Хатаска уон сыл уостубакка ыытыллар “Байанай күрэҕэ” 

2012 сыл олунньу 17 күнүгэр Ил Дархан Борисов Егор Афанасьевич 1224 нүөмэрдээх ыйааҕынан Саха Сирин булдун харыстааһыны сайыннарар сыалтан, сиэрдээхтик бултааһын үгэһин утумнуур, ытык булчуттар билиилэрин, сатабылларын тарҕатар уонна туһанар, көҕүлүүр сыалтан Булчут күнэ анаммыта. Бу дьаһалы саха санаалаах барыта өрө көтөҕүллэн туран көрсүбүтэ. Хатаспыт сиригэр 2014 сылтан тохтоло суох ыытыллар “Байанай күрэҕэ” сыала-соруга бу күҥҥэ сөп түбэһэр.

Бу туһунан Хатас нэһилиэгин олохтоох дьаһалтатын салайааччыта Евгений Петрович Пермяков маннык диэн сэһэргээтэ:

– Дьокуускай куорат хонноҕор сайдар-үүнэр, кэҥиир Хатаспыт оччолортон баччаларга диэри сахатын тутан олорор нэһилиэк диэн мээнэҕэ эппэттэр. Саха буоларбытынан олоҥхобутун, ииспитин-күүспүтүн, тылбытын-өспүтүн, эт-хаан өттүгэр хамсаныыларбытын – спорт көрүҥнэрбитин илдьэ сылдьабыт уонна ол эйгэбит кэҥииригэр анаан араас тэрээһиннэри, күрэхтэри, көрүүлэри тэрийэбит.

Ханна да сырыттахха мындыр толкуйдаах, үлэни-хамнаһы кыайар, ыраас туттунуулаах, тулалыыр эйгэни харыстыыр киһи уратытык көстөр, дьон биһирэбилин ылар. Ол курдук, 2014 сыллаахха Хатас нэһилиэгин дьаһалтатын салайан олорбут муударай өйдөөх, холку майгылаах салайааччы Парасковья Афанасьевна Козлова уһуну-киэҥи толкуйдаан ол суох, бу суох диэнтэн саҕалаабакка бу кыаллыаҕа, бу туһугар үлэлэһиэхпит диэн туран специалистарын О.К. Васильеваны, Н.И. Руфованы уонна эдэр булчуттар П.А. Никифоровы М.С. Окороковы кытта өбүгэлэрбит үгэстэрин салгыыр соруктаах «Байанай» курэҕин ыытан саҕалаабыттара.

 

Ыллыктаах ыра санаа киэҥ аартыкка таһааран быйыл ол күрэхпит 10-с төгүлүн ыытыллар. Бу тэрээһиммит биир сүрүн сыала эдэр ыччаты булт абылаҥар сыһыарыы, чөл олоҕу тутуһуу, айылҕаны харыстааһын буолар. Бу күрэхтэһиини саҕаланыаҕыттан бастаан кыттааччы онтон тэрийээччи быһыытынан олус долгуйа куутэбин. Былырыыҥҥыттан ыла куорат таһынааҕы дэриэбинэлэр кыттыыны ылан эрэллэр.

Ханнык баҕарар тэрээһин күүс-көмө буолар дьоно суох буолбатын бары өйдүүбүт, онон спонсор тэрилтэлэрбитигэр, биир дойдулаахтарбытыгар күрэхпит быстан ойдон хаалбакка тохтоло суох сылын аайы ыытылларыгар улахан махталбытын биллэрэбит. Хатас дьоно төһө даҕаны куорат хонноҕор олордор куорат дьалхааныгар оҕустарбакка, өбүгэлэрин үгэстэрин тутуһаллар, ылсыбыттарын ыһыктыбаттар, туппуттарыттан туораабаттар. 10 сыл тухары тэрээһиммитин көтүппэккэ ыытарбытын бэлиэтии көрөннөр быйылгыттан бүтүн өрөспүүбүлүкэ ааттаахтара мустар булчуттарга анаммыт “Байанай” күрэҕин биһиги нэһилиэкпитигэр ыытыллар буолла.

Бу барыта биһиги Хатастар биир санаалаахпытын, түмсүүлээхпитин, уруккуну умнубаппытын, саха омук буоларбытын дакаастыыр. Инникитин даҕаны күрэхпит ситимин быспакка ыыттылла туруо диэн эрэллээхпин. Бу түгэҥҥэ анаан уон сыллаах үлэбитин кинигэ гынан хомуйан таһаардыбыт. Онно Байанай эрэ күрэхтэрин туһунан буолбакка, Байанайга сыһыаннаах араас тэрээһиннэр, үтүө-быһыы-майгы туһунан сурулунна. Саҥаны саҕалааһын, сонуну олохтооһун, сэргэҕи тэрийии киһиттэн эппиэтинэһи, чопчу сыаллаах-соруктаах, дьулуурдаах-тулуурдаах   буолууну эрэйэрэ биллэр. Ону барытын ааһан тохтообокко, толлубакка, салгыбакка ыытан кулун тутар 30 күнүгэр хайҕаллаах Хатаспыт сиригэр-уотугар 10 төгүлүн ыытыллар «Байанай күрэҕэ» тэрээһини кыттыылаахтар сэлэлээн киириилэрин саҕалаатыбыт.

Хамаандалар Хатаспыт биир киэн туттар киһитин, СӨ норуотун маастарын, СӨ култууратын туйгунун, чөл-чэгиэн олоҕу өрө туппут, сатаабата диэн суох Малышев Андрей Лукич салалтатынан таҕыстылар. Бары этэр курдук ох курдук оҥостон, бэлэмнэнэн, сүргэ көтөҕүллэн ким былаах, ким эмбилиэмэ тутуурдаах киирэн турунан кэбистилэр.

Аар тайҕа суугуна умсугутар күүстээх, хара тыа хонноҕо үлүһүтэр эйгэлээх диэни дьиҥ чахчы этинэн-хаанынан, өйүнэн – санаатынан билбит, бэйэтин нөҥүө аһарбыт, дьыл-кэм хардыытыныын дьүөрэлэспит киһи Байанай алгыһын ылыммыт булчут диэн сыаналанар. Бу да сырыыга айылҕаны кытта ыкса сибээстээх, ураты, туспа дьоҕурдаах биир дойдулаахпыт Алексей Иванович Божедонов – Сырдык алгыс тылын ылынарга чуумпуран, иһийэн турдубут.

Үбүлүөйдээх күрэхпитигэр кыттыбыт хамаандаларбытыгар махталбыт улахан. “Киэҥ Хочо” – хаппытаан Харитонов Тимур, ”Бастакы Баҕарах” хаппытаан Тарабукин Спартак, “Агрогородок” хаппытаан Осипов Алексей, “Сардаҥа” хаппытаан Трифонов Алексей, “Дьаарын” хаппытаан Антоев Карл, Дьокуускай куорат “Аҕа сүбэтин” хамаандата, хаппытаан Винокуров Александр дьоннорун кытта сүбэлэһэн-амалаһан, ирдэниллэр малы-салы, туттуллар сэби-сэбиргэли барытын булбуттар, оҥостубуттар.

Хамаандалар састааптарын ырытан ааһар эбит буоллахха, быйыл “Сардаҥа” уонна “бастакы Баҕарахтар” хамаандалар чилиэннэрэ эдэркээн оҕолор, этэргэ дылы, буорах сытын саҥа ылар дьон. Бу хайҕаллаах көстүү диэн бэлиэтиэҕи баҕарыллар. “Киэҥ хочолор” бу күрэҕи көтүппэккэ кыттар хамаанда дьэ уопут, билии, сатабыл кинилэргэ баар, “Агрогородок” эмиэ биир оннук састааптаах, “Дьаарыннар” эмиэ эдэрдэр, Аҕа түмсүүтэ 1978 сылтан саҕалаан бэтэрээ үйэ дьонугар тиийэ бааллар. Кыттааччыларбыт ортолоругар ааттаах-суоллаах, үрдүк таһымнаах спортсменнар да, сатабыллаах, мындыр өйдөөх “бытааннык сылдьыаҥ, ыраатыаҥ” диэччилэр да бааллар. Дьэ уонна туран биэрбит чаҕыл күн уоттаах күнү-дьылы баттаһа күрэхпитин саҕалаатыбыт

Маҥнайгы түһүмэх – аптамааты, ыһыы хомуйуу. Судьуйа быһааран, көрдөрөн биэрдэ, “саһа сытар” ыстарааптыыр сөкүүндэлэр ханна баалларыгар болҕомтотун уурда. Имигэс илиилээх, түргэн хамсаныылаах, кыраҕы харахтаах “Бастакы Баҕарах” хамаандата бастаата, тилэх баттаһа Дьаарыннар, Киэҥ хочолор таҕыстылар.

Иккис түһүмэх – анал тимир тэрилинэн, буурунан мууһу хаһан киирэн 3 лууҥканы оҥоруу буолла. Бу көрүҥ илии-атах, сис былчыҥнарын күүрүүтүн-налыйыытын таба туһанан ону кытта тыынардыын хамсанардыын биир тэтимҥэ киириини ирдиир. Онтон хаартыскаҕа, видеоҕа түһэрээччилэргэ көрүөхтэн кэрэ кадрдары бэлэхтиир түгэн буолар. Манна мууспут халыҥа араас буолан мучумаан буола сырытта даҕаны дьүүллүүр сүбэ уопуттаах, билиилээх-көрүүлээх уонна саамай сүрүнэ холку майгылаах буолан баар балаһыанньаттан бэрт үчүгэйдик таҕыстылар. Манна “Аҕа түмсүүтэ” тэҥнээҕин булбата. “Киэҥ хочолор” да хаалсыбатылар. Тилэх баттаһа “Дьаарыннар” таҕыстылар.

Ойбон алларыы – саха омук былыр былыргыттан илдьэ сылдьар сатабыла, кэпсиир-сэһэргиир, көрдөрөр үгэһэ. Манна икки киһи тыынардыын, туттардыын-хаптардыын тэбис тэҥҥэ хамсанан хап халыҥ гына тоҥмут мууһу көйдүлэр, аны ирдэбил быһыытынан кээмэйдэммит тэрил босхо киирэн тахсыахтаах. “Аҕа түмсүүтэ” манна даҕаны иннигэр кими да түһэрбэтэ. “Дьаарыннар” иккистээтилэр, “Агрогородоктар” үһүскэ тахсан үөрдүлэр көттүлэр.

Массыынаны соһуу түһүмэҕэр лидердэрбит арыыйда уларыйдылар, кэнники испит хамаандалар хайдах сэргэхсийдилэр, бэйэ бодону хомунуу буолла. Агрогородок бастаата, Киэҥ хочолор иккистээтилэр, Дьаарыннар үһүстээтилэр.

Кутаа уоту оттуу, чэйи оргутуу – күрэхтэһиибит биир саамай ыһыылаах-хаһыылаах, хамсаныылаах, тиритиилээх-хорутуулаах, кыайан иһэн хотторуулаах, хотторон иһэн кыайыылаах түһүмэҕэ буолла. сардаҥалар кутаалара ким хайа иннинэ умайбыта, унаарбыта эрээри уута оргуйуута бытааран хаалла, ким эрэ олох үчүгэйдик баран иһэн биэдэрэ хаара ууллан кутаата умулунна, ол да буоллар күрэх аата күрэх ким эрэ бастаата, ким эрэ кэнникилээтэ.

Буулдьанан ытыы – саха киһитэ оччоттон баччаларга диэри тииҥи харахха түһэрэрин туһунан уос номоҕор сылдьар. Быйылгы ытыыга дьыаланы биирдэ-иккитэ табыы быһаарда. Урукку сыллар фавориттарыгар ситиһии мүчүк гыммата. Арай “Киэҥ хочо” ылбыт тэтимин ыһыктыбакка бу да көрүҥҥэ бастаата, инники сылларга уопсай түмүккэ үһүс буоллахтарына тоҥолохторун ыстааччы Баҕарахтар бу сырыыга бу күннээҕи түһүмэххэ иккис буолан үөрдүлэр. Ол гынан баран түөлбэ салайааччыта Николай Семенович холку, быйыл маҥнайгы сыллара онон туох да киһи хомойоро суох, хата ытыыга уонна аптамааты ыһыыга, хомуйууга үчүгэйдэттибит диэн үөрэр.

Байанай күрэҕин саамай саамайдара, бүтэһик түһүмэхпит – аҕыс түһүмэхтээх эстафета көрөөччүлэри даҕаны, кыттааччылары даҕаны сэниэлэрин ылла. Көрөөччү ыһыытыырыттан, ыалдьарыттан, кыттааччы күүрээнтэн, эппиэтинэстэн, дьүүллээччи ону барытын уйан туран кыларыйан турар кырдьыгы тутан турда.

Ити курдук, 10 төгүлүн ыытыллар “Байанай күрэҕэ” түмсүүлээх буолуу туоһута, сомоҕолоһуулаах буолуу сыдьаана буоларын өссө төгүл дакаастаата. Үбүлүөйдээх күрэх буоларын быһыытынан саҕалаабыттар хайҕаннылар, министиэристбэтэҕэ тиийэ эҕэрдэ суругун-бичигин, түөскэ кэтиллэр бэлиэлэри туттулар, тэрийэр хамыыһыйа, олохтоох дьаһалта ыалдьааччылары кытта умнубата, уон сылы быһа көтүппэккэ көрбүт Евдокия Баишева, Дарья Пермякова Байанай 10 анаммыт кинигэни туттулар, түөлбэ салайааччылара махтал суругу кытта кинигэ туттулар. Уопсайынан саба тарыйан эттэххэ күрэх баҕалаах дьон-сэргэ үбүлээһинин сууммата икки сүүс тыһыынчаттан лаппа таҕыста!

Наталья Руфова.

Хатас.