Эмиэ Быйдыбытыгар төннүөххэ

Урут суруйбутум курдук, кэргэним дойдутугар Кэптэнигэ тиийдэхпинэ, хайаан да үгэс быһыытынан Быйды алааһы быһа ааспаппын. Баалаамаҥ, ити киһи өйүгэр-санаатыгар – айылҕаҕа таптал, төрүккэ-ууска тардыһыы, былыргыны сэҥээрии, сүдү дьоҥҥо сүгүрүйүү, кэриэстээһин санаатын, иэйиитин уһуктуута. Быйыл сайын Быйдыга иккитэ сырыттым. Ол аайы, саҥаттан саҥаны арыйан иһэр курдукпун. Онтон бэйэм дуоһуйууну ылабын.

Быйды – лөгөйдөргө да, уус алданнарга даҕаны уонна бүтүн Саха сиригэр биир дириҥ историялаах алаас. Манна XVII үйэҕэ Солук Боотур диэн күүстээх киһи олорбут. Үһүйээн кэпсииринэн, бу алааска бороҕоттор баһылыктара буолбут Лөгөй Тойон (XVI үйэ) одьулуун ойоҕунаан олорбуттар. Манна даҕатан эттэххэ, Солук Боотур (сорох суруйууларга төрүччүлэргэ Солуй дииллэр, архыыпка оннук киирдэҕэ) – Лөгөй Тойон бииргэ төрөөбүт инитин Чугуун улахан уола. Онон аймахтыылар.

Итиэннэ манна, Быйдыга XVIII үйэ саҕаланыытыгар дүпсүннэр Бороҕон улууһуттан арахсыыларын быһаарар аатырбыт ыһыах тэриллибитэ сылыктанар. Ол туһунан аныгыскыга, саҥа булбут чахчыларбын билиһиннэриэм.

Быйды – балайда улахан алаас. Хас да күөллэрдээх. Күөлүн үрдүгэр хоптолор, тыыраахылар аймана көтөннөр, айылҕа дьикти музыкатын үөскэтэллэр. Арҕаа, намыһах өттүгэр, саха киһитин санаатын көнньүөрдэ бэттиэмэ от долгулдьуйа үүнэр. Манна дьыл ханнык да кэмигэр элбэх сылгыны, ынах сүөһүнү көрүөххэ сөп. Былыр даҕаны манна олох күөстүү оргуйдаҕа. Алаас дьоно оттоон-мастаан, дьиэ-уот туттан, чугас эргин бултаан-алтаан олордохторо…

Миигин ордук Солук Боотур сэҥээрдэр. Кини туһунан урут биллиилээх кыраайы үөрэтээччилэр И.Г. Березкин, Г.В. Ксенофонтов суруйууларын аахпытым. Хас Быйды алааска кэллэҕим ахсын, Солук Боотур туһунан өссө элбэҕи билиэхпин баҕарабын. Сыыр үрдүгэр сөҥүөрэн олорон, өйбөр урукку олоҕу ойуулаан көрөбүн. Холобур, Солук Боотур ханан олорбутун, кинини тута кэлбит хаһаактары ханна тоһуйбутун, ханан кистэммитин…

Олохтоохтор ыйыыларынан быйыл Быйдыга үүнэн турар аарыма харыйаны баран көрдүм, сүгүрүйдүм уонна хайдах маннык, түҥ тыаҕа, тииттэр быыстарыгар үүнэн сириэдийбититтэн дьиибэргиибин. Эмиэ араас санааларга киирэбин. Бу харыйа төһө кэмтэн ыла үүнэн турара буоллар? Олохтоохтор харыстаан бэлэх уураллар, салама ыйыыллар, сынньанан олоро түһэллэр эбит.

Дьэ, быйыл Быйды алааска биир арыйыым ити.

Аны ыһыахтыыр сир үрдүгэр ырааһыйаҕа эргэ сэргэ тииккэ кыбытыллан турарын, эмиэ олохтоох дьон ыйыытынан-кэрдиитинэн баран булан көрдүм. Кинилэр этэллэринэн, бу сэргэ өссө XVIII үйэтээҕи буолуон сөп эбит. Сиҥнэн охтубутун, тииккэ өйөөбүттэр. Сэргэҕэ 1848 сыл диэн суруктааҕа дииллэр да, мин ону булан көрбөтөҕүм.

Бу барыта, Быйды алааһы анал специалистар (географтар, кыраайы үөрэтээччилэр, археологтар) үөрэппиттэрэ, чинчийбиттэрэ эбитэ дуу, суоҕа дуу диэн санааҕа аҕалар. Алаас тумус, хоннох сирдэрэ тус-туспа ааттаахтар эбит, ону толору билэр киһи…

Биир тылынан, уус алданнарга, бороҕотторго Лөгөй Тойон уонна Солук Боотур бэлиэ дьон иккиэн бу кэпсэнэр алааска сыһыаннаахтарынан, Быйды өссө киэркэйэр, сүдү суолталанар.

Сорохтор, бу тоҕо атын сир киһитэ биһиги алааспытын, историябытын хаһыста диэтэххитинэ, кистэлэҥ санаабын этэн кэбиһиим. Кимҥэ да соҥнообоппун, бу иэйии. Солук Боотур биһиэхэ бэлиэ киһи. Кинини олохтоохтор киэн тутталларыгар, кинини үөрэтэллэригэр, төһө да былыргытын иһин чинчийэллэригэр, аныгы көлүөнэҕэ биллэрэллэригэр баҕарабын. Холобур, олорбут, кистэммит Быйды алааһыгар туох эмэ өйдөбүнньүк бэлиэ турара буоллар. Чэ, мин сааһым тухары тустууктарга, күүстээх дьоҥҥо сүгүрүйбүт киһи санаам итинник.

Бүөмчү санаабын сэҥээрбит, сөптөөх диэбит дьон санааҕытын атастаһаргытыгар, суруйаргытыгар, сүбэ-ама буоларгытыгар баҕарабын.

Саргын.

Хаартыскаларга, Быйды быйылгы көстүүлэрэ.