ТЫА   ОЛОҔУН   АРГЫҺА   ЭТИЛЭРЭ…

«Колхозник“, „Урожай“ спортобществолар тэриллэ сылдьыбыттара 70 уонна 65  сылларыгар ананар.           

ХХ үйэ 50-с сылларыгар диэри физкультурнай-спортивнай үлэни тыа сиригэр тэрийээччилэринэн оройуон Сэбиэтин Исполкомун иһинэн үлэлиир судаарыстыбаннай салалтанан, норуот ааттыырынан „Спорткомитеттар“ эрэ буолаллара.

Ити  кэмтэн, Кыайыы кынатыгар уйдаран, Сэбиэскэй былаас үбү-харчыны дэбигис булар  ньыманы олоххо күүскэ киллэрэн барбыта. Ол албаһынан кооперативнай, добровольнай  спортивнай обществолар, ДСО-лар этилэр. Бу обществолар бэйэлэрин кэмнэригэр туруоруммут соруктарын ситиспиттэрэ дии саныыбыт. Кинилэр нэһилиэнньэ киэҥ  араҥатын хабарга олус табыгастаахтара. Обществолар сүрүн үтүөлэринэн – биир  идэлээх үлэһиттэр профсоюзтарынан чиэрэс, хас биирдии кыра-улахан тэрилтэлэр, колхуостар, нэһилиэктэр ортолоругар физкультурнай-спортивнай олох күөстүү оргуйуута этэ.

Холобур, оччотооҕута эһэ-бөрө дойдутунан ааттанар Саха сиригэр 23 араас ааттаах спортивнай обществолар дьайа сылдьыбыттара да элбэҕи этэр. Бу обществолартан үгүстэрэ республика историятыгар бэйэлэрин үтүө суолларын хаалларбыттара. Ол  курдук, доруобуйа харыстабылын үлэһиттэрэ „Медик“, салгын суола „Самолет“, өрүс  флота „Водник“, норуоту үөрэхтээһин „Учитель“, оскуола оҕолоро „Смена“, промышленность „Металлург“ о.д.а. Саха сирин сайдыытыгар кырата суох өҥөлөөхтөр.

Онтон 21 тыа оройуоннарыгар уонна Якутскай куорат сахаларыгар „физкультурник“,  „спортсмен“, „чемпион“ диэн тыллар өйдөбүллэрин быһааран биэрбит, маҥнайгы  салайар, сүрүннүүр, тэрийэр суол тэлээччинэн „Колхозник“ спортобщество буолбута.

„Колхозник“ общество биллэн туран, Бүтүн Союз тыатын сирин үрдүнэн дьайан, араастык ааттанан тэриллибитэ: „Важным событием 1950 года явилось создание спортивных обществ „Колхозник“ – в Российской Федерации, „Колгоспник” – на  Украине, „Калгасник“ – в Белоруссии, „Пахтакор“ – в Узбекистане, „Коммеурие“ – в Грузии, „Варна“ – в Латвии и т.д. Эти общества объединили в своих рядах около 3 миллионов сельской молодежи и уже в первые годы своего существования внесли большой  вклад в развитие легкоатлетического спорта среди сельской молодежи“.   [Справочник. Легкая  атлетика в цифрах и фактах. М., 1965, с. 66].

Бу тэрээһинтэн сиэттэрэн „Колхозник“ ДСО Саха сиригэр 1951 сыл кулун тутар 1 күнүттэн үлэтин саҕалаан, 5 сыл устата физкультурнай-спортивнай эйгэ акылаатын түһэрбитэ: „Саха  сиригэр колхозтаахтар „Колхозник“ ДСО-рын тэрийиигэ 8 киһиттэн  састааптаах Тэрийэр бюро тэрилиннэ. Тэрийэр бюро председателинэн Саха АССР Министрдэрин Советын Председателин солбуйааччы таб. Н.С.Емельянов ананна. Тэрийэр бюро 1951 сыл кулун тутар 1 күнүгэр диэри обществоны тэрийиэхтээх  уонна  общество оройуоннардааҕы советтарын быыбардарын ыытыахтаах“. [„Кыым“  1951 с. тохсунньу 18 к., № 15].

Дьэ,  ити  1951-1956 с.с. „Колхозник“, онтон  салгыы  1956-1987 сылларга „Урожай“  спортобществолар үлэлээн саха олоҕун кэрчик кэмнэрин аргыһа буолан ааспыттара. Бу  обществолар үтүөлэринэн тыа сиригэр боростуой да буоллаллар маҥнайгы стадионнар,  спортивнай саалалар, площадкалар оҥоһуллубуттара. Спортивнай табаар оройуоннарга, колхуостарга тарҕаныыта хонтуруолланар-сүрүннэнэр үтүө үгэһэ олохсуйбута. Спорт  көрүҥнэригэр эрчиллэр секциялар оскуолаларга, тыа кулууптарыгар утумнаахтык үлэлииллэрэ ситиһиллибитэ. Колхуостаах кыргыттар, уолаттар кылгас болдьохтоох куурустарга үөрэнэн „Инструктор-общественник“, „Судья по спорту“ кырасыабай  көстүүлээх бөлтөйбүт значоктары түөстэригэр киэн тутта анньыныылара үксээбитэ. Холобур, мин, алын сүһүөх салайааччы быһыытынан, спорт эйгэтигэр 30-ча сыллаах үлэм кэмигэр: Владивостокка, Иркутскайга, Бийскайга, Омскайга, Уфаҕа, Москваҕа, Пятигорскайга, Кубаҥҥа, Вологдаҕа үөрэнэн тэрийэр үлэбэр билиибин хаҥатыммытым.

Онтон „Колхозник“ спортобщество үлэтин тоҕо тохтоппутун кэпсээтэххэ маннык. Кинини солбуйбут „Урожай“ ДСО РСФСР-га 1937 сыллаахха тохсунньу 9 күнүгэр тэриллибит, үлэтэ лаппа табыгастааҕын, киэҥин көрдөрбүтүнэн – киниэхэ колхуостаахтар спортарын холбуурга быһаарбыттара:

„Постепенно начала налаживаться  спортивная работа в физкультурных организациях на селе, которую направляли спортивные коллективы колхозов и профсоюзное общество „Урожай“. Для  улучшения их работы ВЦСПС и Комитет в 1956 г. приняли решение об объединении республиканских обществ колхозников и „Урожая“ в единые добровольные сельские общества республик. Такое  решение было  подсказано жизнью и принесло со временем ощутимую пользу“. [Н.Романов. Трудные годы  к  Олимпу, М., 1987 г.]

Салгыы, ССРС спорткомитетын председателэ Николай Романов суруйуутуттан сиэттэрэн, 1954 сыл муус устар ыйыттан „Колхозник“ обществоны салайбыт Афанасий  Софронов, 1956 сыл күһүнүгэр  „Урожай“ ДСО республикатааҕы Сэбиэтин председателинэн ананаат, алтынньы 12 күнүгэр „Эдэр коммунист“ хаһыакка „Саҥа  спортивнай  общество“ диэн ыстатыйатыгар тирэхтэнэбит:

„Саҥа общество физкультурнигын ахсаанынан Саха сиригэр саамай бөдөҥ коллектив буолуоҕа. Холбоһуу буоларынан уонна коллективтар советтарын, ону тэҥэ оройуоннардааҕ  комитеттар боломуочуйалара ааһыытынан сибээстээн, сэтинньи 1 күнүттэн кинилэргэ отчуоттуур-быыбардыыр хампаанньа ыытыллыаҕа“.

Бу түгэнтэн аттардахха, „Урожай“ ДСО Саха сиригэр 1956 сыл сэтинньитигэр үлэтин  саҕалаабыт.

Сыллар – дьыллар хараҥаччылыы элээрэн ааһан испиттэрэ. Ону кытта тэҥҥэ, эдэр  сааспыт аргыһа  „Урожай“ ДСО саха омук биһирэбилин ылан, ү- харчы да өттүнэн кыаҕыран, үлэ тэрээһинэ тупсубута. Ону мин эппинэн-хааммынан билбит „Урожай“ общество аллараа сүһүөх салалтатыгар 19 сыл үлэлээбит буолан билэбин. Биһиги саҕана,  1969-1988 с.с. хааччыллыы боппуруоһугар улахан мэһэй суох курдуга. Холобур, Амма райсоветын Исполкомун физкультура уонна спорка комитетыгар сыллааҕы смета быһыытынан 4 тыһ. солк. суумалаах көрүллэр эбит буоллаҕына, Амматааҕы „Урожай“ ДСО 20  тыһ. солк. (билиҥҥинэн 20  мөлүйүөн) тиийэ юридическай коллективнай чилиэннэртэн хомуллубут үптэнэр буоларбыт. Ол  хомуйбуппутугар эбинэн сылга 70-ча  оройуоннай күрэхтэһиилэри, „Королева  спорта“ сайыҥҥы  спартакиаданы, „Праздник  Севера“ кыһыҥҥы спортивнай оонньуулары тэрийэн ыытарбыт. 60-ча республиканскай  тэрээһиннэргэ кыттарбыт, 20-чэ Российскай таһымнаах күрэхтэһиилэргэ, эрчиллэр түмсүүлэргэ республикаттан тутулуга суох, ороскуотун бэйэбит уйунан, көҥүллэппэккэ  кэлэн-баран мөҕүллэрбит. Спортсменнары, судьуйалары толуонунан күҥҥэ үстэ уопсай  остолобуойга аһатарбыт, сыаналаах спортинвентары да балачча буларбыт.

Дьэ итинник тэрээһиннээх, дьулуурдаах өр сыллаах үлэ түмүгэр, 1987 сыллаахха республика оройуоннарын, куораттарын – спорт уон көрүҥнэригэр ыытыллар комплекснай спартакиадатыгар, Чурапчылартан 1  эрэ очконан хаалан иккис миэстэҕэ  Аммалар тахсыбыт докумуоммут хараллан сытар.

Биһиги, „Советскай  спорт“ кэмин  дьоно ол  иһин, эдэр сааспытын киэргэппит сайыннарбыт  „Колхозник“, „Урожай“ обществолар быйыл, 2021 сыл кулун тутарыгар уонна сэтинньитигэр тэриллэ сылдьыбыттара 70, 65 кэмнэригэр, көлүөнэбит аатыттан махтанабыт…

Түмүккэ, билиҥҥи көҥүл кэми туһанан – урукку „Колхозник“, „Урожай“ кооперативнай спортобществолар, „Бодрость“ чэбдигирдэр кулууп курдук моһуоннаахтары тэрийэн, судаарыстыбаттан „кулу“ диэн умналаспаттар элбииллэригэр дьулуһарга этэбит.

Өссө,  ааһа баран, Аан  дойду спортивнай эйгэтигэр симэлийбэт туһуттан, бэйэбит суолбутун тобулан, омукпутун өрө күүрдэр ньыманы булунарга эдэрдэри ыҥырабыт.

Холобур, „Севериада“ регионнар тыа сирин олохтоохторуттан сүүмэрдэммит хамаандаларын икки ардыларынааҕы классическай көрүҥнэр оонньууларын, физкультурнай хамсааһыммыт 100 сааһын көрсө, 2023 сылга – табыгастаах суоллаах, кыахтаах тутуулардаах Аммаҕа, эбэтэр Майаҕа, Чурапчыга тэрийиэххэ сөп.

Итинник хабааннаах оонньууну 1991 сыллаахха Тувинскай АССР Ак-Довулак куоратыгар, „Тувасбест“ спорткомплекс дириэксийэтэ кыаҕым кыра диэбэккэ, намыһахтык санаммакка тэрийбитэ. Онно тувиннар, хакастар, алтаецтар, буряттар ыҥырыллыбыттарыгар, Саха сириттэн аммалар кыттан турабыт.

Михаил АЛЕКСЕЕВ. Амма,  Мээндиги.

 “Дьулурҕан”, 2020 с.