Александр Иванов: «Тустуу системата уларыйдаҕына – ситиһии баар буолуо»

Билигин аан дойду үрдүнэн тустуу олимпийскай программаҕа хааларын туһугар улахан үлэ ыытылла турар, бэйэлэрин биир сомоҕо санааларын биллиилээх политиктар эттилэр. Россия Президенэ Владимир Путин МОК исполкомун быһаарыыта олоҕо суоҕун ыйан туран, Аан дойдутааҕы Олимпийскай комитеты кытта кэпсэтиини ыытарга ыҥырда. Ылан көрдөххө, ити курдук, хас күн ахсын кэриэтэ биллиилээх политиктар, общественнай деятеллэр, культура уонна спорт бэрэстэбиитэллэрэ тустууну Олимпийскай оонньуулартан туораппат туһугар бэйэлэрин бигэ санааларын этэллэрэ элбээн иһэр. Биллэрин курдук, бу улахан хампаанньаҕа сүрүн оруолу аатырбыт тустууктар, билиҥҥи ыччат холобур оҥостор дьоно ылаллар.

Бүгүн биһиэхэ ыалдьыттыыр XXI сайыҥҥы Олимпийскай оонньуу үрүҥ көмүс призера, спорт үтүөлээх маастара, Саха Республикатын үтүөлээх тренерэ, бэйэтин кэмин уһулуччулаах тустууга Александр Николаевич Иванов.

Олимпиадаттан тустууну тохтотуу олох сыыһа

– Дьэ, Александр Николаевич, көҥүл тустууну Олимпийскай оонньуулартан туоратаары гыналларын эн туох дии саныыгын?

– Итини мин улаханнык соһуйа истибэтэҕим. Тоҕо диэтэххэ, эрдэттэн итинник былааннар баар этилэр. Тустууну туоратыахтарын баҕаралларын туһунан сурах курдук кэпсэтиилэр ФИЛА иһинэн тахса турбуттара. Тустууну Олимпийскай оонньуулартан туоратыы отой сыыһа дии саныыбын. Тустуу Олимпиадаҕа син биир баар буолуохтаах. Көҥүл тустуу – күөн көрсүү бары көрүҥнэриттэн саамай тарҕаммыт, тэнийбит көрүҥүнэн буолар. Билигин тустуу көрүҥэ сүрдээх элбэх, ол гынан баран, Олимпийскай оонньуу бастакы тэриллиэҕиттэн баар көрүҥү ылан тохтотон кэбиһэр олох сыыһа.

– Эн санааҕар туох диэн матыыптааннар кинилэр тустууну Олимпиадаттан туората сатыылларый?

– Билигин спорт бары көрүҥэ барыта бизнескэ кубулуйда. Ол иһин шоу курдук соҕус холоонноох спорт көрүҥнэрин хааллара сатыыллар. Аҥардас тустуу эрэ боппуруоһун көрө сатаабаттар, Олимпийскай оонньуу программатыттан уонча көрүҥү туора сатыыллар. Көстүүлээх, кыраһыабай уонна бириэмэтэ табыгастаах спорт көрүҥнэрин талаллар.

Тустууга дьон-сэргэ сылдьыытын туһунан эттэххэ, олоҕун балысханнык сайда турар, араас компьютер, телефон, киһини сааратар тэриллэр, оонньуулар, көрүҥнэр элбэхтэр. Онон уһуннук тэнийэн барар күрэхтэһиилэри салгымтыалаах диэн астымматтар, сылдьыахтарын баҕарбаттар. Холобур, футболуҥ, баскетболуҥ, о.д.а. көрүҥнэрин иккилии чаас ыытыллаллар. Оттон тустууҥ уһуна бэрт, күрэхтэһии урут үс күн тэнийэн барара. Билигин биллэн турар, бириэмэтэ кылгас. Биир эрэ күн тусталлар, биир күн иһигэр быһаарыллан хаалаллар. Онон туһааннаах тустууктаргын, ыалдьар спортсменнаргын киһи көрүөн сөп.

Биллэн турар, тустууну Олимпиадаттан туората сатааһыҥҥа улахан оруолу быраабыла оонньоото. Көстүмтүөтэ суох тустууну оҥорон кэбиһэн.

– Киһи барыта, тустууну таптааччылар, саамай үчүгэй быраабылалаах тустуу ааспыт үйэ 70-с, 80-с сылларыгар кэлэн ааспыт дииллэр. Оруобуна эһиги тустаргыт саҕана…

– Итиннэ бэйэм туста сылдьыбыт бириэмэм эрэ диэн эппэппин, тустуу саамай сайдыбыт кэмэ этэ. Туох баар техническэй арсеналлар, үөһэнэн күөрэтэн быраҕыылар, комбинациялаан тустуу, эҥин араас варианнары туһаныы, утары албастар, сатабыллаах көмүскэниилэр сүрдээҕин киирбит кэмнэрэ этэ. Ол иһин көрөргө сүрдээх интэриэһинэй этэ. Ити кэмҥэ көрөөччүлэр, ыалдьааччылар наһаа элбэх буолаллара. Ханнык баҕарар таһымнаах күрэхтэһиигэ, били, 2011 сыллаахха биһиэхэ буолбут Россия чемпионатыгар көрөөччүлэр күргүөмүнэн кэлбиттэрин курдук кэлэллэрэ. Омук сиригэр этэ барыллыбат.

Тустуук кыра да буоллар артыыс буолуохтаах

– Спорт ветераннарыттан, урукку көлүөнэ дьонтон ыйыттахха, саха тустууктарыттан саамай чаҕылхай баай техникалаах бөҕөс Александр Иванов диэн үрдүктүк сыаналыылларын элбэхтэ истиэххэ сөп. Эйиэхэ уопсайынан, көбүөргэ тахсан тустуу диэн туох этэй? Хайдах эмэ гынан кыайыы диэн дуу, эбэтэр үөрэппит албаскын, комбинацияҕын дьоҥҥо көрдөрөн, онтон дуоһуйууну ылыы дуу?

– Саамай үрдүк техникалаах тустуук диэн этэллэрэ сыыһа соҕус дии саныыбын. Ол гынан баран, сорохторго холоотоххо уонна көстүүтүнэн баҕар буолуон сөп. Оттон мин бэйэм санаабар, аан дойду үрдүнэн тустууну 100 бырыһыан билэр киһи диэн суох. Олох улахан, үрдүк кылаастаах спортсмен чэ 50, 60 бырыһыаны биллэҕинэ да, тустууну улаханнык билэр киһи диэн буолар. Ким хайдах стиллээх тустара, ким хайдах манералааҕа, ким хайдах стойкалааҕа барыта араарыллар. Холобур, Роман Дмитриеви ылан көр, киһиэхэ хатыламмат бэйэтэ туспа стиллээх тустуук. Кини бэйэтин стилигэр саамай баай техникалаах тустуук. Павел Пинигин эмиэ бэйэтин тустар стилигэр улахан техникалаах бөҕөһүнэн биллэр. Онон ким төһө баай албастааҕын, киһи тустар стилинэн араарыахха наада. Юрий Шахмурадовы «тустуу профессора» диэн ааттыыллар, ол гынан баран, кини эмиэ билбэтэ элбэх буоллаҕа дии.

Оттон кыраһыабай тустуу диэн олох атын. Холобур, ханнык баҕарар тустуук кыра да буоллар артыыс буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, эн син биир норуот иннигэр тахсан тустаҕын. Туох дьоҕурдааххын, тугу сатыыргын дьоҥҥо көрдөрөҕүн. Кинилэргэ бэйэҥ культураҕын, билиигин көрдөрө сатыахтааххын. Ол иһин төһө кыалларынан, сорох түгэҥҥэ «бу сырыыга киирэн бу утарсааччыбын маннык албаһы, маннык кыраһыабайдык оҥоруохтаахпын» диэн бэйэҕэр сыал-сорук туруорунуохтааххын. Онтукаҥ туолбатаҕына, баҕар сүүрбэ да очукуонан кыай, астыммакка тахсаҕын.

Киһи туста киирэригэр туох эмэ саҥаны оҥордоххуна эрэ уонна эн стилгин билэр утарсааччыгар киирдэххинэ, кинини кыайыаххын баҕарар буоллаххына, кини билбэт, атын албаһын соһуччу оҥордоххуна биирдэ кыайыыны ситиһэҕин. Этэргэ дылы, хас киирсии аайы бэйэҥ улахан дуоһуйууну ылан тахсыахтааххын. Баҕар хотторуоххун да сөп, ол эрээри, бу киирсиигэ мин ханнык эрэ саҥа ньыманы, албаһы оҥорон дуоһуйан тахсыахтаахпын диэн. Холобур, бэйэҕэр сыал-сорук туруорунаҕын, кыра күрэхтэһии буоллаҕына, бу албаһы оҥоруохтаахпын уонна мантыкам табыллыбатаҕына төһө да кыайдахпына син биир астыныыны ылыам суоҕа диэн. Эбэтэр, хотторон баран бу албаһын дуу, комбинациян дуу табыллыбыт буоллаҕына, эн астыныыны ылаҕын.

Тустуу быраабылата уларыйыан наада

-Билигин тустууну Олимпиадаттан туораппат туһугар элбэх үлэ бара турар. Онно биир өттүнэн кырдьык, дьоннор быраабылата ситэтэ суоҕун ыйаллар. Эн дьэ холобура, маннык оҥорон көрөн, тустууну хайдах гынан көстүүлээх оҥоруоҥ этэй? Дьон-сэргэ чахчы сэҥээрэрин курдук, туох саҥаны, сонуну киллэриэххин сөбүй?

– Бастатан туран, тустуу быраабылата уларыйыан наада. Билиҥҥи быраабыла хайдах эрэ төттөрүтүн тустууну суох гына сатыыр курдук. Киһи туох да албас, комбинация оҥорбокко анньыһан баран, анараа киһи алҕас көбүөр таһыгар үктэннэҕинэ, эйиэхэ – кыайыы. Ол иһин билиҥҥи спортсменнар тустан күлүмэхтэһэн испэттэр, тураллар, кэтэсиһэллэр. Рискуйдуохтарын баҕарбаттар. Икки мүнүүтэ кылгас дииллэр. Дьиҥэ ити бириэмэҕэ туста киирбит киһи ортотунан уонча да очукуону ылыан сөп. Билигин ону оҥоро сатаабаттар, бары фишканы кэтэһэллэр. Инньэ гынан, халлаантан түһэри кэтэһэллэр, үлэлээн ылыы диэн мэлигир.

Онон быраабыла хайаан да уларыйыан наада. Уларытыахтара даҕаны, онно мин эрэллээхпин. Аан дойдутааҕы тустуу салайааччыларар — специалистар, профессионаллар буолуохтаахтар. Чопчу харчыга оонньооһуҥҥа эҥин буолбакка. Мартинетти гиэнэ бу тустууну тэнитэбин, тарҕатабын диэн – атыыланыы буолар. Ханнык баҕарар дойду бэйэтин бөҕөһө ситиһиилээх буоларыгар элбэх харчыны биэриэн сөп. ФИЛА онно интэриэстээх, ити улахан харчы боппуруоһа. Бизнес содула тустууну маннык балаһыанньаҕа тиэртэ дии саныыбын.

Тустуу техникатын, тустуу көстүүтүн суох оҥордулар. Ити спортсменнар буруйдара буолбатах, кинилэр быраабыланан салайтараллар. Биир өттүнэн билигин кыайыы кэллэҕинэ, материальнай өттүнэн интэриэс улаатта, урукку курдук кубок, лиэнтэ ылан баран сөп буолан дуоһуйан хаалбаккын. Билигин олоххун оҥостоҕун. Политика эрэ буолбатах, билигин спордун диэн профессия. Сорохтор урут да этэр этилэр, билигин да үгүстэр саныыллар, спортсменнар диэн көрүлүү-оонньуу сылдьар дьон курдук. Спорт диэн сүрдээх улахан эриирдээх-мускуурдаах үлэ. Көрдөххө эрэ уолаттарын 4 мүнүүтэ киирэн тусталлар, оттон кыайыыны ситиһиэх диэтэххэ, эйигин утары тахсыбыт тыыннаах киһини кыайарга улахан үлэ наада. Көннөрү үлэ буолбакка, уһун унньуктаах үлэ эрэйиллэр.

Саҥа анаммыт тренердэргэ ымсыырбаппын

– Республика тустууга тренердэрэ саҥа ананан үлэлээн эрэллэр, эн олимпиец, олоххун спорка анаабыт киһи буоларын быһыытынан итиннэ тугу этиэҥ этэй?

– Старшай тренеринэн ким баҕарар үлэлиир дуоһунаһа буолбатах. Биир өттүнэн, эппиэтинэһэ улахана бэрт. Иккиһинэн, биһиги тустуубут урукку таһымтан түспүтүн билэбит. Ону өрө тардарга улахан үлэ итиэннэ билии наада. Саҥа анаммыт тренердэргэ ордугурҕаабаппын, ымсыырбаппын. Ол гынан баран, талылыннылар да үлэлиэхтээхтэр. Сөбүлэнэн кэлбит буоллахтарына, эппиэтинэһи сүгүөхтээхтэр. Билигин кинилэр иннилэригэр улахан сыал-сорук туруохтаах. Ханна үбүлээһин баар даҕаны, төһөнөн ороскуот барар да, соччонон ирдэбил күүһүрүөхтээх.

Тустуу – саха норуотун саамай сөбүлүүр көрүҥэ. Кыайыахпытын сөп диэн дакаастаммыт көрүҥ. Билигин биһиги бэйэбит итэҕэспититтэн эрэ таһыммыт намтаата. Онон анаммыт тренердэр толкуйданан үлэлиэхтэрин наада. Аҥардас ыллыбыт даҕаны дьарыктаан бардахпытына кыайыахпыт диэн толкуй суох буолуохтаах. Старшай тренердэр эрэ диэн буолбатах, бүтүн системаны уларытыахха наада. Ону аҥардас көбүөргэ үлэлээһининэн уларыппаккын. Бүтүн республика үрдүнэн үлэ барыан наада. Ону сатаан тэрийдэхтэринэ маладьыас буолуохтара. Оттон салалта диэн салалта буоллаҕа, аныыр, ирдиир бырааптаах. Ол гынан баран, бу анааһыҥҥа салалта эмиэ дьиҥинэн үчүгэйдик толкуйдаан баран оҥорбут буолуохтаах этэ. Мин көрдөхпүнэ, салалта өссө төгүл бэйэтин таһымын көрдөрдө. Сыыһа, ситэтэ суох хамсаныы бара турар. Хайдах эмэ гынан аныахха эрэ диэн санаанан салайтардылар. Саҥа тренерскэй састаабы мөлтөхтөр диэн эппэппин, бэйэлэрин таһымнарынан хаһан баҕарар үлэлиэхтэрэ. Үүнэн иһэр оҕолорбутун улахан таһымнаах тренердэр, урукку кылаастаах спортсменнар эрчийиэхтээхтэр диэн. Тустуу ымпыгын-чымпыгын саамай ылар кэмнэригэр кинилэри профессионаллар дьарыктыахтаахтар. Оттон улааппыттарын кэннэ кинилэри үөрэтэр сүрдээх ыарахан.

Ханнык баҕарар дуоһунаска профессионал олоруохтаах

-Александр Николаевич, эн курдук баай опыттаах, Олимпиадаҕа туста сылдьыбыт киһи бэйэҥ курдук спортсмены иитэн-үөрэтэн таһаарбата дии саныыбыт.

– Киһи барыта олимпийскай чемпиону иитэр кыаҕа суох. Онно эппиэттиир талааннар кэмигэр көстүөхтэрин, киниэхэ түбэһиэхтэрин наада. Холобур, биһиги тренердэрбитин да ылан көр, Олимпиадаҕа кыттар кыахтара суох буолан, олимпиеһы бэлэмнээбэттэр. Россияттан буолбакка, атын дойдулартан кытта сатыыллар. Таһымнара кыра. Спорду бизнес оҥостуу, бэйэ олоҕун хаҥата сатааһын баар. Самородоктар көстүөхтэрин наада.

Биһиги тренербит Дмитрий Петрович Коркин талааннаах оҕолору көрдөөһүнүнэн утумнаахтык дьарыктаммыта. Билигин талааннары булууга усулуобуйа барыта баар. Саамай улахан биричиинэтэ үчүгэй, тыыппалаах оҕолор кэлэн баран, кыахтарын сайыннарар таһымнаах тренердэр суох буоланнар, сүтэн, симэлийэн хаалаллар. Кинилэр бэйэлэрин таһымнарыгар тиэрдэллэр, оттон салгыы сайыннарар кыахтара суох. Биһиги системабыт сыыһата итиннэ сытар. Биир тренертэн атын тренергэ баран иһиллиэхтээх. Биһиэннэрэ дэриэбинэттэн тахсаат, Олимпийскай оонньууга тиийээри гыналлар. Итинник хаһан да буолбат.

Маныаха бастатан туран салалта, спортивнай функционердар уонна тренерскэй састаап буруйдаахтар, ол иһигэр тустуу федерацията эмиэ. Итиннэ барытыгар идэлэрин баһылаабыт дьон олоруохтаахтар, үлэлиэхтээхтэр. Ырааҕы көрө барбакка, биһиги спорка министерствобытыгар биир да спорт маастарын булуоҥ суоҕа. Уонна хайдах сайдаары гынаҕын? Оҕо спортивнай оскуолаларын директордарын ылан көр, биир-икки эрэ маастар баар, норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастардар отой да суохтар. Уонна спорду хайдах сайыннараары гынаҕын? Ити барыта сөптөөх система суоҕуттан.

Биир эмэ спорт объегын ылан көр эрэ, бу «Триумфтан» атыҥҥа, ону даҕаны Павел Пинигини ити дуоһунаска СР Президенэ олордубута, биир эмэ спорт маастарын бул эрэ. Спортан барбыт дьоммут үлэ көрдөөһүннэрэ кыһалҕа буолла. Тоҕо кинилэр ити объект салайааччытынан, спортивнай оскуола дириэктэрдэринэн, министерствоҕа, Үрдүкү спортивнай маастарыстыба оскуолатыгар, Олимпийскай эрэл училищетыгар үлэлиир кыахтара суоҕуй? Бу буолар, система сыыһата. Тустууга сүрүн тренер буолар кыахтаах уолаттар бааллар, ол эрээри кинилэр салалтаҕа санаа хоту сөп түбэспэттэр.

Спортсмен хаһан да салайааччы буолар кыаҕа суох диэн санаанан салайтараллар. Ити олох сыыһа. Тоҕо Россия, Союз, аан дойду чемпионнара салайыа суохтаахтарый? Төттөрүтүн кинилэрдээҕэр ордук салайалларын син биир билэбин.

Дмитрий Петровиһы маастар буолбатах этэ дииллэр. Оттон кини Ленинград куорат чемпиона ээ. Ол аата, маннык улахан куорат күрэхтэһиитигэр бастаабыт киһиэхэ спорт маастарын нуормата иҥэриллэр. Кини аат-суол ыла, эккирэтиһэ сатыыр киһи буолбатах. Баҕарбыта эбитэ буоллар, маастар нуорматын ылан кэлиэхтээх этэ. Дмитрий Петрович атын өйдөөх-санаалаах киһи. Кини киһини бары өттүнэн барытынан сайыннарара. Кини курдук саатар биир киһи баара эбитэ буоллар, улахан үөрүү буолуо этэ. Дмитрий Петрович туһунан кэпсэтии күөрэйдэҕинэ, «оннооҕор кини…» диэн тылы тутталларыттан сүрдээҕин хомойобун. Коркиҥҥа тэҥнэһэ сатаабатыннар, Коркины эккирэтэннэр, кинини холобур оҥостон үүнүөхтээхтэр-сайдыахтаахтар.

Үчүгэй системаны олохтуур туһугар улаханнык туруулаһыахха, элбэхтик этиэххэ-тыыныахха наада. Оттон билигин итэҕэһи-быһаҕаһы этэр, инники, кэскиллээҕи торумнуур да киһиҥ суох буолла быһыылаах. Роман Михайлович баар эрдэҕинэ, кини этэр этэ, оттон билигин оннук киһи баарын көрбөппүн. Бары тойоҥҥо бэрт буола сатыыллар. Ону кинилэр билбэт буолбатахтар, ол гынан баран, кинилэр куттастар. Үлэлэрин миэстэтин сүтэриэхтэрин баҕарбаттар. Бу күүскэ өтөн киирбит система. Кырдьык, бу сыыһа системаны алдьатарга элбэх үлэ эрэйиллэр. Дьоҥҥо эрэл үөскүөн наада. Олохпут түргэн тэтиминэн уларыйа турар.

Саамай куһаҕана, нэһилиэнньэбит хотторууга үөрэннэ. Биһиги оҕолорбут кыайтарыахтаахтарын, кавказтар кыайыахтаахтарын курдук. Биһиги ахсааммытынан аҕыйахпыт, кавказтар икки-үс төгүл элбэхтэр диэн тренердэрбит кэлэн биһиги салайааччыларбытын итэҕэтэн кэбиспиттэр. Оттон дьиҥэ, дьыала онно буолбатах. Урут да кавказтартан сахалар элбэҕэ суох этибит, ол эрээри, кыайар этибит. Кавказтар күүстээхтэрин, кыайыгастарын, хотторуо суохтарын туһунан дьону, нэһилиэнньэни буккуйдулар. Ити барыта эппиэтинэстэн куотунууну була сатааһын буолар. Бэйэлэрин итэҕэстэрин, үлэлэрин саптына сатааһыннара.

Петр ПАВЛОВ, “Дьулурҕан”. 25.04.2013