Ырааҕы өтө көрөр, саҥаны айааччы, талааннаах, ирдэбиллээх салайааччы

Николай Тарскай 1955 сыллаахха, 31 сааһыгар, Саха сирин спордун, 20-с бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Кини иннинэ 19 киһи саха спордун салайбыта, олор истэригэр правительства бэрэссэдээтэллэрэ: П.А. Ойуунускай, Н.В. Бубякин, А.К. Андреев, Н.С. Емельянов уо.д.а. бааллара.

Николай Тарскай аан дойдуга «Саха сирэ» диэн баарын биллэрбитэ. Физкультура стратегиятын сөпкө туруоран көҥүл тустууну, боксаны, штанганы күүскэ сайыннарбыта. Ол иһин, улуу тренердэр Дмитрий Коркин, Арсен Петров, Николай Шамаев баар буолбуттара, олимпиецтар Роман Дмитриев, Павел Пинигин, Александр Иванов, боксер Георгий Балакшин, штангист Олег Пак Советскай Союһу аймаабыттара, Олимпиада чыпчаалын ылбыттара. “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулара, физкультура институттара, элбэх саҥа спортивнай тутуулар… Ити барыта Николай Тарскай өҥөтө, стратегията, киниэхэ махтал!

1955 сылга республика спорка комитетын бэрэссэдээтэлинэн ананаат, олохтоох спортивнай специалистары, кадры бэлэмнээһинтэн саҕалаабыта. Республика оскуолаларын физкультура учууталынан хааччыйар сыалтан, уон сыллаах былаан ылыммыт. Соҕуруу үөрэх министерствотыгар уонна Россия спорка комитетыгар туруорсан, талааннаах ыччаты үрдүк үөрэххэ (Москваҕа, Омскайга, Иркутскайга, Красноярскайга) ыыталаабыта. Олор истэригэр, Егор Габышев, Аркадий Емельянов, Леонид Кычкин, Николай Шамаев, Самсон Устинов, Ким Золоторев, Анатолий Федоров, Гаврил Сыромятников, Павел Харитонов, барыта 21 тренер буолар баҕалаах оҕолору соҕуруу атаарбыта. Кинилэр Николай Николаевич кэс тылын толорон, бары үөрэхтэрин бүтэрэн кэлэн дойдуларыгар ситиһиилээхтик үлэлээбиттэрэ.

Николай Николаевич Москва куоракка И.В. Сталин аатынан физкультурнай институкка бииргэ үөрэммит Бурнашев Роман Романовичка, Игнатьев Иннокентий Гаврильевичка, Кочнев Валерий Пантелеймоновичка тирэҕирбитэ, сүбэлэрин холбоон физкультурнай хамсааһыны республика бары оройуоннарыгар тэрийбиттэрэ. Ыччаты физкультуранан хабар баҕаттан, саха комсоломун бастакы секретарынан үлэлии сылдьар Кычкин Егор Дмитриевичтыын тапсан үлэлээбитэ. Ыччат бастакы фестивалын 1957 с. үрдүк таһымҥа ыыппыттара.

1958 сыллаахха Саха Республикатын норуоттарын 2-с спартакиадатыгар спорт элбэх көрүҥнэрэ эбии киирбиттэрэ, ыччаты спорт, культура нөҥүө түмүү, сүргэлэрин көтөҕүү, чөл олоххо түмүү мантан саҕаламмыта. Николай Николаевич спорт көрүҥнэрин сайыннарарга, спортсменнар кылаастарын үрдэтэргэ, дойдуга бэриниилээх буоларга – спорка табаарыстыы көрсүһүүлэр хайаан да наадаларын таба өйдөөбүт уонна далааһыннаахтык тэрийбит.

Тарскай өтө көрүүлэрэ

Саха правительствотыгар күүскэ туруорсан, саха национальнай көрүҥнэригэр спортивнай разряд нуорматын 1957 с. сэтинньи 14 күнүгэр Министрдэр Сэбиэттэрин уурааҕынан бигэргэттэрбитэ. «Мастер спорта Якутской АССР» ол кэмнэргэ Россия субьектарыгар ханнык да уобаласка, кыраайга, республикаҕа национальнай көрүҥнэргэ «маастар» диэн анал бэлиэлэри оҥорторо иликтэрэ. Спорт маастара, «Хапсаҕай» тустуу уонна сахалыы ыстаныыларга олохтоммута. Атын дойдулар Союз ыһыллыбытын эрэ кэннэ национальнай көрүҥнэргэ маастардарын оҥорторбуттара буолуо, бу эмиэ Николай Тарскай ырааҕы өтө көрүүтэ буолар.

Өссө призердарга диэн анаан, түөскэ анньыллар жетоннары (ромбик курдук быһыылаах, ортотугар таба ыстанан эрэр ойуулаах, 1-кы миэстэ жетона кыһыл өҥнөөх, 2-с миэстэ күөх, 3-с миэстэ от күөҕэ. Бэлиэлэри Москваҕа оҥорторбута. Ол жетоннар 20-чэ сыл кыайыылаахтарга, миэстэлэспит спортсменнарга туттарыллыбыта. Урут мэтээл диэн суоҕа.

Ол курдук, 1957 сыллаахтан Магадан, Бурятия, Саха сирин хамаандаларын кытта матчевай көрсүһүүнү көҥүл тустууга, бокска, штанганы көтөҕүүгэ тэрийбитэ. 1958 с. Дьокуускай куоракка Казахстан, Узбекистан республикаларын тустууга хамаандаларын ыҥыран, стадиоҥҥа матчевай күрэхтэһиини тэрийбитэ. Дьон-сэргэ көҥүл тустуу диэни сөбүлээбитэ, тустууга баҕалаах элбээбитэ. Онтон аны бэйэтэ делегация салайааччыта буолан, Орто Азия, Кавказ дойдуларынан, Саха сирин көҥүл тустууга хамаандатын илдьэ Баку, Ташкент, Алма-Ата куораттарынан табаарыстыы көрсүһэн, эрчиллэн, сайдан кэлбиттэрэ.

Советскай Союз спордун бастакы маастардара баар буолбуттара. 1959 с. көҥүл тустууга Россия чемпионатыгар, Российскай Федерация норуоттарын 2-с сайыҥҥы спартакиадаҕа Саха сирин спортивнай делегациятын салайааччытынан сылдьыбыта. Хамаанда тренердэрин мунньан күрэхтэһиилэрин күнүнэн ырыталлара, хамаанда салайааччыларыгар сыал-сорук туруорара, миэстэлэспит спортсменнарын ыҥыран эҕэрдэлиирэ.

Саха спордун салайбыт кэмигэр соҕуруу бииргэ үөрэммит табаарыстарын, Союз биллиилээх тренердэрин ыҥыран, улуустарга, университекка, Дьокуускай куоракка – Иван Морозов, Владимир Гуляев, Яков Невретдинов, Владимир Крутьковскай, Аркадий Карапетян элбэх семинардары, күрэхтэһиилэри тэрийбиттэрэ. Ханнык баҕарар көрүҥ сайдар салаатынан хамаандалар утарыта көрсүһүүлэрин тэрийэрэ, онон табаарыстыы көрсүһүүлэр хайыһарга, боксаҕа, штангаҕа, волейболга элбэхтик Дьокуускай куоракка буолбуттара.

Саха спордун кэпсиир бастакы кинигэ

Саха олохтоох көрүҥнэригэр, ол аата, национальнай көрүҥнэргэ 1955 с. туһааннаах тренердэри, специалистары мунньан быраабыла кинигэтин таһаартарбыта. «Национальные виды спорта Якутской АССР» диэн, бэйэтэ ааптар буолбута. Бу быраабыла кинигэтэ туох да уларыйыыта суох 30-ча сыл устата күрэхтэһии судьуйаларыгар, тренердэргэ туһалаан кэлбитэ.

1960 с. саха спордун кэпсиир бастакы кинигэ «Спорт в Якутии» 3 тыһ. тиражтаах Москва куоракка таһаартарбыта, ааптардар: Н.Н. Тарскай, Е.К. Суровецкай, Е.К. Захаров, Е.Д. Кычкин. Саха сиригэр физкультура уонна спорт сайдыытын 40-ча сыллаах хронологията, уһун кэмнэргэ спорт үлэһиттэригэр сирдэтинэр кинигэлэринэн буолбута. Киһи сөҕөрө баар, Москваҕа студенныы сылдьан 1954 с. «Физкультура и спорт» диэн Советскай Союзка киэҥник биллэр спортивнай сурунаал 10-с нүөмэригэр икки хаартыскалаах «Что такое ыстанга?» диэн саха национальнай көрүҥнэрин туһунан биир балаһаны толору бэчээттэтэн таһаартарбыта. Ол сурунаал аан дойдуга сахалыы «Хапсаҕайы», «Ыстаныы» көрүҥнэрин бастакынан биллэрбитэ, омук тренердэрэ методикаларыгар туһаммыт буолуохтаахтар.

Мин бу сурунаалы Москва куоракка спортивнай сурунааллары көрө сылдьан эмискэ түбэһэн, букинистическай кинигэ маҕаһыыныттан атыылаһан ылан илдьэ сылдьабын. Бу Н.Н. Тарскай суруйуута сурунаалга тахсыбытын туһунан миэхэ ким да кэпсээбэтэҕэ, онон соһуччу үөрүү, киэҥ туттуу буолбута.

Иккиһинэн, сыал-сорук туруорунан, былааннаан олохтоох ыччаты спорка угуйан соҕуруу физкультурнай институттарга ыыталаабыта. Үөрэнэ барар оҕолору бэйэтэтин кабинетыгар приемнаан сыал-сорук туруорара, барыларын ханнык көрүҥнэргэ киирэллэригэр сайабылыанньа суруттарара, хайаан да бүтэрэн кэлэн дойдуларыгар үчүгэй тренер, эбэтэр учуутал буолалларыгар кэс тылын этэрэ, соҕуруу бардаҕына быыс булан үөрэххэ ыыппыт студеннарын кытта көрсөрө, сүбэлиирэ, көмөлөһөрө.

1955 с. ССРС спорка комитетын бэрэссэдээтэлэ С.П. Павловтан туруорсан, Тамбов куораттан – 19, Омскайтан – 5 уонна атын куораттан – 6, ол аата уопсайа 29 спортивнай үрдүк физкультурнай факультеты бүтэрбит специалиһы Саха сиригэр үлэлэтэ ыыттарбыта. Олор истэригэр Николай Битюков, Вадим Олимпиев, Леонид Окулов, Мария, Виталий Остроуховтар, Вера Веретельная-Массагутова, Юрий Ознобищев, бары саха ыччаттарын спорка үөрэппиттэрэ, элбэх чулуу спортсменнары бэлэмнээбиттэрэ.

Михаил ДРУЗЬЯНОВ, улуу тренер Д.П. Коркин үөрэнээччитэ, көҥүл тустууга ССРС спордун маастара.

Иван Лыткин – Тиит, видеоттан хаартыскаҕа түһэриитигэр: Н.Н. Тарскай бэтэрээ, хаҥас турар.