Саха сирин физкультурнай хамсааһынан летописеһэ

// Дьулурҕан архыыбыттан

Амма Мээндигэтигэр олорор Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй култуураҕа үтүөлээх үлэһитэ Михаил Васильевич Алексеев быйыл күһүн 75 сааһын туолла. Кини 1945 с. атырдьах ыйын 19 күнүгэр Амма оройуонугар, Соморсун нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1963 с. олунньу 26 күнүттэн Соморсун оскуолатын дириэктэрин бирикээһинэн спортивнай тэрийээччи буоларыгар маҥнайгы хардыытын оҥорбута.

1992-1996 сс. Саха Республикатын спорка министерствотын тэрийэр отделын начальнигынан анаммыта. Бу кэмтэн Саха АССР спордун историятын үөрэтэр сыаллаах хомуйар- чинчийэр дьарыгын саҕалаабыта. Спорт хайысхатыгар сыһыаннаах кинигэлэри бэчээттэнэн тахсалларыгар, республика спордун музейа тэриллэригэр үлэлэспитэ. Пенсияҕа да тахсан баран, министерство өйөөн (В.П. Ноговицын) штаты таһынан үлэһит быһыытынан, спорт историятын хомуйуутун тохтоппотоҕо.

Кыраайы үөрэтээччи уонча сыл туохха да аралдьыйбакка, Дьокуускайга госархыыпка спорт историятын хаһыста. Педагогическай наука доктора, профессор, саха спордун мэтра Валерий Пантелеймонович Кочневы кытта сэргэ спорду архыыпка дириҥник чинчийбит киһинэн буолар. Бэйэтэ этэринэн, 4 тыһыынчаттан лаппа тахса страницаны илиитинэн суруйбута.

Өрөспүүбүлүкэҕэ биир идэлээхтэригэр улаханнык биллэр, ытыктанар физкултуура уонна спорт салайааччыта, спорт бэтэрээнэ, кыраайы үөрэтээччи Михаил Васильевич Алексеев отучча сыл Саха сиригэр физкултуура хамсааһынын үөрэтэн, чинчийэн, сурукка тиһэн кэллэ. Аммаҕа баар дьиэтин олбуорун иһигэр бэйэтин күүһүнэн, баҕарбыт баҕатын толорон, кыраайы үөрэтэр лаборатория тэрийбитэ. Бу лаборатория Саха сиригэр физкультурнай хамсааһыны үөрэтэр уонна чинчийэр аналлаах. Лаборатория музей хабааннаах. Манна өрөспүүбүлүкэҕэ тахсыбыт элбэх кинигэ, периодическай бэчээккэ тахсыбыт матырыйааллар бааллар. Манна ким баҕарар физкултуура, спорт историятын интириэһиргээччи кэлэн үлэлиэн сөп.

Олбуорун иһигэр кыракый эргэ балаҕан баар. Бу балаҕан иһэ толору хордуон дьааһыгар угуллубут спорт туһунан араас матырыйалларынан кыстанан турар.

Миша Алексеевы мин 1963 сыл балаҕан ыйыттан билэбин. Ити күһүн Соморсун оҕолоро Дириҥ орто оскуолатыгар үөрэнэ кэлбиттэрэ. Онтон ыла спорт эйгэлээх дьон буоламмыт, сибээспитин быспакка, ыкса 57 сыл доҕордоһон кэллибит. Куоракка архыыпка үлэлии сырыттаҕына анаан өрүү көрсөрүм, үлэтин интэриэһиргээн ыйыталаһарым. Онон киниэхэ көмөлөһөр уонна бииргэ үлэлэһэр санааттан, кинини Майаҕа ыҥырбытым. Михаил Васильевич 2006 с. балаҕан ыйыгар Майаҕа көһөн кэлбитэ. Уонча тыһыынча хамнастаах музей үлэһитэ буолбута.

Аан бастаан Хараҕа уруккута оскуола музейа буола сылдьыбыт дьиэҕэ үлэлээбиттэрэ. Хомуйбут архивнай матырыйаалларын сааһылаан компьютерга киллэрэн барбыттара. Компьютерга бэчээттиир үлэһитинэн Никифорова Елизавета диэн, ити идэҕэ анал үөрэҕи барбыт, оскуолабыт выпускницатын ылбыппыт. 2006 с. “Знатные люди Мегино-Кангаласского улуса” диэн Москваҕа бэчээттэммит бэрт улахан кинигэ тахсыытыгар элбэх, чулуу спортсменнары, бастыҥ спортивнай үлэһиттэри киллэриигэ күүскэ үлэлэспиппит.

2007 сыллаахха оскуола музейын ититэр систиэмэтэ араарыллан, Майатааҕы ДЮСШ спорткомплексыгар баар И.Т. Васильев аатынан “Спортивнай албан аат” музейыгар көһөрбүппүт. Онон Харанан, Майанан икки сиринэн үлэлээбитэ.

Оскуола-лицей 15 cылын көрсө, 2008 сыллаахха Хара оскуолатыгар биир кылаас хоһугар оскуола музейын сөргүтүү үлэтэ саҕаламмыта. Онон араас стендэлэри оҥорон, Хара оскуолатын үбүлүөйүн тэрээһиннэхтик көрсүбүппүт. Биллиилээх государственнай деятель, номоххо киирбит Саха сирин Москваҕа поспреда, бэйэтин кэмигэр биллиилээх спортсмен, тренер, спорт салайааччыта, Н.Н. Тарскайы кытта Москватааҕы физкультура институтугар бииргэ үөрэммит Иннокентий Гаврилович Игнатьев олоҕун сырдатар анал стендэ аан бастаан көрдөрүллүбүтэ, кинигэ биһирэмнээһинэ тэриллибитэ.

Салгыы Михаил Васильевич Майатааҕы 4 сылын туһунан бэйэтэ суруйбут ахтыытыттан билиһиннэрэбин: “Спорт музейа турар хоһо былдьаһыктаах этэ, үлэһитэ суоҕа. Ону Афанасий Петрович биһигини Хараттан киллэрэн, музей үлэтэ арыый сэргэхсийбитэ. Уопсайынан ылан эттэхпинэ, спорт Саха сиринээҕи историятын балай да үйэтитэ сатаабыппытын билигин махтана саныыбын.

Дьэ, ити курдук, “Спорт музей” анал үлэһиттэрэ (штатка үрдүкү салалтанан көрүллүбэтэх) буолбатахпыт да иһин, икки нэһилиэк оскуолаларынан сүүрэн улуус спорткомитетын начаалынньыга Руслан Афанасьев, “Урожай” ДСО бэрэссэдээтэлэ Виталий Пестряков, ДЮСШ дириэктэрэ Петр Иллароинов уонна биир идэлээхтэрим, эдэр сааспыттан алтыспыт, өйөспүт үөлэннээхтэрим А.П. Илларионов, А.К. Захаров, өссө эбии “Эркээйи” хаһыат редакцията өйөөһүннэринэн, бэйэбит холбутунан түбүгүрэ сатаабыппыт. Ол курдук үгүс өрөспүүбүлүкэтээҕи, улуустааҕы таһымнаах конференцияларга, “төгүрүк остуолларга”, ааҕыыларга реферат суруйан кыттан, инники күөҥҥэ сылдьыбыппыт.

Онон, 2006-2010 сылларга төһө да түөрт дьиэҕэ көһө сылдьан олордорбун, Майатааҕы кэмнэрбин үчүгэйдик саныыбын, арыт Аммабар төннүбүппүттэн хомойон ылабын. Бу кэмнэрим миэхэҕэ Афанасий Петрович өйөөһүнүнэн, спорт историятын үйэтитиигэ саамай таһаарыылаахтык, көдьүүстээхтик үлэлээбит сылларым. Түмүккэ, мэҥэлэргэ сүгүрүйүүбүн, махталбын тиэрдэбин…”.

М.В. Алексеев өр сыллаах чинчийиитинэн бэчээттэппит «Хронология «Красного спорта 1923-1946 гг.» 2018 c. тахсыбыт хронололическай летопись кинигэтэ буолар. Бу кинигэ сылларынан, ыйдарынан, күнүнэн суруллубут кылгас чахчылар физкультурнай хамсааһыны дириҥэтэн үөрэтэргэ ыйынньык курдук туһалыыр аналлаах. “Сахаачча кэмиттэн сиэттэрэн…” (Современники Сахааччи), 2018 с. Дьокуускай. Бу спорт тематыгар Михаил Васильевич кэлиҥҥи биир боччумнаах үлэтэ Аммаҕа ыытыллыбыт Саха сирин норуоттарын спортивнай оонньууларын кэмигэр сүрэхтэммитэ. Кэлин бэчээккэ бэлэмнээбит биир үлэбитинэн “Хронология развития физкультурного движения Якутии по руководством Ивана Шкулепо. 1946-1955 гг.” диэн сэрии кэнниттэн маассабай спорт сайдыытыгар олус элбэҕи оҥорбут, Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа, сотору төрөөбүтэ 100 сылын туолуохтаах Иван Степанович Шкулепо өрөспүүбүлүкэ спордун 10 сыл салайбыт кэмин эрэдьиэстээһин буолар.

Аммаҕа Аҕа дойду сэриитигэр сахалар кыттыыларын дириҥник үөрэппит, элбэх кинигэни бэчээттэппит Дмитрий Николаевич Гаврильев баара. Киниэхэ норуот документалист-суруйааччы аатын иҥэрбитэ. Оттон Михаил Васильевич эмиэ биир дойдулааҕын курдук, наар буолбуту, чахчылары хомуйар, ону сурукка тиһэр дьарыктаах. Кини спорт летописиһэ, документалист-суруйааччы буолар дии саныыбын.

Афанасий ИЛЛАРИОНОВ, Саха АССР физическэй култуураҕа үтүөлээх үлэһитэ.

“Дьулурҕан”, ахсынньы ый 2020 с.