Мүрү Быйдытыгар дуу, Лөгөй Быйдытыгар дуу?

Быйды алаас сүрэхпэр чугас. Ол иһин Быйды туһунан тугу барытын сэҥээрэбин. Өссө эбии элбэҕи билиэхпин баҕарабын. Ол эрэн, биһиги улууспутугар Быйды диэн ааттаах икки алаас баар. Биирэ Мүрү Быйдыта, иккиһэ Лөгөй Быйдыта. Иккиэн миэхэ чугастар. Мүрү Быйдыта, этэргэ дылы, оҕо сааһым ааспыт алааһа. Бороҕоҥҥо бардахпына хайаан да сатыы хааман тиийэн алгыстаах алаадьы уурар, сүгүрүйэр үгэстээхпин. Оттон Лөгөй Быйдытын – кэргэним дойдутугар Кэптэнигэ тиийдэхпинэ быһа ааспаппын.

Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан И.Г. Березкин «Саха былыргы сэһэннэрэ уонна кэпсээннэрэ» диэн кинигэтигэр Быйдыга Солук Боотур диэн бухатыыр киһи олоро сылдьыбытын сэҥээрэ аахпытым. Оҕомчу санаабар, бу, биһиги Быйдыбытыгар олорбут киһи эбит диэн өссө 1979 сыллаахха «Бэлэм буол» хаһыакка сырдатан турабын. Онтон кэлин улаатан баран билбитим, Солук Боотур дойдута – Лөгөй Быйдыта эбит.

Быйды алаас – историяҕа киирэр элбэх түгэннэрдээх алаас. Эрдэ суруйбутум курдук, холобур, Лөгөй Быйдыта – Солук Боотур дойдута, бороҕоттор баһылыктара Лөгөй Тойон бу алааска эмиэ сыһыаннаах. Атын даҕаны улахан ытыктанар дьон былыр үөскээн, олорон, үлэлээн-хамсаан аастахтара. Билигин нэһилиэк ыһыаҕа Быйдыга ыытыллар.

Аны биир, историяҕа хаалар түгэнинэн бу алааска дүпсүннэр бороҕоттортон арахсыыларын быһаарар ыһыах ыһыллыбыта биллэр. Ону мин бастаан И.Г. Березкин «По следам наших предков и современников» диэн 1987 с. тахсыбыт кинигэтиттэн ааҕан билбитим.

Онно маннык суруллар: «… затем был устроен большой кумысный праздник – ысыах в местности Быйды. На объединенном ысыахе с целью решения спорного вопроса дюпсинцы и борогонцы соревновались в пяти видах якутских национальных игр. Игры прошли в напряженной обстановке: дюпсинцы стали победителями по борьбе «хапсагай», в перетягивании палки и конских скачках, а борогонцы выиграли в беге «быстроногих» людей и в прыжках «кылыы». Таким образом согласно преданию дюпсинцы завоевали право на отделение» (кинигэ 90-91 стр).

Итиннэ, Быйды диэҥҥэ, «ыһыах чопчу хаһан ыһыллыбыта биллибэт, сэрэйии быһыытынан 1811 сыллаахха сайын буолуон сөп» диэн быһаарыы суруктаах. Маны тэҥэ кинигэҕэ, ити ыһыах ханнык Быйдыга ыытыллыбыта чопчуламматах.

Итинниги ааҕан баран мин бастаан утаа, ити ыһыах дүпсүннэри уонна бороҕоттору силбэһиннэрэр, арахса сатыыр дүпсүннэртэн арыый чугастыы Лөгөй Быйдытыгар ыытыллыбыт быһыылаах дии санаабытым. Тоҕо диэтэргит, кинилэр арахса сатыылларын сүрүн төрүөтүнэн улуус сирэ-уота наһаа киэҥ, дьыаланы-куолуну быһаарса барарга-кэлэргэ ыраах диэн эбит. Оччолорго Бороҕон улууһун киинэ Мүрү Томторо.

Онтон соторутааҕыта аны «Өнөрдөр умнубат мөссүөннэрэ» диэн Н.А. Черноградскай 2010 с. таһааттарбыт кинигэтин булан аахтым, көрдүм. Онно дүпсүннэр Бороҕон улууһуттан арахсалларын быһаарбыт ыһыах «Мүрү илин Булуҥун хоту өртүнээҕи Быйды алааска, 1814 сыллаах сайын үгэннээн турдаҕына ыһыллыбытын туһунан кыра бэлиэтээһин И.Г. Березкин үлэтигэр ахтыллан ааспыт. Онно да ыһыах ыһыллыбыт сирэ ахтыллабатах» диэн суруллубут (кинигэ 22 стр).

Дьэ, онон, ити ыһыах ыһыллыбыт сыла уонна сирэ чопчу биллибэт буолан тахсар. 1811 дуу, 1814 дуу? Мүрү Быйдытыгар дуу, Лөгөй Быйдытыгар дуу? Маны Уус Алдан историятын чинчийээччилэр, кыраайы үөрэтээччилэр туох дии саныыгытый?

Этэргэ дылы, «Алаас ааттаах, дойду сурахтаах, өтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх».

Петр ПАВЛОВ.