Саха сиригэр спортивнай хамсааһыны тэрийиигэ үтүөлээх

Саха сиригэр култуурунай уонна спортивнай хамсааһыны тэрийиигэ үтүөтүн сыаналаан уонна аатын кэриэстээн, 1963 сылтан өрөспүүбүлүкэ көҥүл тустууга биирдиилээн уонна хамаанданан бастыыр иһин чөмпүйэнээтэ Николай Николаевич Тарскай аатынан ыытыллан кэлбитэ. Онтон 1981 сылтан кини үтүө аатыгар күлүк түһэрэн, бу күрэхтэһиини “Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бирииһигэр” диэн уларытан ааттыы сылдьыбыттара.

Уус Алдан, өрөспүүбүлүкэ кырдьаҕас көлүөнэ спортсменнарын, уопсастыбанньыктарын аатыттан өрөспүүбүлүкэ бэчээтигэр бу сыыһа дьаһал таҕыста диэн үгүс сурук тахсыбыта. “Нехорошо забытые имена” диэн, бастакы олимпийскай чөмпүйүөн Роман Михайлович Дмитриев ыстатыйата тахсыбыта.

Норуодунай дьокутааттар Уус Алдан оройуоннааҕы Сэбиэтин исполкомун, өрөспүүбүлүкэ көҥүл тустууга Федерациятын уонна спортивнай уопсастыбаннаһын этии киллэриилэринэн Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтэ 1989 сыл ахсынньы 21 күнүнээҕи 407 №-дээх уурааҕынан 1990 сылтан саҕалаан көҥүл тустууга өрөспүүбүлүкэ финальнай күрэхтэһиитэ үгэскэ кубулуйан, сыллата Саха сиригэр көҥүл тустууну төрүттээбит Н.Н. Тарскай кэриэһигэр тэрийэн ыытарга Саха АССР Госкомспорда көҥүллээбитэ.

Ити сыл бэс ыйыгар Уус Алдан улууһугар, Бороҕон пааркатыгар Н.Н. Тарскай аата чөлүгэр түспүтүнэн көҥүл тустууга өрөспүүбүлүкэтээҕи улахан күрэхтэһии үс күн устата сүрдээх үрдүк таһымҥа ыытыллан, Уус Алдан хамаандатын кыайыытынан түмүктэммитэ.

Мин оччотооҕуга Баатаҕай нэһилиэгин Сэбиэтин исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир буоламмын, райисполком бэрэссэдээтэлэ Гаврил Гаврильевич Никифоров күрэхтэһии иннинэ ыҥыттаран ылан баран сорудах биэрдэ: “Бу, биир дойдулааххыт Н.Н. Тарскай аата тиллибитинэн күрэхтэһии манна, Бороҕон пааркатыгар үс күн ыытыллар буолла. Онно күрэхтэһии быыһыгар төрөөбүт дойдутугар Баатаҕайга тахса сылдьар буоллубут. Төрөөбүт алааһын аймахтарыттан ыйдаран сэргэтэ бэлэмнээҥ. Бу дааннайдара суруллубут “Мемориальнай дуоскатын” биэрэбин. Таҕыстахпытына туруорарга бэлэм буолуохтаах”, – диэтэ.

Төрөөбүт алааһын, улахан киһи буолбут дьиэтин-уотун, оскуолаҕа биир кылааска үөрэммит ИДьО отставкаҕа майора, сэрии бэтэрээнэ Дмитрий Егорович Тусахов ыйан биэрбитэ.

Д.Е. Тусахов ахтыытыгар маннык суруллубут: “1942 сыллаахха бэс ыйыгар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр барыыга, Чурапчы райвоенкоматынан ыҥырыллан, Дьокуускайга киирэн уобаластааҕы военкоматынан хат хамыыһыйаланан, Ньукуусканы (Н.Н. Тарскай) уонна миигин уҥуохпут кыратынан тохтоппуттара. Мин дойдубар төннүбүтүм, кини Тандаҕа учууталлыы барбыта. Эһиилгитигэр учууталларга броня кэлбитинэн сибээстээн, аармыйаҕа барбатаҕа. Онтон мин 1943 сыл сайын аармыйаҕа барбытым”.

Сэргэни олохтоох уус уолаттар Александр Иванович Готовцев (Саха Сааска) Семен Николаевич Готовцев оҥороннор, кэлбит дьон биһирэбилин ылбыттара. 50-нус сыллар ортолоругар Н.Н. Тарскай “Олимпиада чыпчаалын саха уолаттара дабайыахтара!” диэн эппитин толорооччулар, олимпийскай чөмпүйүөннэр Роман Михайлович Дмитриев, Павел Павлович Пинигин кыттыылаах Н.Н. Тарскай кылааһынньыктара, олохтоох норуот ырыаһыта Николай Тимофеевич Алексеев алгыһынан доҕуһуоллатан, үрдүк үөрүүлээх быһыыга өрө анньыбыттара. Күндү ыалдьыттарынан Людмила Петровна Серкина (Н.Н. Тарскай кэргэнэ), Роман Романович Бурнашев – Н.Н. Тарскайдыын бииргэ үлэлээбит, Николай Михайлович Винокуров – өрөспүүбүлүкэ көҥүл тустууга федерациятын бэрэссэдээтэлэ, Петр Егорович Попов – өрөспүүбүлүкэ Госкомспордун бэрэссэдээтэлэ, улуус, өрөспүүбүлүкэ кэккэ салайааччылара, Чараҥай оскуолатыгар бииргэ үөрэммит доҕотторо, табаарыстара, фронтовиктар: П.Н. Самсонов, Д.Е. Тусахов, И.П. Аманатов, П.А. Самсонов, П.П. Алексеев, М.В. Румянцев, С.Д. Ушницкай, Д.П. Аманатов туох да сүрдээҕин үөрэн-көтөн, сүргэлэрэ көтөҕүллэн бу бырааһынньыкка сылдьыбыттара.

Н.Н. Тарскай төрөөбүт дойдутун дьонун-сэргэтин ортотугар бу бэлиэтээһиҥҥэ сүрдээх үчүгэйдик өрө көтөҕүллүү быһыытыгар-майгытыгар ыытыллыбыта. Ити сыл кыһыныгар Баатаҕай оскуолатыгар Николай Николаевич Тарскай аатын иҥэрэр туһунан кэлэктиибинэй көрдөһүү суруктаах Миниистирдэр Сэбиэттэригэр киирэн ол дьаһалын бэрэссэдээтэлэ К.Е. Иванов илиититтэн ылан тахсан оскуолаҕа туттарбытым.

1992-1994 сс. оскуолаҕа төттөрү кэлэн дириэктэрдээбитим. Бу сылларга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн “Национальнай концепция” диэн сонун хамсааһын баар буолбута. Бу хамсааһыҥҥа оскуола учууталлара: Н.А. Николаева физкультура уруоктарыгар “Өбүгэлэр оонньууларын”, В.И. Троева “Кылыһах” ансаамбылын, К.И. Румянцева “Музейнай үлэҕэ” үөрэхтээһин тиһигэр “төрүт култуура” тиһиктэрин киллэриилэрин саҕалаабыттара уонна уһун сыллаах үлэлэрин түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр үлэлээх педагогтар ахсааннарыгар киирбиттэрэ. Бу сылларга кэлэктиип сүрдээх инициативалаах уонна үлэһит этэ. Мусуой диэн оскуола иһигэр биир кыараҕас хоско баара. Ону дириэктэр эрдэхпинэ оскуола аттыгар икки кыбартыыралаах уопсай дьиэни мусуойга анаан биэрбиппит. Бу дьиэ капитальнай өрөмүөнүгэр мастарыскыай үрдүн, оскуола кырыысатын кырааскатын, мусуой аттыгар балаҕан тутуутун, оскуолаҕа сыһыарыллыбыт Туора алааһы күрүөлээһин, учууталлар коммунальнай мастарын бэлэмнээһин сүрүннээн кэлэктиип күүһүнэн ыытыллыбыттара. Сүрүннээн салайааччыларынан үлэһиттэр: Н.А. Николаев, И.П. Дмитриев, С.Д. Егоров, А.А. Ядрихинскай этилэр. Балаҕан таһыгар турар Н.Н. Тарскай бюһун Кондратий Федотович Герасимов оҥорон биэрбитэ.

Бу Н.Н. Тарскай суох буолбутун кэннэ пааркаҕа бюһун бу киһи оҥорбута диэн А.А. Протопопов эппитэ. Москваҕа сылдьан хайдах быһыылаах буолбутун, туох докумуон баарын булан аҕалан маннааҕы салалтаҕа тиксэрбит, биир дойдулаахтарын иннигэр улахан үтүөлээх, дьон-сэргэ ытыктабылын ылбыт киһинэн Андрей Андреевич Протопопов буолар. Бу кэнниттэн сотору буолаат, 8-с кылаастаах оскуола орто оскуолаҕа уларыйбыта. Үөрэнэр оҕо ахсаана 70-ча оҕоттон 130-ча оҕоҕо тиийбитэ.

2012 сыл олунньуга улуус киинигэр Бороҕоҥҥо Бырабыыталыстыба хамыыһыйатын отчуоттуур мунньаҕар улуус спортивнай уопсастыбаннаһын аатыттан, Баатаҕай нэһилиэгин бэрэстэбиитэлэ буоларым быһыытынан, “Туймаада” стадиоҥҥа Николай Николаевич  Тарскай аатын иҥэрэр туһунан Өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ Е.А. Борисов аатыгар көрдөһүү суругу тиэкиһин суруйан, бэлэмнээн уонна дьон иннигэр дорҕоонноохтук ааҕан туран, дохсун ытыс таһыныытын ортотугар туттарбытым. Онно миэхэ улуус спорка тэрилтэтин үлэһиттэрэ В.А. Портнягин, И.Ноговицын, П.И. Харитонов уонна учуутал К.Н. Троева күүс-көмө, өйөбүл буолбуттара.

Роман ПЕТРОВ, 1989-1990 сс. Баатаҕай нэһилиэгин Сэбиэтин, 1992-1994 сс. Баатаҕай орто оскуолатын дириэктэрэ, 1994-2017 сс. улуус оскуолаларын, эбии үөрэхтээһин улуустааҕы киинин дириэктэрэ.