Дьоһуннаах сэһэннээх кинигэ

// «Чурапчы – бу дьоллоох түһүлгэ» диэн Виктор Семенович Дьяконов кинигэтигэр  аҕыйах тыл

Соторутааҕыта аҕай, Дьокуускайга, “Сайдам” кинигэ кыһатыгар олоҕун Чурапчыга физическэй култуура уонна успуор сайдыытыгар анаабыт Чурапчытааҕы физическэй култуура  уонна успуор судаарыстыбаннай институтун преподавателэ, Российскай Федерация физическэй култуураҕа уонна успуорга туйгуна, “Саха Республикатын «Урожай» обществотын Бочуоттаах үлэһитэ”, «Саха Республикатын үөрэҕириитин туйгуна», «Саха Республикатыгар физическэй култуура уонна успуор сайдыытыгар үтүөлэрин иһин» Бэлиэ хаһаайына, Саха Республикатыгар үөрэхтээһин уонна успуор Бочуоттаах бэтэрээнэв, А.К. Софронов бириэмийэтин лауреата Виктор Семенович Дьяконов төрөөбүт-үөскээбит улууһун, Саха Республикатын историятыгар физическэй култуура уонна успуор сайдан испит сэһэннэрин иһирэхтик кэпсиир кинигэни бэчээттэттэ.

Кинигэ Аан тылыгар ааптар бэлиэтиир: «Чурапчы успуордун сайдыытын историятын туһунан 2013, 2018 сыллардаахха икки бэртээхэй кинигэ тахсыбыта. Бу икки кинигэҕэ үлэлэспит киһи быһыытынан, тустаах көрүҥнэргэ ситиһиилээх биирдиилээн спортсменнарбыт, тириэньэрдэрбит балачча сырдатылыннылар дии саныыбын…

Бу кинигэ уус- уран айымньы буолбатах…

Ким суруйарыттан, оҥороруттан тутулуга суох история кэрдиис кэмнэрэ, историческай чахчылар, үлэлээбит дьон биографиялара уларыйыа суохтаах. Олохпут ааспыт историята, тутула уларыйарыттан бэйэлэрин кэмнэригэр үлэлээн, айан-тутан ааспыт биир дойдулаахтарбыт үтүө ааттара өрө тутуллуохтаах. Билиҥҥи өйдөбүллэртэн, уларыйбыт  сыаннастартан кинилэр сырдык ааттарыгар күлүк түһэрэ сатаммат. Сыана да быһар соччо табыгаһа суох», – диэн бөлүһүөктүү учуутал, успуорду салайааччы, кыраайы үөрэтээччи быһыытынан, ааҕа олорор, энциклопедияҕа тэҥнээх дьоһуннаах кинигэбит эркээйилээх суолун ыйар.

Виктор Семенович ыллам ырыаҕа ылламмыт, хомоҕой хоһооҥҥо холбоммут төрөөбүт- үөскээбит Тоҕус томтордоох Чурапчытын туохха даҕаны биэрбэт. Ол курдук, биһигин ыйаабыт төгүрүк алааһын, үлэни өрө туппут дьонун-сэргэтин, эн – мин дэһэн, кытыйанан, хамыйаҕынан кырбаһан, хараҕын далын ортотугар улааппыт үтүө үөлээннээхтэрин, тэгил тэҥнээхтэрин кини курдук ытыктыыр, чугас тутар киһини аҕыйахтык көрсөбүн. Уһун сыллар усталаах – туораларыгар бар дьонум доруобай, чөл буоллунар диэн, учууталынан, дириэктэринэн, «Урожай» уопсастыба бэрэссэдээтэлинэн бэриниилээхтик үлэлээбитэ. Ыччат, оҕо бөҕөнү физическэй култуураҕа уонна успуорга сыһыарбыт, угуйбут, такайбыт киһи киһитэ диэтэххинэ, алҕаһаабаккын.

Кини дойдуга, өрөспүүбүлүкэҕэ, улууска биллэр элбэх спортсменнары иитиигэ, сайыннарыыга төрөөбүт, ыаллыы улуустарыгар киллэрбит кылаата улахан. Дьон-сэргэ  туһугар тохтубут көмүс көлөһүнүн аахса барбат, дьиҥнээх туруу үлэһит үтүөтэ, ылыммыт  дьыалатын тиһэҕэр тиэрдибэккэ тохтообот бэриниилээх эмиэ  кини. Олох бириэмэтин аахсыбакка, таһаарыылаахтык үлэлээбит успуор салайааччыларыттан биир тарбахха баттанар бастыҥнара эмиэ кини.

Мутугунан быраҕар муҥур олохпут, сир түннүгэ аарыма кырдьаҕастар эппиттэринии, «түннүгүнэн чыычаах элэс гына көтөн ааспытыгар тэҥнээх». Ол курдук, саҥа үүнэн эрэр кэнчээри ыччакка, эдэр көлүөнэҕэ бэйэлэрин кэмнэригэр чиэстээхтик олорон ааспыт көмүс көлүөнэ туһунан, дьон-сэргэ туһугар кыһамньылаах, эппиэтинэстээх үлэлэрин анаабыт, чаҕылхай кэм дьоһун дьоннорун бука бары биллэхпитинэ сатанар.

Саха Республикатын государственноһын олохтообут уһулуччулаах салайааччылар Максим Кирович Аммосов, Платон Алексеевич Ойуунускай, Исидор Никифорович Барахов, Иван Николаевич Винокуров Саха сирин норуоттарыгар сайдыы суолун түстээбиттэрэ. Ол  курдук, Саха сиринээҕи Киин Ситэриилээх комитетын председателэ М.К. Аммосов 1923 сыл балаҕан ыйын 19 күнүгэр Физкультура сэбиэтин тэрийии туһунан Дьаһалыттан ыла үлэ коллективтарыгар, үөрэхтээһин эйгэтигэр, нэһилиэнньэни эт-хаан өттүнэн сайыннарыы, доруобуйаны тупсарыы тэрээһиннээх үлэтэ саҕаламмыта.

Саха сиригэр физкультурнай хамсааһыны тэрийэр, салайар хамсатыылаах дьаһалларга  Чурапчыттан төрүттээх Николай Дмитриевич Кривошапкин – Уот Субуруускай, Петр  Васильевич Коркин, Данил Григорьевич Барашков бэлиэ суолу хаалларбыттара.

Устуоруйаттан биллэххэ, Саха сиригэр физическэй култуура уонна успуор тэтимнээхтик сайдыыта Москубаҕа Иосиф Виссарионович Сталин аатынан Киин физкультура институтун туйгуннук үөрэнэн бүтэрбит Уус Алдан ыччата Николай Николаевич Тарскайтан саҕаламмыта. Ол  курдук, Чурапчы спортивнай улуус аатын чиэстээхтик сүгүүтүгэр Афанасий  Кирикович Софронов, Дмитрий Петрович Коркин, Павел Михайлович Стасов, Павел Павлович Харитонов, Николай Николаевич Кычкин, Мария Никитична Бырдыннырова о.д.а. күүрээннээх үлэлэрин ахтар наадалаах.

Онтон Саха Республикатын физическэй култууратын уонна успуордун кылбардык салайбыт Михаил Дмитриевич Гуляев, Александр Петрович Керемясов, Михаил Егорович Друзьянов, Гаврил Гаврильевич Сивцев о.д.а. дьоһуннаах ааттарынан киэн туттабыт.

Түмүк оннугар тугу этиэххэ сөбүй?

Чурапчытааҕы успуор интернат оскуолатын бүтэриэҕиттэн, күн бүгүҥҥэ диэри төрөөбүт улууһугар, Саха Республикатыгар, Монголия, Тыва, Ингушетия, Чечня, Бурятия, Алтай, киин Россия студеннарыгар сыламтата суох үрдүк таһымнаахтык үлэлии-хамсыы, тэрийэ-салайа сылдьар, Чурапчытааҕы физическэй култуура уонна успуор үрдүк категориялаах уһуйааччытыгар, преподаватель Виктор Семенович Дьяконов спорка олоҕун баай опытын, энциклопедияҕа тэҥнээх баараҕай баайын, билиитин – көрүүтүн туһанан, Чурапчытааҕы физическэй култуура уонна успуор институтугар, Чурапчытааҕы Олимпийскай эрэллэр интернат-оскуолаларыгар, улуус бары оскуолаларыгар (талан ылыы – часы по выбору), толору преподаватель, учуутал чаастарын биэрэн, ханна да, ким даҕаны үөрэппитэ иһиллибэт, Саха Республикатыгар, Чурапчы улууһугар физическэй култуура уонна успуор историятын булгуччу үөрэттэрэр наадалааҕын ааҕааччылар, төрөппүттэр, успуорду таптааччылар этии киллэрэбит, эрчимнээхтик туруорсабыт уонна хайаан даҕаны туоларыгар бигэ эрэллээхпит.

Егор ВИНОКУРОВ, философия наукатын кандидата, доцент.

Олунньу 12 күнэ, 2024 сыл. Чурапчы сэл.