Николай Волков: “Бары биир өйгө-санааҕа түмүстэхпитинэ эрэ кыайыы баар буолуо”

// Дьулурҕан архыыбыттан

“Дьулурҕан” 2008 сыл кулун тутар 4 күнүнээҕи нүөмэригэр, “Редакция ыалдьыта” диэн рубрикаҕа Н.Н. Волков 75 сааһын көрсө тахсыбыт интервьютун билиһиннэрэбит. Бу интервьюга кини тустууга олоҕун кэпсээбитэ уонна бэйэтин сүбэтин-аматын биэрбитэ – билигин санаатахха, хайдах эрэ кэриэһэ-хомуруоһа, алгыһа да эбит диэххэ сөп.  

Николай Николаевич Волков 1933 сыллаахха кулун тутар 10 күнүгэр Бүлүү оройуонугар төрөөбүтэ.

Мастаах сэттэ кылаастаах оскуолатын, Бүлүүтээҕи педагогическай училищены, Москватааҕы физическэй культура киин институтун иһинэн тренердэр оскуолаларын уонна СГУ историко-филологическай факультетын үөрэнэн бүтэрбитэ.

1953-1956 сс. Советскай Армия кэккэтигэр сулууспалаабыта.

Үлэтин 1959 сыллаахха республикатааҕы спорткомитет отделын сэбиэдиссэйинэн саҕалаабыта. Саха сиригэр көҥүл тустууну төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ.

Николай Николаевич бэйэтин олоҕун республикаҕа тустуу сайдарыгар маҥнай спортсмен, тренер, оттон тэрийээччи уонна салайааччы быһыытынан анаабыта. Кини иитэн-такайан таһаарбыт уолаттарыттан 15 киһи Россия уонна ССРС чемпионнарынан уонна призердарынан буолбуттара.

Н.Н. Волков – Бүлүү улууһун бочуоттаах гражданина, Россия Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, педагогическай наука кандидата, Россия уонна Саха сирин үтүөлээх тренерэ, Д.П. Коркин аатынан СР Государственнай бириэмийэтин лауреата.

х х х

–Дьэ, Николай Николаевич, кэпсэтиибитин саҕалыахха. Эйигин бу дьыл кулун тутар ыйыгар кэрэ-бэлиэ түгэн кэтэһэрин билэбит. Дьэ, бу сыллар усталарыгар олорон кэлбит киһи, бэйэҥ олоххун тустууга анаабыт киһи, санаабыккын барытын ситтим дии саныыгын дуо?

-Ханнык баҕарар киһи, төһө да сыл олорбутун иһин, санаабытын барытын ситиспэтэ чуолкай. Ол гынан баран, мин бэйэм өттүбүттэн эттэхпинэ, талан ылбыт дьарыкпар син ситиһиилэр бааллар. Онтон улаханнык үөрэбин уонна дьоллоохпун диэн сананабын. Мин, тыа сирин оҕото буоларбынан, сэттэлээхпиттэн от үлэтигэр сылдьан, оҕус сиэтэн, от мунньан, от охсон улааппыт киһибин. Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыт сылыгар оскуолаҕа киирбитим, үөрэх быыһыгар биһиги, оччотооҕу оҕолор холкуос араас үлэтигэр дьоммутугар көмөлөһөр этибит. Сэттэ-аҕыс сааспытыттан бултаан айах таһаарынаары тыынан устар, саанан ытар буолбуппут. Төһө эмэ көстөөх сиринэн сатыы сылдьарбыт. Онон сүрдээх улахан үлэнэн иитиини, буһууну-хатыыны, быһатын эттэххэ, олох оскуолатын барбыппыт. Ону барытын улахан дьон, кырдьаҕас оҕонньоттор, дьахталлар салайаннар, иитэннэр биһигини көнө суолга киллэрбиттэрэ диэн махтана саныыбын. Итинтэн сиэттэрэн мин спордунан дьарыктаныым саҕаламмыта.

Уон түөртээхпэр бастаан хайыһарынан дьарыктаммытым. Саха сирин хайыһарга чемпиона Афанасий Артемьев биһиэхэ, Балаҕаччыга кэлэн үлэлээбитэ. Миигин кини хайыһарга уһуйбута. Онон уонча сыл дьарыктанан, армияҕа тиийэн хайыһарга бастакы разряд нуорматын толорбутум. Оттон Бүлүү училищетыгар үөрэнэрбэр, Москваҕа Сталин аатынан физкультура институтун выпускнига Я.М. Аржаков спорка такайбыта. Кини биһигини бокска эрчийбитэ. Ону тэҥэ чэпчэки атлетикаҕа оройуон сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнэ этим. Онон спорт бары көрүҥэр кытта сатыырым. Билигин санаатахпына, 55 сылбын наар тустууга анаатым.

Сүүрбэ саастаахпар ыһыахха Бүлүү уонна Үөһээ Бүлүү хапсаҕайдьыттарын кыайбыппын билиҥҥэ диэри улахан ситиһиибинэн ааҕынабын. Хаһан даҕаны тустуубун бырахпатаҕым. Кыра-кыралаан бэйэм эрчиллэ сылдьыбытым. Армияттан кэлэрим саҕана, 1956 сыллаахха республикаҕа көҥүл тустуу күөдьүйэн барбыта. Мин оччолорго хайыһардьыт буоллаҕым дии. Күүстээх киһи уола, туохтааҕа эмэлээҕэ буолуо диэн, миигин тренер К.П. Григорьев ыҥыран ылан, аны көҥүл тустуунан дьарыктанан бардым. Икки ый курдук дьарыктанааппын кытта, Бүлүүгэ күрэхтэһии тэрийдилэр. Онно мин биэс-алта уолу кыайаммын бастаатым, чемпион буоллум. Онтон сүүрбэччэ хонон баран, тохсунньу ортотугар 1957 сыллаахха, Саха сирин көҥүл тустууга иккис чемпионатыгар аан бастаан кыттар чиэскэ тиксэбин.

Дьокуускайга кэлэн, Кирилл Петрович көмөтүнэн соҕурууттан үөрэхтэрин бүтэрэн кэлбит В.Г. Румянцевы уонна Д.П. Коркины кытта билистим. Онтон дьэ, күрэхтэһиибит саҕаланна. Мин үктүүр ыйааһыным – 69-70 кг этэ, ону “73 киилэҕэ тустаҕын” – диэн кэбистилэр. Онно уон биир киһини кытта тустубутум. Ол саҕана күрэхтэһии эргиир систиэмэтинэн ыытыллара, хас киһи баар даҕаны – оччото тустаҕын. Дьэ, сылайыы-элэйии диэн онно баара. Сарсыарда туран баран, этиҥ-сииниҥ барыта көһүйэн хаалар, улахан ноҕурууска буоллаҕа дии. Онно мин улахан нуучча уолаттарын кыайталаабытым. Финалга Виктор Кривошапкины хотон, чемпион буолбутум.

Ити кэнниттэн училищены бүтэрэн, дойдубар тиийэ сырыттахпына, биир үтүө күн Дьокуускайтан телеграмма тигинээн кэллэ. Көрбүтүм, республикатааҕы спорткомитет председателэ Н.Н. Тарскай: “Москваҕа үөрэххэ ыытабыт, кэлэ оҕус”, диэбит. Мин үөрүү бөҕөнү үөрдүм. Онон дьоммун кытта сүбэлэһэн баран, барарга диэн буолла. Оччолорго холкуостаах оҕолорго туох харчыта кэлиэй? Мин пионерскай лааҕырга начальнигынан үлэлээн, 400 солк ылан баран, Дьокуускайга көтөн кэллим.

Николай Николаевич үөрүүнэн көрүстэ уонна Чочур Мыраан анныгар баар санаторийга олохтоото. Биир күн ыҥыран ылан, республика профсоюзтарын хапсаҕайга күрэхтэһиитигэр кыттарбар эттэ. Мин атахпар эчэйиилээх да буолларбын хайыахпыный, аккаастаабатым. Онон учууталлар хамаандаларыгар киирэн туһуннум. Биһиги хамаандабытыгар Семен Алексеев, Михаил Малардыров, Сергей Ли-Фу, Василий Румянцев курдук күүстээх бөҕөстөр бааллара. Сэрэйиллибитин курдук, маннык күүстээх састааптаах хамаанда кыахтаахтык бастаабыта. Онно мин республика чемпионнарын, нуучча уолаттарын И.Малыхины, И.Калашниковы, В.Кожевниковы охтортообутум.

–Бээрэ, көҥүл тустуу биһиги республикабытыгар кэлиитэ маҥнай хайдах этэй, сахалар спорт бу саҥа көрүҥүн хайдах ылыммыттарай?

-1955 сыллаахха армияттан дойдубар уоппускаҕа кэлэ сылдьыбытым. Арай биирдэ, тустуу буолар үһү диэни иһиттим. Тута пааркаҕа сүүрэн тиийдим. Тустуу буола турар эбит. Дьон бөҕө тоҕуоруспут. Роман Петухов Владимир Гуляевтыын туста сылдьаллар. Өйдөөн-дьүүллээн көрбүтүм, кинилэр көҥүл тустуу албастарын көрдөрөллөр эбит. Биһиги ону билбэппит, бу дьиҥнээх тустуу дии саныыбыт. Арай, баара эрэ 62 кг ыйааһыннаах Гуляев сүүсчэкэ киилэлээх Петуховпытын бэрт кэбэҕэстик өттүктээн түһэрэр. Биһиги соһуйуу бөҕө. Көҥүл тустуу диэннэрэ иэдээннээх тустуу эбит, төһө да улахан, ыарахан ыйааһыннаах киһини кыайыахха сөп, албаһа арааһа, киһи манан дьарыктаныан сөп эбит диэн үөрэ санаатыбыт.

Сотору аны К.П. Григорьев уонна В.Г. Румянцев соҕурууттан үөрэхтэрин бүтэрэн кэлэн баран, эмиэ көҥүл тустуу албастарын көрдөрбүттэрэ. Тэбэн түһэрэллэрэ, өттүктүүллэрэ үчүгэйин, төрүт үөһэнэн күдээритэн түһэрэллэр. Аны туран хапсаҕай албастара бу тустууга сүрдээҕин барсар эбит. Дьэ, бу биһиги бэйэбит тустуубут эбит дии санаатыбыт.

–Николай Николаевич, тренердээбитиҥ быйыл оруобуна үйэ аҥаардаах үбүлүөйэ эбит дии.

-Москваҕа тренердэр оскуолаларыгар үөрэнэ сылдьан атахпар эчэйии ылан, тустарбын тохтоппутум. Онон Н.Н. Тарскай сүбэтинэн аны тустуу күрэхтэһиитигэр судьуйалыыр буолбутум. Онтум тренер быһыытынан үлэбэр наһаа көмөлөөх буолбута. Балтараа сыл буолан баран, сахалартан маҥнайгынан республикатааҕы категориялаах судьуйа дастабырыанньатын ылбытым. Ону Москва куорат спорка комитета иҥэрбитэ. Ол иһин, 1959 с. РСФСР норуоттарын иккис спартакиадатыгар Ленинград куоракка классическай уонна көҥүл тустууларга судьуйалаабытым. Онно Николай Гоголев, Сергей Иванов, Владимир Варламов, Дмитрий Данилов уонна Илья Кондратьев Дальнай Восток чемпионнарын быһыытынан кыттыыны ылбыттара. Онно этэ дии, сахалар аан маҥнай кавказтары уонна Россия чемпионнарын кыайыылара. Данилов икки маастары кыайан, сөҕүүнү-махтайыыны үөскэппитэ. Гоголев РСФСР чемпиона Шайхутдиновы ыраастык кыайбытын балыйан кэбиспиттэрэ. Оччотооҕу биһиги бөҕөстөрбүт кимтэн да куттаммат этилэр. Тоҕо оннук этибитий?

Бастакытынан, биһиги кинилэртэн түргэн этибит. Иккиһинэн, күүспүтүнэн баһыйтарбат этибит. Үсүһүнэн, дьулуурдаах уонна тулуурдаах этибит. Сылайан-элэйэн биэрбэт этибит. Бу, бөҕөстөн ирдэнэр үс хаачыстыбаны дьүөрэлээн үчүгэй тустууну көрдөрөрбүт. Маны барытын баһылаатаххына эрэ эн үчүгэй тустуук аатыраҕын. Аны туран, тутуһан эрэн тустууга хайаан да урут быраҕар буоларбыт. Ити курдук, биһиги утарылаһааччыларбытын баһыйар өрүппүт элбэх этэ. Хомойуох иһин, ону кэлиҥҥи кэмҥэ сүтэрдибит.

–Билигин биһиэхэ наар кавказтар оннук күүстээхтэр, кавказтар маннык күүстээхтэр диэн наар кинилэри хайҕаан, бэйэни намтата соҕус көрүү баар. Он эн туох дии саныыгын?

-Сөпкө этэҕин, сахалар бэйэбитин сэнэниэ суохтаахпыт. Урут биһиги кинилэри баһыйар этибит дии.

Онтон ыйытыыгар быһаччы хоруйдаатахха, Кавказ республикаларыгар көҥүл тустуу оскуолата дириҥник олохсуйбут диэн быһаарыахха сөп. Кинилэргэ спорт бу көрүҥэ сайдарыгар үчүгэй систиэмэлээх үлэ ыытыллар. Тустууну олох национальнай традицияларын курдук көрөллөр. Кавказецтар хотторбут тустуугу киһинэн аахпаттар. Ол курдук, кытаанах ирдэбиллээхтэр. Хотторбут киһини “Эр киһи буолбатаххын!” диэн сирэй-харах анньаллар, саакка-суукка киллэрэллэр. Көр, боппуруоһу оннук туруораллар. Ол иһин билиҥҥэ диэри кинилэр күүстээхтик тусталлар.

–Дьэ, сэһэргэһиибит бүтүүтүгэр саха тустуута үрдүк таһымҥа тахсыытыгар тугу баҕарыаҥ, сүбэлиэҥ этэй?

-Хамаандаҕа бастакынан кытаанах бэрээдэк баар буолуохтаах. Тренер этиитэ – сокуон. Билигин онтукайбыт сымнаан биэрдэ. Иккиһинэн, тренер тустуукка аптарытыат буолуохтаах. Үсүһүнэн, саамай улахан быһаарар күүс уруккуттан билиҥҥэ диэри, бу – патриотизм. Саха сирин норуотун туһугар диэн буолуохтаах. Ханна да тиийдэрбит, дьон кэккэтинэн бииргэ сылдьыахха диэн санаа баар буолуохтаах. Өй-санаа, күүс-уох өттүнэн кимтэн да итэҕэһэ суохпутун дакаастыахтаахпыт. Биһиэхэ бэһис-алтыс миэстэ олох наадата суох, биһиэхэ – мэтээл наада. Аны туран, билигин биһиги тустуубутугар норуот өттүттэн өйөбүл суох буолан хаалла. Хамаанда куһаҕаннык туһунна да, дьон санаата айгыраан хаалар. Өйдөөҥ, бары биир өйгө-санааҕа түмүстэххэ, бэйэ-бэйэни өйөстөххө, көмөлөстөххө эрэ ситиһии баар буолуоҕа.

Сэһэргэстэ Петр ПАВЛОВ.