Алексей Охлопков: “Өйбөр хатанан хаалбыт киэн туттар тустууларым”

Суоттуга олохтоох көҥүл тустууга ССРС, хапсаҕайга Саха АССР, хурешка РСФСР спортарын маастара, Н.Н. Тарскай чемпионатын 1980 сыллааҕы чемпиона, быйыл саас Уус Алдан улууһун бочуоттаах гражданина буолбут Алексей Андреевич Охлопковы көрсөн, кини спорка олоҕун сурукка-бичиккэ үйэтитэн хаалларар, дьоҥҥо-сэргэҕэ билиһиннэрэр инниттэн анаан кэпсэттибит.

Тустуук Алексей Охлопков туһунан урукку өттүгэр хаһан даҕаны бэчээккэ суруллубатаҕа, сырдатыллыбатаҕа, ол көтүтүүнү хойутаан да буоллар ситэрэр – биһиги иэспит.

Сааһын тухары тыа сиригэр олорбут, эрчиллибит, үлэлээбит-хамсаабыт киһи оҕо эрдэҕиттэн тустууга наһаа баҕалаах эбит, ол гынан баран, Дьылҕа хаан кини иннигэр араас тургутуулары үөскэтэн, билигин сааһыран олорон санаатыгар, кыаҕын ситэ туһамматаҕыттан кэмсинэр. Чэ, ону сиһилии бу сэһэргэһииттэн ааҕан билсиҥ.

// Уус Алдан бөҕөстөрө дьарык кэмигэр. 1976 с. 

– Алексей Андреевич, бастатан туран, тустууга хайдах кэлбиккиний?

– Оҕо сылдьан саахыматтыыр, дуобаттыыр этим. Ол сылдьан биирдэ Бороҕоҥҥо соһуччу кэриэтэ көҥүл тустууга оройуон чемпионатын түбэһэ түһэн көрбүтүм. Онно убайдарбыт Егор Горохов, Коммунар Крылов, Семен Макеев, Иннокентий Халдеев уо.д.а. тусталларын аан бастаан көрбүтүм. Өссө Петр Васильев, Климент Сысолятин, Василий Костромин, Николай Окоемов… бааллара. Итинник наһаа үчүгэй быһыылаах-таһаалаах дьон тусталларын көрөн, испэр ымсыыра санаабытым. Ол кэмҥэ Суоттуга тустуук аҕыйах этэ.

1969 сыллаахха сопхуос күрэхтэһиитэ буолбута. Онно миигин, 42 киилэлээх уолу 48 кг ыйааһыҥҥа улахан дьоҥҥо туһуннарбыттара. Итиннэ мин 15 саастаах этим. Ол иннинэ окко сылдьан наар туста оонньуурбут. Ыйааһыммытыгар Коля Константинов уонна Карманилов диэн Курбуһахтан саастаах киһи бааллара. Коля ити кэмҥэ И.А. Халдеевка эрчиллэрэ. Кинилиин эллэхтэспит бэйэбит. Коля күрэхтэһэр буолбутуттан, мин хайдах эрэ эгди буолбутум. Киһим дьарыктаах буолан, сайдыбыт этэ, албаһа-тойо элбэҕэ, онон хотторбутум. Карманиловы кыайбытым.

Ол кэмҥэ биһиэхэ И.И. Иванов диэн эдэр, сүүрүк киһи кэлэн физкультура учууталынан үлэлээбитэ. Кини боолдьоҕунан икки мааты тиктэрэн, албастары онно оҥорсор этибит. Ити Хоноҕор оскуолатыгар. Онно сүүрбэччэ буолан сылдьыбыппыт. Кэлин мааппыт түөрт буолан, эрчиллэр сирбит арыый кэҥээбитэ. Тренербит көҕүлээһининэн Тумул, Сыырдаах, Бэйдиҥэ оскуолаларын кытта күрэхтэһэммит, мин тустан бастаабытым. Онон тустууну сөбүлээбитим.

Арба, ити иннинэ Виталий Иванович Готовцев диэн, спорт маастара Валерий Иванович Готовцев-Данилов бииргэ төрөөбүт убайа, 2-с разрядтаах тустуук бастаан тустууга дьарыктаабыта. Албас бөҕө көрдөрбүтэ. Син эбиллэн истэхпитинэ, киһибит соһуччу суорума суолламмыта. Ол кэмҥэ аҕыс кылаастаах оскуолаларга оройуон күрэхтэһиитигэр Толя Андреев, Ваня Андросов, мин бастаабыппыт. Уонна хас да уолбут миэстэлэспитэ. Онон хамаанданан кыайбыппыт. Тустуум дьэ онтон саҕаламмыта.

Ити курдук, 1970-1971 сс. Уус Алдан күрэхтэһиитигэр бэйэм ыйааһыммар бастаабытым. Ол иһин оройуон хамаандатыгар киллэрбиттэрэ. Онно дьэ, били оҕо сылдьан сөҕө көрбүт тустууктарым бары бааллар эбит.

Холобур, уус алданнартан тустууга республика бастакы чемпиона Егор Горохов баара. Биирдэ Бороҕоҥҥо куораттар кэлэн табаарыстыы көрсүһүү оҥорбуттара. Онно Дьөгүөр киһи хантайан көрөр толуу киһитин, бөдөҥ-садаҥ Владимир Радченконы кууһан ылан халбарыйан ыраастык түһэрбитин аахпатахтара. Санаабытыгар эргэ кулууп дьиэтэ дьигиһиҥнээн ылбыта. Дьон ыһыы-хаһыы, уруй-айхал бөҕө. Ону судьуйалар мөккүһэ түһэн баран, 2 очкону биэрдилэр. Ол кэнниттэн тустууга Радченко кыайбыта. Дьиҥэ, кыайыыны оҕонньорго үөрдэ-көтүтэ биэриэххэ да сөп этэ.

Ол күрэхтэһиигэ биир дойдулаахпыт, Дьокуускайга студенныы сылдьар Константин Местников – Уйбаан Соловьеву кытта тустубута. Куорат киһитэ эрчиллиилээх буолан очконун хоппута. Онтон эмиэ бэйэбит киһибит Наум Ермолаев – Иннокентий Халдеевы кыайбыта…

// Үс тустуу маастара Алексей Охлопков. 

1971 сыллаахха Чурапчыга Миисэ Протопоповтыын (Тумул) үөрэнэ барбыппыт. Чурапчыга икки күнү быһа батылла-батылла эрэй бөҕөнөн айаннаан тиийээппитин кэннэ Д.П. Коркин, киһибин тута ылабын диэтэ. Онтон миигин чааһы быһа бэрэбиэркэлээтэ. Өссө Иннокентий Морфуновы кытта туһуннаран көрөн баран: «тимиринэн салгыы дьарыктаҥ», – диэбитэ. Хайыахпыный, сириллибит киһи төнүннэҕим дии. Итиннэ, оскуолам дириэктэрэ бөрүкүтэ суох характеристиката оруолу оонньообут буолуон сөп диэн кэлин саныыбын.

Онтон дойдубар кэлэн, тустуунан эрчиллэр баҕам улаханыттан Тумулга, тренер И.А. Халдеевка тахсыбытым. Онно аны олохтоохтору кытта тапсыбакка, охсуһан кэбиһэн үүрүллүбүтүм.

– Ол, Дмитрий Петрович тоҕо эйигин «тимиринэн дьарыктаҥ» диэбитэй?

– Кыра эрдэхпиттэн тас көрүҥүм, быһыым-таһаам үчүгэй эбитэ буолуо. Халыҥ этим, былчыҥнардаах этим. Аҕам атаҕынан бэйэтин лаппа кыанар киһи этэ. Мин атах оонньуутугар, куобахха маастар таһымыгар түһэрим, ыйытаар эрэ, Васильев Филипптан. 1977 сыллаахха Манчаары спартакиадатыгар арай хапсаҕайдаһа тиийэн баран, гиревиктэргэ кыттааччылара суох буолан, Бочкарев Петрдыын биһиги кыттар буоллубут. Онно икки бууттаах гиирэни анньан, бэйэм ыйааһыммар маастардар кэннилэриттэн төрдүс буолбутум, 16 киһиттэн. Ховров бастаабыта, Керемясов иккис, үһүс буолбут маастары аатын умнан кэбистим.

– Бээрэ, онтон хапсаҕайга кыттыыҥ туһунан…

– Хапсаҕайга 1976 сыллаахха куоракка спорт национальнай көрүҥнэригэр республикатааҕы спартакиадаҕа бастаабытым уонна Үөһээ Бүлүүгэ буолбут түһүлгэҕэ иккитэ кыайбытым. Хурешка манна, Дальнай Восток уонна Сибиир түһүлгэтигэр эмиэ ити сыл чемпионнаабытым уонна маастар нуорматын толорбутум. Итиэннэ күрэхтэһии бастыҥ бөҕөһүнэн ааттаммытым. Ол туһунан «Спортивная жизнь России» сурунаалга суруйан тураллар. Эһиилигэр Горнай Алтайга тиийэн эмиэ Дальнай Восток, Сибиир спартакиадатыгар хурешка бастаабытым. Тувалары кыайталыыр этим.

// Котельников турнира. Пьедестал үрдүкү үктэлигэр Алексей Охлопков, 1980 с. 

– Салгыы тустууларгын билиһиннэр эрэ…

– Суоттуттан соҕотоҕун куоракка киирэн, СГУ уонна Дьокуускай чемпионаттарыгар күрэхтэһэр этим. Аны куоракка түһэр сирим суох. «Динамо» уонна «Спартак» колонналардаах саалаларыгар элбэхтэ маат сабыытын бүрүнэн хоммут киһибин. Онно Н.И. Сафонов оҕонньор харабылга, бу уолу хонноруҥ диэн, көҥүллүүрэ. Тустарга наһаа баҕалаах этим. Аны биир да сүбэлиир эҥин киһим суох. Наар аччыктаан эҥин ыйааһыммын түһэринэрим. Эрчиллиим туһунан эттэххэ, сүрүннээн сүүрэр этим. Күҥҥэ 10 км курдугу сүүрэрим. Уонна кыратык гиирэлиир этим.

Аан бастаан кыайбыт маастарым Михаил Дьячковскай этэ. СГУ чемпионатыгар. Оттон саамай өйбөр хатанан хаалбыт уонна киэн туттарым Илларион Федосеевтыын тустууларым. Университет чемпионатыгар иккиэн финалга тахсыбыппыт. Киирээт да атахтааммын умса бырахтым. Уонна тута, киһи кирсиэн сөп эбит ээ диэн санаабытым. Арай, «турецкай ножницаҕа» ылан быраҕан иһэн, биирдэ өйдөөбүтүм бэйэм ыраастык сытар эбиппин. Ол аата, утары албаска киирэн биэрбиппин.

Илларион этэ-сиинэ сымнаҕас этэ. Наһаа чувствительнай, техничнэй, түргэн тустуук. Онтон аны куорат чемпионатыгар көрүстүбүт. Онно төһө да сэрэхэдийэ соҕус туста сатаабытым үрдүнэн, атахтаан эрэрим баара да, эмиэ утары албаска түбэһэн хотторон кэбиспитим.

1972 сыллаахха Кэптэнигэ, маастар Иван Охлопковтыын сүрдээх тыҥааһыннаах, билигин эттэххэ, кыра кыыһырсыылаах хапсыһыыга баһыйбыппын, тэҥнэһии оҥорбуттара. Көбүөртэн тахсан эрдэхпинэ биир убай ойон кэлэн: “билиҥҥиттэн убайдаргар өрө бараҕын”, – диэн күрдьүөттээн турар. Урут, “убайга сытан биэр” диэн суруллубатах сокуон баара. Оннукка элбэхтик түбэспит киһибин. Оннооҕор райсоветтар, бу киһи бастакы нүөмэр, киниэхэ түбэстэххинэ сытан биэриэхтээххин диэн установка бөҕө этилэр. Хамаанда туһугар…

– Спорт маастарын нуорматын хаһан, ханна толорбуккунуй?

– Маастары элбэхтэ бигэргэппитим. Аан бастаан 1978 с. Карагандаҕа Нуркен Абдиров аатынан Бүтүн Союзтааҕы турнирга толорбутум. Ити иннинэ республикаҕа уолаттарга чемпион, эдэрдэргэ иккис призер, оттон улахан дьоҥҥо иккис-үһүс миэстэлээх этим. Ол тухары биирдэ даҕаны сборга сылдьыбатах киһибин.

1977 сыллаахха ССРС хамаандатын кытта табаарыстыы көрсүһүүгэ миигин кыттаҕын диэбиттэрэ. Онно сборга тиийбиппэр Д.П. Коркин: «Эн тустубаккын. Дьиэлээ. Каженкин киирсэр», – диэбитэ. Хайыахпыный, бардаҕым дии (ити сыл Саха АССР чемпионатыгар Н.Константинов кэнниттэн иккис миэстэлээх. – П.П.).

// Үөһээ Бүлүү хамаандата Мирнэйгэ, күрэхтэһиигэ, 1978 с. 

Эдэр сылдьан киин сиртэн тэйэн, Үөһээ Бүлүүгэ тиийэн СПТУ-га үөрэнэ сылдьыбыттаахпын. Ол үөрэнэ сырыттахпына биирдэ «Трудовые резервы» общество иһинэн тренер А.А. Лугинов соҕуруу күрэхтэһиигэ илдьэ бара сылдьыбыта. Киргизия киин куоратыгар Фрунзеҕа Каба Уулу Кожомкул аатынан Бүтүн Союзтааҕы турнирга. Онно Союзка биллэр М.Костопулоны – Попов Сенялыын (Өймөкөөн) иккиэн баһыйа туппуппут даҕаны, биһигини балыйбыттара, мин иккис миэстэни ылбытым. Костопулоны бастаппыттара.

Киргизияттан кэлэн иһэн Красноярскайга эрчиллэ сырыттахпытына, Темных диэн тренер миигин таба көрөн: «Манна кэл, мин эйигин үөрэххэ киллэриэм», – диэбитэ. Аны мин сөбүлэһиэхпин, аҕыс кылаас эрэ үөрэхтээх буоллаҕым. Ону Үөһээ Бүлүүгэ В.А. Бырдакаров диэн хапсаҕай маастара: «Хайаан даҕаны киһи буол, үөрэн», – диэн, уон кылаас үөрэхтээх курдук аттестат оҥорон биэрбитэ. Онон Красноярскайга студенныы бардым. Дьарыкка Тюмереков диэн РСФСР чемпионун баһыйбыппын көрөн, биллиилээх тренер Д.Г. Миндиашвили ыҥыран ылла: «Хантан сылдьаҕын? Маастаргын дуо?», – диэн ыйыталаста. Онтон сааспын ыйыппытыгар, 24-тээхпин диэбиппэр, антах хайыһан кэбистэ. Кэпсэтии бүттэ. Туох буоллаҕай дии санаабытым, оччолорго 22-гэр диэри маастар буолбатахтар. Россия чемпионатыгар кыттыбаттар диэн балаһыанньа киирэ сылдьыбыта. Дьэ, мин туспар оннук буолла. Хайыахпыный, Спорт дыбарыаһыгар эрчиллэн бүттэҕим дии.

Онтон «Спартак» саалатыгар тиийбитим, тренербит Сергей Хачикян этэ да, биирдэ эмэ көстөрө. Хата күрэхтэһиигэ кытыннарар этилэр. Карагандаҕа С.Аюбов кэнниттэн иккис буолбутум. Онно Сидельников диэн Новосибирскайтан РСФСР икки төгүллээх чемпионун кыайбытым. Красноярскай кыраайга иккитэ чемпионнаабытым. Кызылга «Центр Азии» Бүтүн Союзтааҕы турнирга эмиэ кыайбытым. Онно Тюмерековы эмиэ хоппутум. Уонна Вивдич диэн Хабаровскайтан күүстээх тустуугун. Мин ыйааһыммар өссө Егор Старостин баара.

// Н.Н. Тарскай чемпионатын кыайыылаахтара, 1980 с. 

Котельников аатынан Бүтүн Союзтааҕы турнирга иккитэ бастаабытым. Онно бииригэр, кэлин Союз призера буолбут Киркеснери (Новосибирскай) хоппуттаахпын. Онон Красноярскайга үөрэнэ сылдьан кыттыбыт 6 күрэхтэһиибиттэн – 4-гэр кыайбытым. Кэнники манна 1980 с. Н.Н. Тарскай чемпионатыгар бастыырбар ыйааһыммар Алексей Диодоров, Гаврил Дмитриев, Александр Тимофеев бааллара. Мин кимиэхэ да очко биэрбэккэ, утарсааччыларбын барыларын эрэллээхтик кыайталаабытым.

Онно Д.П. Коркин ыҥыран ылан баран: «Охлопков, норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастар нуорматыгар үлэлиэххэ эрэ», – диэбитэ. Ону мин уруккуттан куруубай хааннаах киһи, хааным оонньоон, кыһыйан: «Эн миигин тустууга ылбакка, баран тимиринэн дьарыктан диэбитим», – диэн баран, ааны сабан тахсан барбытым. Онон Дмитрий Петровиһы кытта сатаан кэпсэппэтэҕим.

– Спорка, тустууга дьылҕаҥ ыарахан эбит. Тренеринэн кими сурунар этигиний?

– Эппитим курдук, анаан түптээн эрчиллэр тренерим суоҕа. Кэлин Н.Н. Рожины тренер быһыытынан сурунар этим. 1976 сылтан арыый тустууга үөрэппит киһибин. Уус Алдан тустуутун иккистээн тилиннэрбит, тыыннаабыт киһи – кини. Николай Николаевич дойдутугар кэлээт даҕаны көлүөнэлэр солбуһууларын оҥорон, хамаанда састаабыгар саҥа сүүрээни киллэрбитэ. Билигин санаатахха, кини кэлбитин кэннэ тута Курбуһахха тиийэн дьарыктаммытым эбитэ буоллар, чыҥха атын буолуом этэ диибин.

// Н.Н. Тарскай чемпионата. Кыайыылаах Уус Алдан хамаандатын бөҕөстөрө. 1980 с. 

– Алексей Андреевич, ааҕааччыларга билиҥҥи олоххун билиһиннэр эрэ.

– Бэйэм 1980 сыллаахха ыал буолбутум. Ол, Д.П. Коркинныын кэпсэтиигэ ааны сабан тахсан бараат, дьиэ-уот тэриммитим. Ыал буолаары да сылдьар буоламмын, Дмитрий Петровичка акаастаммытым. Тустубутум тухары өйөбүл, өйдөөһүн суоҕуттан кыһыйаммын. Кэлин хайдах эрэ тустар баҕам сүтэн хаалбыта. Маастар буолаат даҕаны, син биир улуулары (Белоглазовтары, Юмины) сиппэппин диэн толкуй киирбитэ. Биһиги көлүөнэҕэ 52-57 кг наһаа күүстээх этэ. Ити Белоглазовтары туоххунан кыайыаххыный, хойутаан хаалан баран…

Ыал буоламмын үс кыыстаахпын, 4 сиэннээхпин.

– Билиҥҥи тустууну көрөҕүн дуо, туох дии саныыгын?

– Көрөбүн. Тураллара бэрт, ылбыт очколарын харыстаан. Биһиги, кыайан да иһэн, син биир бүтэһиккэ диэри наар кимэн, тохтообокко атаакалаан тустар этибит. Күүтэн, кэтэһэн турааччыбыт суох. Мин сүрүннээн атахтаан тустарым. Уонна атахха киирдэхтэринэ утары албастаан, «промакашка» курдук суулаан энин кэбиһэрим. Техникам дьадаҥы соҕус этэ. Рабочай киһи буоллаҕым (күлэр). Оҕо сырыттахпына, маастардар Иван Охлопков, Иван Соловьев соҕурууттан сбортан кэлээт, харчыга албас көрдөрөллөрө. Биир албас – биир солкуобай. Ол албас салгыы атын хас да албастаах (сибээскэлээх) буоллаҕына, сыаната эбиллэр. Тустуу албаһын киһи оҕо сылдьан үөрэтииттэн ылынар. Мин ол, Хоноҕорго, икки маакка эрчиллиигэ хайдах үөрэммиппинэн тустарым.

Биһиги саҕана, аҥардас улууска (Уус Алдаҥҥа) хас ыйааһын ахсын 2-лии, 3-түү тэҥ таһымнаах тустууктар бааллара. Билигин оннук суох. Уопсайынан, тустууга үлэ хайысхата мөлтөх курдук көрөбүн. Улууска да, республикаҕа даҕаны. Бу үлүгэр үчүгэй усулуобуйаҕа итинник тустуу диэн тугуй? (Каспийскайга буолбут Россия чемпионатыгар сахалар кыттыыларын этэр – П.П.). Бэрээдэк уонна баҕа суох дии саныыбын. Результат көрдөрбөт киһини туоратан иһиэххэ наада. Уонна тустар уолаттар физикалара мөлтөх…

-Алексей Андреевич, дьэ, спорка олоххун сиһилии кэпсээбиккэр махтал! Спорт бэтэрээнэ, тустуук, республика чемпиона киһи сыанабылыҥ оруннаах, олохтоох дии саныыбын. Тус олоххор, дьиэ кэргэҥҥэр нус-хас олоҕу, чэгиэн-чэбдик буолууну баҕарабын!

Сэһэргэстэ Петр ПАВЛОВ.