Бөтүрүөбүһү кытта бииргэ алтыспыт күндү кэмнэрим

Балаҕан ыйын 5 күнүгэр, Сахабыт сиригэр бастакынан көҥүл тустуу оскуолатын тэрийбит, Чурапчы интэринээт-оскуолатыгар элбэх аатырбыт бөҕөһү иитэн таһаарбыт, Саха сирин, РСФСР уонна ССРС тустууга үтүөлээх тириэнэрэ Дмитрий Петрович Коркин 95 сааһын туоларынан сибээстээн, элбэх тэрээһин ыытыллаары турар.

Ол курдук, балаҕан ыйын 5 чыыһылатыгар – Дмитрий Петрович Коркин төрөөбүт күнүгэр “Строительнай” рынок бастакы этээһигэр, “Коркинныы – олоруохха! Коркинныы – айыахха!” диэн ааттаах сылын аайы ыытыллар быыстапка аһыллан үлэтин саҕалаары турар.

Ону таһынан, балаҕан ыйын 7-8 күннэригэр “Өрөгөй” успуорт киинин саалатыгар Аан дойдутааҕы күрэхтэһии буолуоҕа. Манна араас дойдулартан ааттаах-суоллаах бөҕөстөр кэлэллэрэ былааннанар.

Бу түгэнинэн туһанан, Дмитрий Петрович Коркин биир чугас иитиллээччитэ Николай Петрович Иванов, бэйэтин тириэнэрин туһунан ахтыытын бэчээккэ таһааран, тустууну таптааччыларга уонна сүгүрүйээччилэргэ билиһиннэргэ сананныбыт.

1972 с. Саха АССР үтүөлээх тренера Николай Михайлович Давыдов Верхоянскайтан үлэлээн бүтэн кэлэн, дойдутугар Аммаҕа тустуу секциятын аһан үлэлэппитэ. Бары да билэргит курдук, Николай Михайлович аатырбыт тренербыт Дмитрий Петрович Коркин үөрэнээччитэ уонна тренер быһыытынан иитэн таһаарбыт киһитэ буолар. Ол сылдьан кэргэнин Валентина Васильевна (биология учуутала) дойдутугар Бөтүҥҥэ кэлэн сайыҥҥы спортивнай лааҕырга тустуу секциятын арыйан үлэлэппитэ. Ити лааҕырга Николай Михайлович нэдиэлэҕэ иккитэ-үстэ Амматтан кэлэн оҕолору эрчийэн барар этэ. Мин ити лааҕырга алтыс кылааска үөрэнэ сылдьан аан бастаан тустуунан эрчиллиибин саҕалаабытым. Ити кэмҥэ Чурапчы интэринээт оскуолатын бүтэрэн кэлбит Ефим Иванов совхозка үлэлии сылдьан, Николай Михайлович суох кэмигэр, киэһэ аайы биһигини секцияҕа дьарыктыыр этэ. Манна кыратык ахтан ыллахха, Ефим Иванов кэлин биһигини, миигин уонна Яковлев Сеняны көрүстэҕинэ, мин эрчийбит уолаттарым сылдьаллар диэн бэйэбитигэр этэр этэ.

Бу сыл алтыс кылааһы бүтэрбит кэммитигэр, Н.М. Давыдов Амматтан сүүрбэччэ оҕону талан ылан, куоракка “Спартак” общество сайыҥҥы лааҕырыгар тустуу сборыгар аҕалбыта. Ити лааҕырбыт Чочур Мыраан анныгар баар туристическай базаҕа баар этэ. Бу лааҕырга улахан саастаах Амма уолаттара бырааттыы Пётр уонна Иван Неустроевтар, Афанасий Афанасьев, Василий Константинов-Бадьаай уонна мин аҕабынан убайым Прокопий Захаров бааллара. Бу уолаттар Дьокуускайга буолуохтаах “Матч городов” диэн маастар нуормалаах Бүтүн Союзтааҕы турнирга бэлэмнэнэн эрчиллэ сылдьаллар эбит этэ.

Бу лааҕырбыт сборын бүтүүтэ, манна Дьокуускай куоракка, Саха сирин Үөрэҕин министиэристибэтин республикатааҕы күрэхтэһиитэ буолар эбит этэ. Бу күрэхтэһиигэ мин (38 кг), онтон Яковлев Сеня (32 кг) тустан бастаабыппыт, хас да Амма уолаттара бириистээх миэстэҕэ тиксибиттэрэ. Ити кэмҥэ Чурапчы интэринээтигэр үөрэнэ сылдьар убайдарбыт, Амма уолаттара Василий Константинов-Бадьаай, Пётр Неустроев, Афанасий Афанасьев уо.д.а. көбүөргэ оҕолор тустууларыгар судьуйалаабыттара.

 

Аны туран, бу оҕолор күрэхтэһиилэрэ бүппүтүн кэннэ, биһигини бастаабыт уонна миэстэлэспит уолаттары салгыы лааҕыр иккис сезоныгар хаалларбыттара. Кэлин билбиппит, биһигини ити улахан дьоҥҥо буолуохтаах Бүтүн Союзтааҕы турниры көрдөрөөрү хаалларбыттар эбит этэ.

Бу турнир Дьокуускай куорат сынньаналаҥ пааркатыгар, таһырдьа буолбута. Уулуссаҕа куйааһа сүрдээх этэ.

Ити турнир буола турдаҕына, убайдарбыт Василий Константинов, Афанасий Афанасьев биһигини, миигин уонна Сеня Яковлевы, бэйэлэрин тренердэригар көрдөрө уонна билиһиннэрэ Дмитрий Петрович Коркиҥҥа “Тайга” гостиницаҕа илдьэ барбыттара. Тустуу буола турдаҕына куйааһа сүрдээх этэ, кэлэн иһэн дэлби тиритэн уонна утатан, убайдарбыт дьаһайаннар, уулуссаҕа “Спартак” иннигэр турар водокачкаҕа сууммуппутун уонна уу испиппитин өйдүүбүн. Манна биһиги Д.П. Коркины аан бастаан көрбүт уонна кинини кытта билсибит күммүт буолар. Оҕонньор иккиэммитин эргитэ сылдьан көрөттөөтө, тутан-хабан ылаттаата уонна эттэ: “Аны күһүн Чурапчыга үөрэнэ уонна тустуунан эрчиллэ кэлиэ этигит дуо”, – диэтэ. Онуоха биһиги иикиэн: “Баҕарабыт”, – диэтибит. Итинэн кэпсэтии бүппүтэ.

Ити кэнниттэн турнир түмүктэнэн, лааҕырбыт кэмэ бүтэн, биһиги этэҥҥэ дойдубутугар Аммаҕа айаннаабыппыт. Амматтан Н.М. Давыдов бэйэтин сыбыдах матасыыкылыгар иккиэммитин мэҥэһиннэрэ олордон дьиэбитигэр Бөтүҥҥэ тиэрдибитэ. Тиийбиппит дэриэбинэбитигэр оруобуна ыһыах буола турар эбит. Дьон-сэргэ бөҕө мустубут этилэр. Ол ыһыах буола турдаҕына, Николай Михайлович иккиэммитин сиэтэн ылан, дьон иннигэр киин тырыбыынаҕа таһаарбыта уонна билиһиннэрбитэ: “Бу эһиги иннигитигэр Саха сирин оҕолорго күрэхтэһиитигэр бэйэлэрин ыйааһыннарыгар бастаабыт Амма эдэр уолаттара тураллар”, – диэбитэ. Биһиги иккиэн түөспүтүгэр чемпионскай значоктаах (жетон) этибит. Ити кэмҥэ олохтоох нэһилиэк Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, Социалистическай Үлэ дьоруойа Анна Михайловна Васильева иккиэммитигэр үстүү солкуобай харчынан бириэмийэ туттартаабыта. Биһиги соһуйан үөрүү бөҕөтө буолбуппут.

Ити курдук сайын буолла, биһиги оҕолор үгэс буоларын быһыытынан, улахан дьону кытта тэҥҥэ оттуу бардыбыт. Күһүн буолан оҕолор үөрэхпитин салгыы оскуолаҕа кэллибит. Ити үөрэнэ сырыттахпытына биир күн Н.М. Давыдов Амматтан тиийэн кэллэ уонна биһигини ыҥыран ылан кэпсэттэ, быйыл Аммаҕа саҥа спортивнай оскуола ДЮСШ аһыллар буолла, онон күһүҥҥү Өктөөп каникулын кэнниттэн, Аммаҕа ити ааттаабыт саҥа оскуолаҕа үөрэнэ кэлэҕит, интэринээккэ олорон үөрэниэххит диэтэ. Биһиги табаарыспынаан Сенялыын саҥата суох утарыта көрүстүбүт уонна Чурапчыга хайдах барарбыт эбитэ буолла дэстибит. Ол курдук үөрэнэ сырыттахпытына, арай биир үтүө күн Бөтүҥҥэ Чурапчы интэринээт оскуолатыттан наарыһынай икки киһи кэлбиттэр диэтилэр. Биир киһитэ, Захаров Иван Иванович салгыы Абаҕа дэриэбинэтигэр барбыт диэтилэр.

Арай, ити күн үөрэнэ сырыттахпытына, уһун сынньалаҥ кэмигэр, биһигини иккиэммитин дириэктэр кэбиниэтигэр ыҥыран ыллылар. Киирбиппит кэбиниэккэ оскуола дириэктэрэ уонна биир ачыкылаах доруобай көрүҥнээх киһи баар эбиттэр. Манна билсибиппит, ити Константин Сергеевич Постников эбит, Д.П. Коркин саамай эрэллээх уонна чугас бииргэ үлэлиир киһитэ. Кинини Д.П. Коркин анаан-минээн биһигин ыллараары ыыппыт эбит. Биһиги мух-мах буоллубут. Онуоха дириэктэрбит эттэ: “Онтон бу уолаттары быйыл Аммаҕа саҥа аһыллар ДЮСШ оскуолатыгар Николай Михайлович Давыдов ылыах буолбута ээ” – диэтэ. Онуоха Константин Сергеевич эттэ: “Эһиги иккиэн быйыл сайын Д.П. Коркины куоракка көрсөн бараҥҥыт, Чурапчыга үөрэнэ барыа этибит диэн тылгытын биэрбит этигит, онон тылгытыгар тураргытыгар тиийэҕит”, – диэтэ. Оччону истэн баран, биһиги иккиэн Чурапчыга барабыт диэн үөрүүнү кытта сөбүлэстибит. Кэлин билбиппит, Константин Сергеевич биһигини кытта оскуолаҕа көрсүөн иннинэ, төрөппүттэрбитин кытта көрсөн кэпсэппит эбит.

Инньэ гынан итинник сэттис кылааска үөрэнэ сылдьан Чурапчы интэринээт-оскуолатыгар күһүн үөрэнэ тиийэн кэлбиппит. Биһигини кытта өссө Жирков Коля уонна Онуфриев Сеня диэн уолаттар үөрэнэ барсыбыттара. Чурапчыга тиийэн Амматтан ити кэмҥэ интэринээкэ үөрэнэ сылдьар убайдарбытын Константинов Васяны, Неустроев Бүөккэни, убайбын Захаров Ваняны көрсүбүппүт. Кинилэр сирдээн илдьэннэр Д.П. Коркин бэйэтин дьиэтин тэлгэһэтигэр туттарбыт сайыҥҥы сарай тустуу саалатыгар эрчиллэн барбыппыт. Ити кэмҥэ кыһыҥҥы тустуу саалата оскуола аттыгар тутулла турар этэ. Иллэҥ кэммитигэр бу тутулла турар дьиэҕэ биһиги оҕолор элбэхтэ кэлэн үлэлиир, көмөлөһөр этибит, үксүн ханапааккы охсор, буор кутар этибит. Оҕонньор баар кэмигэр биһигини бэйэтэ дьарыктыыр этэ. Бу оскуоланы бүтэрэн баран, салгыы тустууларынан эрчиллэ сылдьар хас да уол баар этэ. Олор истэригэр убайбыт Захар Чукров эмиэ баар этэ, бэйэтэ эмиэ эрчиллэр уонна тренер быһыытынан кыра кылаас уолаттарын киэһэ өттүгэр дьарыктыыр. Бу кэмҥэ хас субуота уонна өрөбүл аайы бэйэбит икки ардыбытыгар тустуу бөҕө буолар этибит. Бу тустан киирсиилэргэ маҥнай кэллэҕим утаата бэйэм саастаах уолаттарбар куруук хотторор этим, интэринээт уолаттара тустуулара уонна бэлэмнэрэ олох атына өтө көстөрө. Дэлби хотторорбуттан абараммын уонна кыһыйаммын, сороҕор күҥҥэ иккитэ кэлэн дьарыктанар, улахан уолаттары кытта эмиэ эрчиллэр этим.

Ол да буоллар, ити саас “Урожай” общество республикатааҕы күрэхтэһиитигэр Дмитрий Петрович миигин 47 кг туһуннара тоҕо эрэ илдьэ барбыта. Бу күрэхтэһиигэ көбүөргэ туһуннара үксүн Захар Чукров киллэрэр этэ. Дмитрий Петрович аттыбытыгар куруук баар буолар, кэтээн көрөр этэ. Аны туран, бу күрэхтэһиигэ ыйааһыммар утарсааччыларбын барыларын хотоммун, холкутук бастаан хааллым. Бу манна кэлэн тустаммын кыайбатаҕым буоллар, баҕар салгыы тустуом эбитэ дуу, суоҕа эбитэ дуу.

Баҕар олох даҕаны салгыы Чурапчыга үөрэнэ барбатах да буолуом эбитэ буолуо…

Биирдэ оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан 1975 с. интэринээт-оскуолаттан элбэх буолан (Каженкин Миша, Стручков Алёша, Керемясов Валера, Корнилов Ваня, Кульбертинов Коля) Махачкала куоракка “Динамо” аһаҕас күрэхтэһиитигэр бардыбыт. Дмитрий Петрович бэйэтэ илдьэ сылдьыбыта. Манна “Алиев” аатынан улахан “Урожай” общество спорт саалата уонна “Спартак” общество спорт саалата олох кэккэлэһэ тураллар эбит этэ. Биһиги “Спартак” общество сынньанар пансионатыгар түспүппүт. Тириэнэрбит Дмитрий Петрович биһигини кытта бииргэ түспүтэ. Кини ороно уонна мин оронум кэккэлэһэ тураллара. Уолаттар тиэхэлэрэ киирэн, олох оҕонньору кытта хоонньоһо сытаҕын диэн дьээбэлииллэр этэ. Оҕонньор манна биир эрэ хонон баран, сииктээх эбит диэн, гостиницаҕа көспүтэ. Барарыгар Каженкин Мишаны старшайынан биһиэхэ анаан хаалларбыта. Инньэ гынан, Миша дуоһунас ылбыт киһи быһыытынан, оҕонньор оронугар көһөн мин аттыбар утуйа кэлбитэ. Туттар тумбабыт биир этэ, ороммут төбөтүгэр турара. Ити күн Бөтүрүөбүс 3 лиитэрэлээх өстүөкүлэ баанкалаах винограднай сок ылан испитэ уонна барарыгар, тумба иһигэр хаалларан барбыта. Биһиги күнүс эрчиллэн кэлэн баран, дэлби утатаммыт, ол бааҥкалаах утаҕы ыламмыт кыратык истибит, куттанан элбэҕи испэтибит. Оҕонньор күнүс кэлэн баран, тумбаттан бааҥкатын ылан ыйдаҥардан көрдө уонна эттэ: “Нохолоор, утахпыттан испит эбиккит дуу”, – диэтэ уонна кыратык иһэн баран, тумбатыгар төттөрү уган кэбистэ. Кырдьык кини утаҕын иһэн баран, барарыгар этикеткатыгар дылы кээмэйдээн баран уурбут эбит. Бу “Динамо” күрэхтэһиитигэр биһиги элбэх уолаттарбыт бэркэ тустан бастаабыппыт. Манна сылдьан 1972 сыллаахха Мюнхен Олимпиадатыгар тустубут Дагестан аатырбыт улуу тустууктарын көрсүбүппүт, Загалав Абдулбековы, Руслан Ашуралиевы…

Төннөн иһэн Москваҕа аэровокзалга тохтоон олоробут. Дмитрий Петрович: “Манна олорун, ханна да барыман, мин кыракый наадабар баран кэлиэм”, – диэтэ. Биһиги оҕолор буоллахпыт, кыратык олоро туһэн баран, буфекка иккис этээскэ сүүрэн тахсаммыт, илиибит тутарынан мороженай атыылаһан ыллыбыт. Арай, миэстэбитигэр төннөн иһэммит тириэнэрбитин уун утары көрсө түстүбүт, биһиги кыбыһынныбыт аҕай. Олорор сирбитигэр кэлэн баран, Бөтүрүөбүс эттэ: “Бу мороженайдаргытын аналлаах миэстэҕэ тиийэн быраҕаттаан”, – диэтэ. Хайыахпытый, туран тиийэн бырахтыбыт. Ити курдук минньигэс мороженай сиэн бүттүбүт, кыратык салаан эрэ хааллахпыт дии. Ити аата, тренербит биһигини тымныы мороженай сиэн баран күөмэйдэрэ ыалдьыа диэн харыстаабыт эбит этэ.

Итинник араас түбэлтэлэр син баар этилэр.

Аны бу саҕана самолётунан айанныырга санаабыт кэмҥэр билиэт буларын олус уустуктардаах этэ. Ол иһин, хайдах билиэт көстөрүнэн дойдубутугар төттөрү көтөр этибит. Дьоммут син кыра-кыралаан кэрчиктээн группанан син дойдуларыгар көттүлэр. Арай, биһиги Дмитрий Петровичтыын иккиэн эрэ хааллыбыт. Аэровокзалга олоро сатаан баран, Москва куоракка киирэргэ сананныбыт. Дмитрий Петрович тоҕо эрэ бэйэтэ “Метрополь” гостиницаны талан, онно баран миэстэ булан түһэр буоллубут. Хата миэстэ баар буолан биэрдэ. Сынньанан баран күнүс Пушкин аатынан библиотекаҕа бардыбыт. Дмитрий Петрович научнай саалаҕа киирэн дьарыктанар, мин буоллаҕына, уопсай саалаҕа киирэн “Советский спорт” хаһыат ылан, наар ону ааҕабын, ардыгар “Вокруг света” сурунаалы ылан көрөбүн, сороҕор утуйан да ылабын.

Аны туран биирдэ Третьяковскай галереяҕа сырытыннарбыта. Миигин киллэрэн баран, бэйэтин наадатыгар атын сиргэ барбыта. Итини таһынан биирдэ өссө Большой театрга сырытыннарбыта. Иккиэн сылдьыбыппыт. Мин бу маннык улахан аатырбыт сирдэргэ сылдьан ону-маны көрөн өйдүү сатыыр этим. Киэһэ төннөн иһэн кини этэрэ: “Кэлин улаатан үөрэхтээх киһи буоларгар бу сырыыларбыт куруук эйиэхэ көмөлөһүөхтэрэ”, – диирэ. Кэлин саныыбын ээ, бу маннык киин сиргэ сырыыларым, мин үөрэхтэнэн үлэһит киһи буолан үүнэн тахсарбар олук уурбута чахчы баар дьыала эбит дии саныыбын.

Ити гынан оҕо сылдьан республикаҕа “Урожай” общество күрэхтэһиилэригэр оҕолорго барыта түөртэ бастаабыт эбиппин.

Онтон 1976 с. 16-17 саастаах оҕолорго (юноши), 65 киилэҕэ “Урожай” общество ЦС тустуутугар Россияҕа үһүс миэстэ, Союз тыа сирин спортсменнарын күрэхтэһиитигэр иккис миэстэ буолуталаабытым. Бу күрэхтэһиилэр Абакан уонна Новосибирскай куораттарга буолбуттара. Манна барытыгар биһигини Дмитрий Петрович бэйэтэ илдьэ сылдьыбыта.

Итини таһынан, 10-с кылааска үөрэнэ сырыттахпына, Чурапчы Одьулуунугар (СПТУ-13) “Трудовые резервы” спортивнай общество республикатааҕы турнирыгар Дмитрий Петрович ыытан туһуннарбыта. Онно биһигини Николай Николаевич Сибиряков (Максим Николаевич быраата) илдьэ баран туһуннарбыта. Бу күрэхтэһиигэ ыйааһыммар бастааммын, салгыы бу спортивнай общество Россиятааҕы күрэхтэһиитигэр тиийэн ситиһиилээхтик тустаммын эмиэ бастаабытым.

Оскуоланы бүтэрэн баран, 1977 с. тренербитин Д.П. Коркины кытта бары бииргэ манна куоракка ШВСМ тэриллибитигэр Чурапчыттан көһөн кэлбиппит. Биһиги куоракка олорор сирбит суох буолан, уолаттар бары: мин, Скрябин Сергей, Борисов Борис, Посельскай Кеша, Черкашин Сеня буолан “Зал борьбы” уопсай хоско түһэн сылдьыбыппыт. Манна олорон бииргэ эрчиллэн, бииргэ соҕуруу элбэхтэ араас күрэхтэһиилэргэ сылдьыбыппыт. Мин 1979 с. армияҕа сулууспалыы барыахпар диэри манна олорбутум.

1977 сыллаахха Махачкала куоракка эмиэ сборга бардыбыт. Манна сборданан баран салгыы Черкесск куоракка барыахтаахпыт. Миигин кытта Посельскай Кеша, Борисов Борис, Черкашин Сеня бааллар этэ. Биһигини кытта Дмитрий Петрович бэйэтэ уонна ШВСМ дириэктэрэ Алексей Спиридонович Шадрин барсыбыттара.

Махачкалаҕа сборбыт бүтэн, Черкесск куоракка бараары тимир суол вокзалыгар тиийдибит. Арай, вагоҥҥа киирээри турдахпытына биир саха кыыһа сүүрэн кэллэ уонна “Хайа сахалар бааллар эбит дуу?”, – диэтэ. Биһиги манна, Кавказка саха кыыһын эрэ көрүөхпүт диэбэтэх дьон соһуйдубут аҕай. Ол турдахпытына дьоммут Бөтүрүөбүстээх тиийэн кэллилэр. Кыыспыт дьоммутун көрөн олус соһуйда уонна эттэ: “Хайаа, бу дядялар эһигини кытта эмиэ сылдьаллар эбит дуу?”, – диэтэ. “Онтон үнүр рынокка көрсүбүппэр, саха уолаттара бааллар диэн эппэтэхтэрэ ээ”, – диэтэ. Ону Бөтүрүөбүс: “Ол онно бу уолаттар бааллар диэн эппиппит буоллар, хайыаҥ этэй?”, – диэн ыйытта. Кыыс: “Тыый, куораты көрдөрүөм уонна таарыччы танцыга эҥин сырытыннарыам этэ буоллаҕа дии”, – диэтэ. Онуоха Бөтүрүөбүс мүчүк гынна уонна эттэ: “Бу уолаттар танцыга эҥин сылдьыбат уолаттар”, – диэтэ. Кыыһы кытта кыратык кэпсэтэ түһэн билсибиппит, Сунтаар кыыһа, детдомҥа улааппыт эбит. Улаатан ханна эрэ соҕуруу техникумҥа үөрэнэн, каменщик идэтин баһылаан, манна, Махачкалаҕа ананан кэлэн үлэлии сылдьар эбит. Бу куоракка сахалартан олох соҕотохпун диэбитэ. Сахалыы үчүгэй баҕайытык саҥарара. Атаарса туран, мин “Сүрэх тэбэрин тухары” диэн халыҥ кинигэни кыбынан турарбын, Бөтүрүөбүс көрдөөн ылан баран, кыыска биэрбитэ уонна “Дойдугар, Сахан сиригэр түргэнник эргиллээр”, – диэбитэ. Биһиги поездка олорон салгыы Черкесск куораппытыгар айанныы турбуппут.

Дмитрий Петрович ити гынан баран, чугас бэйэтин аттыгар сылдьар дьонугар олус дьээбэлэнэр этэ.

Ол курдук, ити Махачкалаттан Черкесск куоракка, эрдэ эппитим курдук, поеһынан (тимир аал) айаннаан иһэбит. Үчүгэйдик сынньанан утуйан айаннаары дьоммут купе миэстэ ылбыттара. Биһигини уолаттары үөһэ сытыардылар, Дмитрий Петрович уонна Алексей Спиридонович аллара ороннорго сыттылар. Балачча айаннаан иһэн, Дмитрий Петрович дьээбэлэнэн: “Бу ороҥҥо кыайан утуйумаары гынным, ыл ороммутун атастаһыахха эрэ”, – диэтэ. Дьоммут туран ороннорун атастастылар. Өр-өтөр буолбата, Дмитрий Петрович саҥата иһилиннэ: “Эн суорҕанын кыһыл өҥнөөх эбит, суорҕаммытын атастаһыахха эрэ”, – диэтэ. Онуоха, Алексей Спиридонович: “Бу да киһи, киһини сүгүн утутан айаннатымаары гынна”, – дии-дии, суорҕанын ол да буоллар атастаһа биэрдэ. Итинник дьээбэ түгэн эмиэ баар этэ.

1978 с. эдэрдэргэ Россия “Урожай” общество күрэхтэһиитигэр Ульяновскай куоракка Чурапчыттан, мин уонна Стручков Алексей буолан бардыбыт. Ол саҕана Алексей онус кылааска үөрэнэ сылдьара, мин оскуоланы бүтэрэн, Бөтүрүөбүскэ хаалан салгыы эрчиллэ сылдьар бириэмэм этэ. Бу сырыыга биһигини Константин Сергеевич Постников илдьэ барда. Бу күрэхтэһиигэ Сергей Скрябин уонна Кеша Зырянов биһиги иннибитинэ тиийбит этилэр. Бу манна ситиһиилээхтик тустан миэстэлэһэммит, салгыы сборга хааллардылар. Сбордана сырыттахпытына, биир үтүө күн маннааҕы “Урожай” общество тренерэ Бурцев Егор биһигини ыҥыран ылла уонна эттэ: “Эһиги иккиэҥҥит аатыгар Гродно куораттан вызов кэллэ, проезкыт эҥин барыта төлөнөр, онно туста бараҕыт”, – диэтэ. Инньэ гынан Алексейдыын соҕуруу Белоруссия Гродно куоратыгар айаннаатыбыт. Бу иннинэ син элбэхтэ араас куораттарга туста сылдьыбыт буолан, айанныырга син опыттаахпыт. Иккиэн Москва куорат нөҥүө айаннаан Гродно куоракка тиийдибит. Бастакы тиийбит күммүтүгэр аэропорт саалатыгар хоннубут. Ханна тиийиэхтээх сирбитин чопчу билбэппит. Аны күрэхтэһиибит субуота-өрөбүл буолар эбит, биһиги буоллаҕына эрдэ нэдиэлэ ортото тиийэн хааллыбыт. Хайыахпытый, куорат киин сиригэр барыахха диэммит, Главпочтамт дьиэтигэр тиийдибит. Ол аттыгар хата Ленин памятнига баар эбит, ол кэннигэр улахан кыраһыабай тутуулаах дьиэҕэ киирдибит, киирбиппит аан таһыгар харабыл милиция турар. Киниэхэ тиийэн манна тустуу күрэхтэһиитигэр ыраах Саха сириттэн кэлбиппитин быһааран биэрдибит. Кэпсэтиигэ инники наар мин сылдьабын, Алексейым саҥата суох аттыбар сылдьар. Милиция кимиэхэ эрэ звоннаата. Өр-өтөр буолбата, биир эдэр соҕус мааны таҥастаах киһи тиийэн кэллэ уонна бэйэтин билиһиннэрдэ. Кэлбит сыалбытын-сорукпутун истэн баран, олох долгуйуман, боппуруоскутун билигин быһаарыахпыт диэтэ. Кэлин билбиппит, олох даҕаны Обком партии дьиэтигэр киирэн турар эбиппит. Киһибит наадалаах дьонун кытта кэпсэтэ охсон, биһигини хара “Волга” массыынаҕа олордон, партийнай улахан үлэһит дьон түһэр уонна сынньанар дьиэлэригэр (пансионат) тиэйэн аҕалла. Манна биһиги этэҥҥэ икки хоннубут, сынньанар усулуобуйа диэн чахчы бу манна баар сирэ эбит этэ. Дьоммут бэйэлэрэ кэпсэтэн, күрэхтэһиибит буолуохтаах сиригэр пятница күн мандатнай комиссияҕа массыынаҕа тиэйэн аҕалан биэрдилэр. Ити тухары били Обкоммут үлэһитэ аттыбытыттан олох арахсыбат, барытын кэпсэтэ, хонтуруоллу сылдьар. Ити күн түһүөхтээх сирбитигэр гостиницаны булларан, аны онно илдьэн киллэртээтэ. Биһиги аналлаах сирбитин булан дьэ уоскуйдубут.

Нөҥүө күнүгэр субуота күн эрдэ ыйааһыҥҥа киирбиппит, Саха сириттэн бэйэбит тустуохтаах уолаттарбыт, дьэ саҥа айаннаан кэлбиттэр эбит. Аара дэлби задержкаланан айаннаан кэлбиттэр. Билэр дьоммутун көрсөммүт үөрүү бөҕөтө буоллубут. Бу Бүтүн Союзтааҕы турнирга бэйэм бииргэ Чурапчыга үөрэммит уолаттарым Егоров Кеша (Львов) уонна Аржаков Гриша (Минскэй), Черкашин Семен (Якутскай) кэлэн тустубуттара. Бу турнирга биһиги саамай үөрбүппүт диэн, Стручков Алексей бастакы миэстэни ылан, спорт маастарын нуорматын эрэллээхтик толорбута. “Под чутким контролем и руководством Обкома партии города Гродно”, – дии-дии Коля күлэ-күлэ бэйэтин кэпсээнин түмүктүүр.

Бу маннык уһун кэмнээх сбордарга уонна күрэхтэһиилэргэ ыраах соҕуруу барарбытыгар, учууталларбыт үөрэнэр предметтэрбит аайы ыйдааҕы задание биэрэн ыыталлара, учебниктарбытын илдьэ барарбытын ирдииллэр этэ. Кэлин Дария Степановна интэринээккэ үөрэх сэбиэдиссэйинэн үлэлии кэлбитигэр, өссө таабыл диэни киллэрбиттэрэ, бу таабылга хас биирдии предмет учууталлара илии баттаабыт эрэ буоллахтарына, күрэхтэһиигэ илдьэ бараллара. Ардыгар уһун сбор кэмигэр тиийбит сирбитигэр оскуолаҕа анараа сир оҕолорун кытта бииргэ үөрэнэр да этибит. Ол да буоллар, үөрэхпитигэр улаханнык ыктарбат, ыарырҕаппат этибит.

Билигин бэйэм 64 сааспар толору үктэнэн олорон санаатахпына, учууталым Дмитрий Петрович наһаа да эдэр сааһыгар бараахтаабыт эбит дии санаан курутуйан ылабын… Биһиги кинини баара суоҕа 40-чалаах киһини, интэринээт оҕолоро бары убаастаан уонна толлон “оҕонньор” диэн истибэтигэр таптаан ааттыыр этибит. Билигин миигин үлэлиир оскуолабар оҕолор “оҕонньор” диэтэхтэринэ, интэриэһиргээн дьиксинэн ылабын ээ.

Биир түбэлтэ баар. Армияттан кэлбит сылбар 1981 с. сайыныгар Макаров Сэмэнниин учууталбыт Дмитрий Петрович Мерзлоткаҕа баар даачатын дьиэтигэр веранда тутуутугар 60-чалаах прораб оҕонньорго көмөлөһөн үлэлээбиппит. Веранданы буруус маһынан туппуппут. Биһиги ити прораб оҕонньорго тугу этэринэн уонна соруйарынан илии-атах эрэ буолан көмөлөһөр этибит, маны аҕалын, маны итинэн эрбээн биэрин диирин, кини этиилэрин толорор этибит. Макаров Сэмэн итиннэ хоно сылдьара, мин куораттан сылдьан көмөлөспүтүм. Сарсыарда аайы 8 чааска Дмитрий Петровичка дьиэтигэр тиийэн, күнүс аһыыр аспытын уонна прораб оҕонньорго туспа “ыһык” илдьэ кэлэр этим. Дмитрий Петрович күн аайы эбиэккэ кэлэн биһигини көрсөр, үлэбитин бэрибиэркэлиир этэ. Бөтүрүөбүс кэлэн барбытын кэннэ, прораб оҕонньорбут: “Дьэ, дьиҥнээхтик эбиэттиэххэйин эрэ уолаттаар”, – диэн биһигини ыҥыран ылара уонна бу бачча сааскытыгар диэри ити Бөтүрүөбүстэн туох ааттаах куттанаҕыт, кини кэллэ да олох саҥата суох бараҕыт диэн биһигини дьээбэлээн күлэрэ.

Итинник эмиэ биир үчүгэй түгэн баар этэ.

Дьэ, кырдьык даҕаны, оччолортон бу баччааҥҥа диэри Николай Петрович кэпсэтиилээх, дьону кытта уопсай тыл түргэнник булсан сылдьара бу билиҥҥи олоххо баар дьыала. Дэлэҕэ даҕаны, бу Гродно куоракка хайдах сылдьыбыттарын Бөтүрүөбүс истэн-билэн баран, Коляны инникитин спорт салаатын үлэтигэр үчүгэй үлэһит буолуо эбиккин диэн биһирээн, бэйэтигэр эппитэ эмиэ чахчы баар дьыала.

Мин тустууга уонна олоххо уһуйбут учууталларым Дмитрий Петрович Коркин, Константин Сергеевич Постников, Николай Семенович Леонтьев, Анатолий Николаевич Константинов уо.д.а. курдук дьонунан куруук киэн туттабын, кинилэр олоххо үөрэппит үөрэхтэринэн уонна дьону кытта сыһыаҥҥа сүбэлээбит сүбэлэрин билигин да бэйэбин кытта илдьэ сылдьабын. Кинилэр үөрэтэн уонна сүбэлээн этэллэр этэ, ханна да тиийдэххитинэ, ханнык да норуоту-сэргэни кытта аалыстаххытына, кинилэр абыычайдарын уонна кинилэр үгэстэрин олох кэспэккэ, үөрэтэн уонна убаастаан сылдьыҥ диэн куруук биһиэхэ этэллэрэ. Ол эппит этиилэрэ биһиэхэ олохпутугар бу баччааҥҥа диэри туһалыы сылдьар. Билигин үлэлиир оскуолабар араас омук оҕолоро бары кэлэн үөрэнэллэр, тустуунан эрчиллэллэр. Бу үлэбэр мин учууталларым этиилэрэ оҕолору кытта үлэлиирбэр бу баччааҥҥа диэри миэхэ туһалыы сылдьаллар.

Ити курдук мин учууталбын Дмитрий Петрович Коркины кытта 1972 сыллаахтан саҕалаан кини бу Орто дойдуттан барыар диэри ыкса билсэн-көрсөн чугастык сылдьыбытым. Бу мин саамай оҕо сааһым дьоллоох кэмиттэн саҕалаан, кини илдьэ сылдьан сүбэлээн-такыйан үөрэппитэ, кэлин үлэһит буола үүнэн-сайдан тахсарбар, олук уурбута хаһан да умнуллубат үтүө саастарым уонна умнуллубат кэмнэрим буолаллар.

Ол курдук, Дмитрий Петрович салалтатынан тустууга эрчиллэн, интэринээт-оскуола дьикти олоҕор тэҥҥэ уһуйуллан, буһан-хатан, киһи буолан тахсыбыппар, миигин үөрэппит учууталларбар махталым муҥура суох элбэх уонна улахан. Биһиги бу интэринээт оҕолоро бары даҕаны, кэлин улаатан үлэһит дьон буолан сылдьан, кинилэр курдук дьоҥҥо убаастанар, кинилэр курдук үтүө үлэһит буолан сылдьыахпытын куруук баҕарар эбиппит. Үөрэммит оскуолабыт чиэһин, үөрэппит үтүөлээх учууталларбыт ааттарын хаһан да түһэн биэрбэт гына үчүгэй дьон буолуохпутун мэлдьи баҕарар этибит. Учууталларбыт үтүө холобурдара биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар куруук бааллар. Кинилэр ааттарынан киэн туттан, кинилэр суолларын-иистэрин батыһан үтүө үлэһит буолан, дьоҥҥо-сэргэҕэ убаастанар дьон буолуохпутун мэлдьи баҕарарарбыт.

Кэлин сааһыран олорон саныыбын ээ, хайдахтаах курдук бу маннык үчүгэй оскуолаҕа, үтүөлээх учууталларга үөрэнэн, киһи-хара буолан бараммын, мин үлэлиир үлэм хайдах үчүгэй буолуо суохтааҕый, үлэм хайаан да үчүгэй түмүктээх, үрдүк ситиһиилэрдээх буолуохтаах, үөрэппит учууталларым курдук мин эмиэ үтүөлээх үлэһит буолуохтаахпын, кинилэртэн итэҕэһэ суох үлэһит буолуохтаахпын, салайсар тэрилтэм, үлэлиир оскуолам хайаан да үрдүк ситиһиилэрдээх буолуохтаах диэн мэлдьи испэр саныыр этим.

Былырыын үөрэммит оскуолабар Чурапчыга интэринээккэ тиийэ сылдьаммын, бу инники эппит тылларбын, учууталларбар туһаайан эппиппэр, кырдьа барбыт сааһырбыт, баттахтара маҥхайа туртайбыт учууталларым барахсаттар, ол тылларбын сүрдээҕин диэн үөрэ истибиттэрэ.

Ити курдук, мин учууталбын Бөтүөбүһү кытта бииргэ аалсыбыт кэмнэрбин күндүтүк саныыбын уонна олус сыаналыыбын.

Ахтыыны онордо Николай Петрович ИВАНОВ, Чурапчытааҕы оскуола интэринээт выпускнига, Дмитрий Петрович Коркин биир бастыҥ уонна чугас үөрэнээччитэ, тустууга ССРС успуордун маастара, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ культуураҕа туйгуна, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, РФ физическай культууратын уонна успуордун туйгуна, РФ үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ.

Ахтыыны сурукка сиһилии тиһэн киллэрдэ: Чурапчытааҕы оскуола-интэринээт выпускнига, Д.П. Коркин үөрэнээччитэ, тустуу туһунан кинигэлэр ааптардара Дмитрий ЕГОРОВ.

Дьокуускай, 2023 сыл.