Саха уһулуччулаах тустууга

Номоххо киирбит талааннаах тустуук Николай Семенович Захаров-Сахаачча баара эбитэ буоллар, ахсынньы 20 күнүгэр 75 сааһын туолуо этэ. Бу бэлиэ күҥҥэ сөп түбэһиннэрэн, кини төрөөбүт Амматыгар кэриэстэбил тэрээһиннэр уонна тустууга күрэхтэһии тэриллэр.

Оттон биһиги, манан сибээстээн, 2008 сыллаахха Владимир Николаевич Петров хомуйан, бэлэмнээн таһаарбыт “Сахаачча сырдык сулуһа” кинигэтиттэн, биллиилээх суруналыыс Иван Семенович Кычкин – Сахаачча туһунан “Саха уһулуччулаах тустууга” суруйуутун (66-67 стр.) талан ылан, dzulurgan.ru сайт ааҕааччыларыгар билиһиннэрэбит.

…1965 сыллаах күһүн этэ. Коля бэйэтин аҕыйах табаарыстарыныын төрөөбүт Амматыттан Чурапчыга үөрэнэ кэлбитэ. Кини албан ааты эккирэтэ кэлбэтэҕэ. Тохсус кылаас үөрэнээччитэ Коля Захаров үчүгэй тустуук эрэ буолар баҕалааҕа. Кырдьык, киниттэн биирдэ көрбүт киһи өйдөөн хаалар үчүгэй тустууга тахсыбыта. Албан аат Николай Захаровы бэйэтэ булбута. Саха дьоно номох оҥостубут эдэр тустууктарын истиҥник таптаабыттара.

Адьас бэҕэһээҥҥи курдук өйдүүбүн, 1966 с. алтынньыга Чурапчыга сылдьан Коляны аан бастаан көрбүппүн. Тренер Д.П. Коркинтан:

– Дмитрий Петрович, бу сайын республикаҕа иккис буолбут уолгун Володя Андросовы кытта кэпсэтиһиэм этэ, — диэн ыйыппытым. Онуоха кини:

– Манна Андросовтааҕар кыахтаах уолаттар бааллар. Амматтан кэлбит Коля Захаров… , — диэбитэ. Интернат-оскуола көрүдүөрүгэр тахсыбыппыт. Дмитрий Петрович курткалаах, дьураалаах сиэрэйдиҥи бүрүүкэлээх, кинигэни туппутунан хаама сылдьан уруогун ааҕар уолу ыҥыран ылбыта.

– Коля, эйигин бу күннэргэ элбэхтик ыйыталаһаллара буолуо. Кытаатан аах. Сотору Россия түһүлгэтигэр барыахтаахпыт, — диэбитэ. Мин иннибэр холку көрүҥнээх, сахаҕа орто соҕус уҥуохтаах, үөрэнээччи Коля Захаров бастаан итинник көстүбүтэ.

Онус кылаас үөрэнээччитэ ити күһүн Якутскай аһаҕас чемпионатыгар киирэн, куорат тренердэрин, тустууктарын ууга-уокка түһэртээбитэ. Коля Захаров көрсүбүт дьонун үгүстэрин көбүөргэ ыраастык уурталаабыта. Санныларын лаппаакыларынан сыстыбатах арыый турууласпыт да өртүлэрин түүтэх курдук тутара, көбүөргэ тэлээриҥнэтэрэ. Якутскайтан Алкивиад Иванов уонна Петр Алексеев хаалбыттара. Кинилэртэн урут Алкивиад киирсибитин, 3:0 ахсаанынан кыайбыта.

Ыксал тирээбитэ. Якутскай ааттаахтара үөрэнээччититтэн “сууланыахтара дуо” диэбиттэрэ, күрэхтэһии судьуйалара. Онон Коля Захаров Чурапчыттан киирсибит Николай Кардашевскайы ыраастык уурбутун, уолаттар соруйан тустубатылар диэн матыыптаан, иккиэннэрин күрэхтэһииттэн устан кэбиспиттэрэ. Онтон атын, тустууну таптааччылар Коля Захаров финалга Петр Алексеевтыын – эдэр саас опыттыын дьоһуннаах киирсиилэрин көрүөхтэрин табыллыбатаҕа…

Коля Захаровы бииргэ үөрэнэр табаарыстара таптаан, истиҥник судургу – Сахаачча диэн ааттаабыттара. Тустуу туһунан аахпыт, көбүөргэ кинини көрбүт, оннооҕор радионан биэриини эрэ истибит барыта – Сахаачча диэн аатынан ааттаабыта. Маннык билиниини, ытыктабылы, бука, чахчы талааннаахтар эрэ ситиһэн эрдэхтэрэ.

1967 с. саас Якутскайдааҕы Спорт дьиэтигэр буолбут түбэлтэ мин өйбүттэн адьас арахсыбат. Биир күн итиннэ Дальнай Восток зонатыгар туста барар Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатын талаллар үһү диэбиттэрэ. 57 кг ыйааһыҥҥа спорт маастара Вячеслав Карпов онус кылаас үөрэнээччитэ Коля Захаровтыын иккиэ буолан хаалбыттар. Тренердэр иккиэннэрин туһуннаран көрөргө быһаараллар. Биир ордуктарын илдьэ барыахтаахтар.

Манна чемпионат курдук сүүһүнэн-тыһыынчанан көрөөччү суоҕа. Аҕыйах дьон хараҕын ортотугар, адьас саҥата суох, бүтэйдии күөнтэһэр өрүттэр хабыр киирсиилэрэ саҕаламмыта. Биир түгэҥҥэ Сахаачча Карповы көбүөргэ саннын лаппаакыларынан уурбута. Арбитр уолаттары туруортаан баран, хапсыһыыны салгыы ыыппыта. Тоҕо диэтэххэ, бу боруобалыыр-сүүмэрдиир хапсыһыннарыы. Онон хаста да охторсубуттарын иннигэр, тоҕус мүнүүтэ толору тустуохтаахтар.

Балачча тустумахтаан иһэн, Сахаачча Карповы атаҕыттан ылан аны үөһэ өрө көтөҕөн таһаарбыта уонна “мостик” оҥотторбокко, уҥа-хаҥас өттүгэр куоттара сатаабакка, эмиэ хам баттаабыта. Слава:

-Һы-ы, – диэбитэ уонна күлүөх курдук гыммыта. Кини салгыы тустартан аккаастаммыта. Уолаттар 5-6 мүнүүтэ эрэ курдук тустубуттара.

Биһиги, Карпов талааныгар сүгүрүйэ үөрэммиттэр, соһуйан эрэ хаалбыппыт. Оччо иһиллибэт гына бэйэбит икки ардыбытыгар: “Хайдах хайдаҕый?” диэн ыйытардыы, эбэтэр сөҕөрдүү дуу саҥа аллайбыппыт. Ити хапсыһыыны көрбүт дьон миэхэ хаһыакка Коля Захаров туһунан суруйа оҕус диэбиттэрэ. Мин өр соҕус кэмҥэ суруйбакка сылдьыбытым. Слава Карповы уруккуттан көрөрүм. Кини кылааһын үрдүктүк сыаналыырым, мастерствотыгар умсугуйарым. Ол иһин мин саныыр санаам, тустуу туһунан өйдөбүлүм онтон эмискэ тэйэн биэрбэтэҕэ. Кэлин улам сыстан, бодоруһан Коля Захаров туһунан суруйан испиппит.

Захаров ити хапсыһыы кэнниттэн аан бастаан зонаҕа баран Сахатын сирин чиэһин көбүөргэ көмүскээбитэ. Бастакы хапсыһыыларыгар наар ыраас кыайыылары ситиспитэ. Бүтэһиккэ Читаҕа сулууспалыыр биир дойдулааҕа Максим Тихонов уонна Бурятия ааттааҕа Виктор Баймеев хаалбыттара. Сахаачча убайа М.Тихоновы 5:2, оттон В.Баймеевы 2:0 ахсааннарынан сабырыйбыта. Бу РСФСР-ы ааһан, дойду түһүлгэлэригэр тиийэ тахсыталаабыт маастардар, оскуола үөрэнээччититтэн итинник “ытыспытын соттуохпут” дии санаабатах буолуохтаахтар.

Итинтэн ыла Россия, Советскай Союз, Болгария, Польша куораттарын түһүлгэлэригэр саха талааннаах тустуугун аата дорҕоонноохтук иһиллэн барбыта. Сахатын сиригэр Сахаачча элбэх үчүгэй хапсыһыылары көрдөрбүтэ. Тыһыынчанан дьон онно эппиэттээн радионан: “Николай Захаров тустар – казах Аманжол Бугубаевтыын, карагандинец Геннадий Трунинныын, Петр Алексеевтыын, Алексей Ермолаевтыын, Анатолий Габышевтыын, Владимир Даниловтыын…”, — диэтэхтэринэ маҥан баттахтааҕыттан кыра оҕотугар, учуонайыттан үөрэнээччитигэр тиийэ ойон туран уруйдууллара, “Ураа!” хаһыытыыллара. Стадионнар, спортивнай саалалар трибуналарыгар олорооччулар адьас “оҕолор курдук” үөрсэрбит.

Сахаачча олус эдэр этэ. Баара-суоҕа 21  сааһыгар баран эрэрэ. Кинини дойду уонна аан дойду чемпионаттарыгар кыттыаҕа дии саныырбыт. Онно биһигини саҥа чаҕылхай кыайыыларынан үөрдүөҕэ диэн испитигэр күүтэрбит. Хомойуох иһин, Николай Захаров тустар талаанын саамай үрдүк чыпчаалыгар ситэ тиийбэккэ хаалбыта.

Ол иһин бүгүн, Николай Захаров төрөөбүт Амматыгар, кини аатынан олохтоммут бириис иһин тустууга күрэхтэһиилэр саҕаланаллар. Бу түһүлгэ саамай бастакы соругунан-сыалынан – Сахаачча курдук көбүөргэ күүрээннээхтик уонна тахсыылаахтык тустар эдэр талааннары көрдөөһүн буолар. Онон бу түһүлгэҕэ кыттааччылар бары Николай Захаров-Сахаачча аатыгар достойнай, сытыы киириилээх, элбэх бырахсыылаах үчүгэй тустууну көрдөрөргүтүгэр баҕарабыт!

Иван КЫЧКИН, “Эдэр коммунист” хаһыат, 1971 сыл.