Александр Контоев: “Ыйааһын түһэриитэ – ыарахан үлэ”

// Дьулурҕан архыыбыттан

Тустуу эйгэтин дьоно ыйааһын түһэриитэ хайдах курдук ыараханын үчүгэйдик билэллэр, оттон тустууттан ыраах дьон итинник түгэни үчүгэйдик аҕайдык билбэт буолуохтаахтар.

Соторутааҕыта биһиги биир биллэр бөҕөспүт – Россия чемпиона, аан дойду, Европа чемпионаттарын призера, норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара Александр Контоевы көрсө түһэн, тустуу туһунан сэһэргэһиигэ ыйааһын түһэриитин туһунан кэпсэппиппитин ааҕааччыларга билиһиннэрэри наадалааҕынан ааҕабын.

-Александр, этэргэ дылы, ыйааһын түһэриитин бэйэҥ өйгүнэн-санааҕынан, эккинэн-хааҥҥынан билбит киһи борустуой дьоҥҥо ити туһунан биир-икки тылынан быһааран биэриэҥ дуо?

-Ыйааһын түһэриитэ эмиэ туһугар ыарахан үлэ. Холобур, бастакы уочарат ыйааһыҥҥын үчүгэйдик түһэрэн, урукку чөлгөр дөбөҥнүк киирэр буоллаххына эрэ үчүгэйдик тустаҕын. Ити улахан күрэхтэһиилэргэ таайар. Ким үчүгэйдик ыйааһынын түһэрбит, үчүгэйдик ыйааһын кэнниттэн чөлүгэр киирбит киһи – ситиһиилээхтик тустар. Мин элбэхтэ түһэрэр буоламмын, ыйааһыммын тута сылдьар этим. Эдэр буоламмын, ыйааһыным үрдээн иһэр буоллаҕа. Кэлин ырытан, анализтаан баран инньэ дии санаабытым. Кэнники икки киилэни түһэрии наһаа ыараханнык барара. Түүн ыйааһынын 50 грамм эҥин эрэ нэһиилэ “умайар”. Тоҕо диэтэргин, туох да оннук үүрэр ордугум суох буоллаҕа дии. Ону барытын саунаҕа эрдэттэн үлэлээн түһэрэҕин. Сэниэҕин аҥардас утуйуунан эрэ ылаҕын. Кыратык утуйан, сытан, сынньанан сэниэ ылаҕын. Ол да үрдүнэн, бүтэһик икки-үс хонук наһаа ыарахан буолааччы, кыайан утуйбаккын. Барыта кууран-хатан, сэниэн суох. Оронтон тураргар мэйиин эргийэр…

Ыарахан турукка киирэҕин. Ону, «кыра хаалла, 1-2 киилэ, биир-икки күн, тулуйдахпына ыйааһыммын “нуорма” оҥорон дьэ үчүгэйдик аһыаҕым” диэн настройкаланаҕын, уоскутунаҕын, бэйэҕэр сорук туруорунаҕын. Уонна күммүн оннук санаалаах атаара сатыыр этим. Дьарыкка 2 бүтэһик киилэ олох ыараханнык барар этэ. Төһө баҕарар халыҥнык таҥын, син биир, 300 грамм нэһиилэ барара. Ол саҕана уопуппут да суох буоллаҕа дии. Барыта аччыктаан, халыҥнык таҥнан баран дьарыкка күүскэ хамнаннахха эрэ ыйааһыҥҥын түһэрэҕин. Билигин ыйааһын түһэриитигэр саҥа систиэмэ бөҕө киирэ турар.

2004 сылга Олимпиадаҕа кыттар кыахтаахпын диэн, ыйааһыммын тута сылдьыбытым. 60 киилэҕэ көспүтүм буоллар, онно атын лидер баар, онно биир-икки сыл адаптация барыахха наада этэ. Сыалай систиэмэ…

Уонна били элбэхтэ, хас да күрэхтэһиигэ субуруччу кыттан, сырыы аайы кэриэтэ 7-лии киилэни үүрэммин, сүрүн күрэхтэһиигэ – Россия чемпионатыгар тиийэн быстан хаалбытым. Ити 2004 сыллааҕы Олимпиада сылын этэбин. Ол сылга Россия чемпионатын иннинэ лицензионнай турнирга 9-10 киилэ, биир норуоттар икки ардыларынааҕы турнирга уонна аан дойду кубогар 7-лии киилэни үүрэн, үчүгэйдик кыттыбытым. Кубокка аан дойду чемпиона Монтероны (Куба) уонна аан дойду чемпионатын призера иранеһы кыайбытым. Өссө ол иннинэ голеностоппун улаханнык эчэтэн, обезболевающай укуол ыла-ыла кубокка киирсибитим. Ол кэнниттэн Россия чемпионатыгар диэри балтараа ый атахпын эмтээн сэрэнэн, өссө күүскэ өлөрүмээри ситэ дьарыктамматаҕым.

Оннук 2001 сылтан улахан дьон көбүөрүгэр тахсан баран, 2005 сылга диэри сыл аайы 5-6 күрэхтэһиигэ кыттар этим. Барытыгар бэйэм ыйааһыммар эрэ  кытыннарар этилэр. Кэлин санаан көрдөххө, сүрүн эрэ күрэхтэһиилэргэ элбэх ыйааһын түһэриэххэ наада эбит. Холобур, Ярыгин турнирыгар уонна Россия чемпионатыгар. Оннооҕор биир сыл аан дойду чемпионатыгар киирсэр иһин Россия эрэ чемпионатыгар анаан бэлэмнэнэн, ыйааһын түһэриэххэ сөп. Иккис сылыгар Европа чемпионатыгар кыттар инниттэн – Ярыгин турнирыгар. Россия лидердэрэ, ким элбэх ыйааһыны түһэрэр, оннук систиэмэнэн тустааччылар.

-Александр, бырастыы, мин итини ыйытаары гыммытым, ыйааһын түһэриитэ диэн, борустуой киһи көрүүтүгэр илиини дуу, атаҕа дуу быһан ылан быраҕарга тэҥнээх дии саныыбын. Биирдэ эмэ, бу туох аттаах эрэйэр эҥин диэн санаа киирбэтэҕэ дуо?

-Өр кэмҥэ, 4-5 сыл тухары куруук аччыктыы, эбиитин күүстээх ноҕоруускаҕа сырыттахпына, оннук элбэх санаа баттааһына үөскүүр. Холобур, көннөрү дьону көрө-көрөбүн ымсыырабын эрэ. Үчүгэйдик, туохтан да тутулуга суох аһыы-сии, көҥүллүк сылдьаллар диэн. Тугу таптаабыттарын аһыыллар, тугу сөбүлээбиттэрин гыналлар диэн ымсыыраҕын эрэ.

…Наһаа үчүгэй “шведскэй остуол” турар. Онно киирэн кыратык бульон (миин) истэххэ, наһаа үчүгэй буолабын. Кыстанан турар бурдук аска ымсыыраҕын да, көрө-көрө көрбөтөҕө буолаҕын уонна түргэнник тахсан бара сатыыгын. Кыратык амсайан үчүгэйин биллин да,  амсайа сылдьар буолуом диэн куттанан, онтон сылтаан ыйааһыным тахсан эмиэ эрэйдэниэм дии саныыгын. Оннук, хайдах гыныаххыный?!

Ыйааһынын таҕыста да куттанаҕын. Сүүмэрдэммит хамаандаҕа эн туруккун, ыйааһыҥҥын кэтии сылдьаллар. Күн аайы ыйааһыннаталлар. Кыратык 63-64 кг буоллун да, ээ бу киһи ыйааһына улахан диэн састааптан туората сатыыллар. Ол иһин кистээн ыйааһыннана сылдьаҕын, бэйэҕин хонтуруоллуугун. Ыйааһыҥҥын тута сылдьаҕын. Оннук турукка үс сыл сылдьыбытым, 2004 сылга диэри.

Оннук куһаҕан эбит, кэлин инньэ дии санаатым, анализтаатым. Үчүгэйдик аһыы-аһыы күүскэ дьарыктаныахха наада. Үчүгэйдик аһаабакка сылдьан хайдах тустуоххунуй? Ол иһин манна дьарыкка эҥин быстан хаалаҕын. Оннук төттөрүтүн көрдөрүүн мөлтүүр. Дьарыктаннахпына тустуоҕум диигин. Оннук буолбатах, сэниэн суох буоллаҕына кыайыыны ситиспэккин.

-Эн, Роман Михайлович курдук, саха тустууктарыттан үс олимпийскай цикл толору тустубут киһигин, практикаҕын көрдөххө уонна элбэх киһи этэринэн, өр сыллар усталарыгар биир ыйааһыҥҥа туста сылдьыбытыҥ. Мин тус санаабар, эн ыйааһын түһэриитин туһунан бэйэҥ улахан үлэ суруйуоххун, бэлэмниэххин наада эбит. Тус бэйэҥ уопуккун. Итинтэн ырытыы  оҥороҥҥун, бу эрчийэр оҕолоргор, инники тренер быһыытынан үлэҕэр туһалаах буоларын инниттэн.

-Кырдьык, чопчу бүтэһик икки киилэ ыараханнык барар. Холобур, 2004 сыллаахха Россия чемпионатыгар Санкт-Петербурга 800 грамм сатаан барбакка, тиритэ сатаан, тренердэр көмөлөһөн, бөҕөстөр бэйэ-бэйэбитин өйөһөн, итии саунаҕа киирэн тахсыыбар 50 эҥин эрэ грамм “умайбыта”. Оттон билигин аһыы сылдьан киилэ курдугу быраҕаҕын. Оннук хастыыта эмэтэ саунаҕа киирэн, ыйааһыммытын түһэрээччибит. Мэйиибит эргийиэр диэри. Өйгөр наар “Үчүгэй буолуохпут, кылаабынайа ыйааһыммын түһэриэхпин эрэ наада” диэн санаа охсуллар. Бастакы уочарат – ыйааһыммытын оҥоруу! Ол саҕана бакаа тустуу туһунан олох санаабаппыт. Оннук эппиэтинэс баара. Итини барытын өйдүүр киһи – өйдүүр.

Петр ПАВЛОВ.

“Дьулурҕан” хаһыат 2018 сыл сэтинньи 22 күнүнээҕи №-тэн.  

Александр Степанович Контоев

Ахсынньы 12 күнүгэр 1981 с. Горнай оройуонугар төрөөбүтэ.

Тренердэрэ: С.С. Контоев, И.Н. Сивцев, В.Н. Мурзенков.

Эдэрдэргэ Россия уонна аан дойду чемпиона (2000), аан дойду чемпионатын (2001), Европа чемпионаттарын (2002, 2005) боруонса призера, Россия чемпиона (2002), И.Ярыгин турнирын кыайыылааҕа (2002, 2005).

2006 с. диэри Россия чиэһин көмүскээбитэ, 2007-2016 — Белоруссияны. Белоруссия чемпиона (2009, 2012). Европа чемпионатын боруонса призера (2013).

РФ спордун норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастара, Горнай улууһун Бочуоттаах гражданина, “Гражданскай килбиэн” бэлиэнэнэн наҕараадаламмыта (2004), А.Е. Кулаковскай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата (2001).

2017 сылтан Р.М. Дмитриев аатынан Олимпийскай эрэл училищетын дириэктэрин солбуйааччы.