Константин Леонтьев: “Тустуунан дьарыктаммыппын кэмсиммэппин”

// Дьулурҕан архыыбыттан

Аммаҕа, Саха сирин норуоттарын VII спортивнай оонньууларыгар тиийэ сылдьан соһуччу кэриэтэ, уруккута биллиилээх тустуук, спорт маастара, 74 саастаах Константин Васильевич Леонтьевы, Горнайтан бочуоттаах ыалдьыт быһыытынан кэлэ сылдьарын көрсө түһэн, аҕыйах ыйытыыга хоруйдууругар көрдөспүппүн, ааҕааччыларга билиһиннэрэбин.   

-Константин Васильевич, ханна олороҕун, тугу дьарыктанаҕын, төһө ыччаттааххыный?

-Билигин бэйэм Бэрдьигэстээххэ баарбын. Биэнсийэлээх буолан, көннөрү сылгы ииттэн олоробун. Хойут, сааһыран иһэн кэргэннэнэн, биир кыыстаахпын. Ол гынан, үс сиэннээхпит, куоракка бааллар.

-Тустуунан хаһааҥҥыттан дьарыктаммыккыный, тириэньэрин ким этэй?

-Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан тустууга эрчиллибитим. Аан бастаан 1962 сыллаахха Уус Алдаҥҥа оҕолорго күрэхтэһиигэ кыттыбытым. Тириэньэрбит диэн, хайыһардьыт киһи, Стручков Исай Иванович диэн. Кини бэйэтин баҕытынан Уус Алдаҥҥа биэс оҕону илдьэн туһуннарбыта. Онно мин 49 киилэҕэ бастаабытым.

Онтон Дьокуускайга кэлэн хапсаҕайга бастаабытым. Кэлин, Саха АССР үтүөлээх тириэньэрэ Илья Павлов салалтатынан дьарыктаммытым.

Ол сайын Туваҕа, Кызыл куоракка илдьэн туһуннарбыттара. Онно тустуу кэнниттэн хурешка кыттаҕыт диэн үҥкүү үөрэтэ сатаабыттара. Оттон киирсэрбит саҕана олох да тувиннар тустууларыгар буолбакка, буряттар тустууларыгар анньан кэбиспиттэрэ. Ол тустуу, билиҥҥи хапсаҕай курдук этэ. Аан бастаан онно оҕунан ытыы буолла, барыбытын боруобалаан көрдүлэр. Ону биһиги сатаабат буоллахпыт дии, хата буряттар үөрүйэхтээх буолан, үчүгэй этилэр…

Болгарияҕа, бэстибээлгэ кыттыым – олоҕум бэлиэ түгэнэ

-Тустууга бастыҥ көрдөрүүлэриҥ, бэйэҥ санааҕар, ханныктар этэй?

-Бастыҥ тустуум диэн, оттон 1968 сыллаахха Болгарияҕа, Аан дойду ыччаттарын уонна устудьуоннарын бэстибээлигэр диэххэ сөп. Онно бэйэм ыйааһыммар үһүс миэстэлэммитим. Сахааччалаах Былатыанап Бүөккэ иккис буолбуттара. Саха сириттэн Сэбиэскэй Сойуус сүүмэрдэммит хамаандатыгар түөрт буолан кыттыбыппыт. Уйбаан Соловьев мин ыйааһыммар бэһис буолбута. Сирэй көрсүһүүбүт тэҥнэһиинэн түмүктэммитэ. Онно атын дьону кытта тустубуппут буоллар, ордук буолуо этэ дэһиспиппит.

Аны болгары кытта тустуубар 8:0 ахсаанынан хотон истэхпинэ, бэйэбин партерга сытыараннар моһуоктаабыттара. Онно, ол бэйэм сыыһа өйдөөммүн, утары албастаһан тустабын диэн, очукуону барытын болгарга ааҕаннар, ахсааны 8:8 оҥорон, хотторуулаах мин буолан таҕыстым. Ким эмэ этэн, сүбэлээн биэрбитэ буоллар, саатар очукуонан кыайыам этэ. Хамаандабыт сүрүн тириэньэрэ Николай Волков ити мин тустуубар суох буолан биэрбитэ. Николай Николаевич аахсыбыта эбитэ буоллар, кыайарым хаалбыта.

Итиэннэ биир саамай бэлиэ көрдөрүүм диэн, эмиэ ити сыл манна сылгы аһата сырыттахпына, “Уйбаан Соловьев ойоҕоһо тостубут үһү” диэннэр ыҥыран ылбыттара. Тыа сирин Сойууһун чөмпүйэнээтигэр. Биир да эрчиллиитэ суох киһини. Аны Дьокуускайтан докумуоннарын илдьэ барыахтаахпын. Ыксал бөҕөнөн тилигирэтэн тиийэн, Йошкар-Ола куоракка туһуннарбыттара. Москваҕа тиийбитим, сөмөлүөт көппөт күнэ-дьыла диэннэр, хойутаан тиийбитим. Онно 52 киилэҕэ Роман Дмитриев кыайбыта, 57-ҕэ миигин хамаандаҕа анньан кэбистилэр. Николай Захаров-Сахаачча 62 кг ыйааһыҥҥа тустубута уонна Николай Неустроев 70-ҥа. Онон түөрт саха – төрдүөн ити күрэхтэһиигэ бастаабыппыт. Онно эрчиллиитэ суох тиийэн бастаабыппыттан бэйэм да, хайдах эрэ соһуйбутум.

-Өссө оҕо сылдьан хаһыакка аахпыттаахпын, Константин Леонтьев – Али Алиев аатынан турнирга бастаата диэн. Ити күрэхтэһии туһунан тугу этиэҥ этэй?

-Ол саҕана, Алиев турнира билиҥҥи курдук, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах буолбатах этэ. 1967 сыл, бастакы турнир. Онон үксэ кавказтар эрэ бааллара. Мин бастаабытым. Ити кыайыыбын арыый кыра курдук саныыбын.

Манна даҕатан эттэххэ, саамай хомойбутум диэн, оччолорго Махачкалаҕа Сэбиэскэй Сойуус чөмпүйэнээтэ буолбута. Онно Саха сириттэн иккиэ буолан барбыппыт, Клим Никитин диэн Верхоянскай уолунаан. Аны тириэньэр да, туох да суох. Бастакы күн таһырдьа туһуннардылар. Тымныы. Көбүөргэ эчэйии бөҕө таҕыста. Онно Климим хапсыһыы кэмигэр илиитин таһааран кэбистэ. Аны хотторон баран, булт саата атыылаһаары, ону көрдүү барда. Мин соҕотох чоройон туран хааллым. Үһүс күммүтүгэр осетин Феликс Акоевтыын туһуннум. Ол күн күрэхтэһиини дьиэ иһигэр, саалаҕа көһөрбүттэрэ. Көрөөччү да аҕыйах. Санаабар биэс хас очукуону ылбыт курдук этим да, ону киһибэр ааҕа сыталлар эбит. Дьэ, онтон кыһыйан…

Биир доруобай судьуйа баара, этэ сатыырбын, хата бэйэбин уоскутан анньыалыыр ээ. Онон балыйтаран тахсан, улаханнык хомойбутум. Онтон атын өссө Али Алиевы кытта киирсиэхтээх этим…

Тустуунан дьарыктаммыппын кэмсиммэппин

-Туох бочуоттаах ааттааххыный, наҕараадалааххыный, улуускар, эбэтэр нэһилиэккэ? Хапсаҕайга маастар нуорматын ылбытыҥ дуо?

-Хапсаҕайга суох, улаханнык ол хапсаҕайдаспатаҕым даҕаны. Горнай улууһун Кировскай (Ааһыма)  нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо диэн ааты иҥэрбиттэрэ. Уонна улахан туох кэлиэй, суох.

-Оттон көҥүл тустууга спорт маастарын нуорматын хаһан, хайдах толорбуккунуй?

-Маастары тиийээт даҕаны толорор этим, ону уһатан-уһатан, 1968 сыллаахха биирдэ биэрбиттэрэ. Урут, “Урожай” спортивнай уопсастыба Киин сэбиэтин күрэхтэһиитигэр эҥин бастаабыт киһи маастар нуорматын толорор этэ.

Миигиттэн хаһан баҕарар ыйытар этилэр, бу, онно-манна бастыыгын, кыайаҕын да, хаһан спорт маастара буолаҕын диэн. Ону мин хантан билиэхпиний, хаһан толорон ыыталларын.

-Константин Васильевич, билигин сааһыран баран санаатаххына, тустуунан дьарыктаммыккын кэмсинэҕин дуу, суох дуу?

-Суох, кэмсиммэппин, аан дойдуну көрөн, куорат бөҕөнү кэрийэн, элбэх доҕоттордонон… Бүтэһигин Чурапчыга, 1993 cыллаахха бэтэрээн тустууктар өрөспүүбүлүкэтээҕи турнирдарыгар тустубутум. Онно 57 киилэҕэ үчүгэйдик тустан бастаабытым. Аан дойду чөмпүйэнээтигэр призердаабыт Николай Кириллович Алексеевы кытта тустуубар бастакы биэс мүнүүтэҕэ 9 очукуону ылбытым. Кини итиннэ иккис буолбута, үһүс миэстэҕэ Константин Луковцев тахсыбыта.

Оскуолаҕа ахсыс кылааһы бүтэрбитим, салгыы үөрэммэтэҕим. Николай Тарскай аатынан күрэхтэһиилэргэ кыттар этим. Зонанан күрэхтэһиигэ бастыыбын. Аны собус-соҕотохпун, секундант эҥин диэн суох. Биирдэ оннук сырыттахпына, Дмитрий Петрович Коркин кэлэн быччыҥмын тутан көрдө. Биллэр буоллаҕа дии, онно эрчиллиитэ суох киһи. Дэлби кустаан, андылаан кэлэн баран, оруобуна Тарскай күрэхтэһиитэ бэс ыйын саҥатыгар буолар этэ. Ханна эрчиллиэххиний, суох буоллаҕа дии.

Онно Бөтүрүөбүс:

-Хас кылааһы бүтэрдиҥ? – диэн ыйытта.

-Ахсыһы, — диэн хоруйдаатым.

-Чурапчыга кэлэн үөрэн, — диэтэ.

Ону мин, улаатан хааллым диэбитим. Оччоҕо үлэлии кэл, диир. Улуу тириэньэри кытта кэпсэтиибит итинник бүтэн хаалбыта. Онно барбытым эбитэ буоллар, быдан атын эрчиллиилээх киһи – ситиһиилээх буолуом этэ.

Сахаачча дэгиттэр кыахтаах этэ

-Константин Васильевич, бу биһиги бүгүҥҥү кэпсэтиибит Аммаҕа буола турар. Онон эн, Сахааччаны кытта биир хамаандаҕа киирэн элбэхтэ күрэхтэспит киһи, кини туһунан тугу этиэҥ этэй?

-Оо, дьэ, Сахаачча диэн кырдьык, дэгиттэр кыахтаах киһи этэ. Бары өттүнэн. Атаҕар да, илиитигэр даҕаны, сиһигэр даҕаны… Олус кыахтаахтык тустара. Дьонноро атахтыыллар да, кини олох кыһаллыбат буолара. Манна, күрэхтэһиини көрдөххө, бөҕөстөр атахтаттылар да, умса баран түһэллэр. Сахаачча атахтата сылдьан утарсааччыларын бэйэлэрин атахтарыттан ылан, үөһэнэн элээрдэн кэбиһээччи. Уонна аҥаар илиилэрин былдьаан ылан баран умса баттаан, сиһэ күүстээх буолан, аҥаар атаҕынан олоро түһэр уонна ылан “миэлиҥсэ” курдук албаска илгэн кэбиһэр. Билиҥҥи быраабылаҕа, түөрт хас баалы биэриэхтэрэ этэ, оннук быраҕыыга.

Коля киһи быһыытынан, аһара холку этэ. Хайдах эрэ киһи бэйэтэ киниэхэ магнит курдук тартара сылдьар буолара. Туста киирэригэр долгуйбат да, хайаабат даҕаны, аа-дьуо илиитин мускуна-мускуна маталдьыйан киирэрэ.

Николай Захаров-Сахаачча аатынан мусуой-дьиэ аһыллыбыта наһаа үчүгэй. Киһи аатын үйэтитии буолар. Мусуойга баар дьон санаатын суруйар альбомҥа, иккис киһинэн суруйбутум.

-Билиҥҥи тустууну тэлэбиисэринэн эҥин кэтээн көрөҕүн дуо?

-Көрөбүн. Ол гынан баран, быраабылатын быһаарсыбаппын. Ол да буоллар, билиҥҥи тустуу үчүгэй. Урут атахтааһыннаах, систэһиилээх эҥин буола сылдьыбыта көрөргө астыга суоҕа. Тустубакка, атахтаһыыны, систэһиини эрэ кэтэһэ сылдьар буолаллара. Оттон билигин үчүгэй. Арай, тэҥнэрэ бэрт быһыылаах, бырахсан испэттэр. Киһи туораттан көрдөҕүнэ, наһаа оннук оһуобай бөҕөс суох курдук.

Петр ПАВЛОВ.

“Дьулурҕан” 2019 сыл от ыйын 25 күнүнээҕи №-тэн.