Бокс сайдыытыгар улахан кылаатын киллэрбитэ

Сергей Степанович Ларионов Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар Майа сэлиэнньэтигэр 1942 сыллаахха тохсунньу 23 күнүгэр төрөөбүтэ. Омскай куоракка физкультура уонна спорт институтун ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Дойду улахан рингэлэригэр ситиһилээхтик киирсибитэ. Бүтүн Союзтааҕы «Трудовые резервы» добровольнай спортивной обществоҕа 1965-1966 сс., «Спартак» ДСО 1967-1968 сс., «Урожай» ДСО 1970 с. Киин Советтарын сүүмэрдэммит хамаандаларын чилиэнинэн сылдьыбыта.

«Трудовые резервы» Бүтүн Союзтааҕы ДСО Киин Советын чемпионатыгар 1965 с. үрүҥ көмүс мэтээли ылары ситиспитэ. 1966 сыллаахха Минскэй куоракка ССРС чемпионатын зонатааҕы күрэхтэһиитигэр кыттыыны ылбыта. 1965 с. Россия профсоюзтарын спартакадиатыгар III миэстэ буолбута. Саха АССР хас да төгүллээх чемпиона. Омскайдааҕы физкультура институтун бүтэрэн кэлиэҕиттэн дойдутугар Мэҥэ-Хаҥаласка уонна уһуннук СГУ физическэй иитиигэ кафедратыгар старшай преподавателинэн уонна бокса тренеринэн үчүгэй көрдөрүүлээхтик үлэлээбитэ. Элбэх ахсааннаах үрдүк кылаастаах боксердары иитэн таһаарбыта. Саха сирин үтүөлээх тренерин үрдүк аата Сергей Степанович Ларионовка 1975 сыллаахха иҥэриллибитэ. Университет кафедратыгар үлэтин тохтоппокко сылдьан, Саха сирин сүрүн тренеринэн 1969-1976 сылларга ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Кини үөрэппит, эрчийбит элбэх спортсменнара Дальнай Восток уонна Сибиир, спортивнай обществолар Киин Советтарын, Бүтүн Союзтааҕы турнирдар кыайыылаахтарынан, призердарынан буолбуттара.

Мин 1974 с. Хабаровскайдааҕы физкультура уонна спорт институтун бүтэрэн кэлэн бараммын Дьокуускайга, боксаҕа спорт маастара Юрий Федорович Федоров салайбыт, «Трудовые резервы» общество республикатааҕы советыгар, 14 нүөмэрдээх ГПТУ базатыгар, оҕолорго тренер буолбутум уонна республика сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн эрчиллибитим. Онно тренердэр Юрий Федоров, Вильям Иванов, Виктор Шитик уонна сүрүн тренер Сергей Ларионов салалталарынан утумнаахтык дьарыктанаммын, 1976 с. ССРС спордун маастара буолбутум.

Онон Сергей Степановичтыын ол сыллартан билсэбит. 1976 с. дойдубар Ньурбаҕа үлэлии барбытым. 1979 с. Сергей Степанович Саха государственнай университетыгар студеннары эт-хаан өттүнэн иитии кафедратыгар миигин үлэҕэ ыҥырбыта, ону мин сөбүлэспитим. Конкурснай комиссияны ааһаммын, 1979-1980 сс. үөрэх дьылыттан Сергей Степанович салалтатынан үлэбин саҕалаабытым.

СГУ-га бокс секциятыгар эрчиллиэн баҕалаах студеннар наһаа элбэх буолааччылар. Саҥа саҕалыыр уонна урут дьарыктаммыт уолаттары икки бөлөххө арааран “новичоктар” уонна “разрядниктар” диэн араартаан дьарыкпытын ыытар этибит. “Юность” стадион спорткомплексатыгар улахан залга студеннар физкультураларын занятиеларын кэнниттэн тренировкаларбыт буолааччылар. Снарядтарбытын бокс дьарыга бүттэ да хомуйан кэбиһээччибит. Баай опыттаах, үрдүк категориялаах тренер, Сергей Степанович элбэх бокс снарядтарын наардаан олус табыгастаахтык хомуллар гына оҥотторбут этэ.

Новичоктары нэдиэлэҕэ үстэ, оттон разрядтаахтары биэстэ дьарыктыыр этибит. Республика сүүмэрдэммит хамаандатыгар биһигиттэн элбэх студент киирэрэ. Кинилэр эрчиллиилэрэ “Спартак” стадион павильоныгар, аналлаах бокс залыгар, нэдиэлэҕэ алтата буолар этэ. Үрдүк маастарыстыба оскуолатын дьарыгар эмиэ сылдьар этибит.

СГУ факультеттарын икки ардыларыгар сыл аайы элбэх спорт көрүҥнэригэр спартакиада ыытыллааччы. Бокс эмиэ киирэр этэ. Бастакы семестргэ студпрофком бирииһигэр СГУ аһаҕас күрэхтэһиитин факультеттар икки ардыларыгар ыытар этибит. Атын коллективтартан эмиэ кыттааччылар. Онтон иккис семестргэ саас СГУ спартакиадатын программатын иһинэн хамаанданан факультеттар икки ардыларыгар ыытар этибит.

Сүрүн кыттар күрэхтэһиилэрбит – республика чемпионата, республикаҕа ыытыллар араас турнирдар – календарнай былаан быһыытынан, региональнай, Россия таһымнаах, Бүтүн Союзтааҕы күрэхтэһиилэр. Сибиир, Дальнай Восток, Урал, Орто Азия уонна Казахстан университеттарын икки ардыларынааҕы Универсиада диэн улахан күрэхтэһиилэргэ биһиги университеппыт спорт хас да көрүҥэр кыттар этэ. Бокс программаҕа эмиэ баара. Билигин оннук күрэхтэһии ыытыллыбат. СГУ боксаҕа хамаандата 1978 с. Тюмень куоракка буолбут Универсиадаҕа бочуоттаах III миэстэни ылбыт этэ, мин кэлиэм иннигэр. Онтон 1981 с. Красноярскай куоракка эмиэ III миэстэни ылбыппыт. Ташкент куоракка 1980 с. IV, 1991 с. V миэстэ буолбуппут. Бокс күрэхтэһиитэ Универсиадаҕа олус тыҥааһыннаахтык барааччы. Биһиги уолаттарбыт түһэн биэрбэт этилэр. Бары хамаандалар күүстээх састааптаах буолар этилэр.

Кафедрабыт сэбиэдэссэйинэн Саха АССР физическэй культуратын үтүөлээх үлэһитэ, Сергей Степановиһы Майа орто оскуолатыгар үөрэппит учуутала Леонид Николаевич Кычкин барыбытын үчүгэйдик иилээн-саҕалаан салайан үлэлэппитэ. Факультет аайы физкультураҕа, спорка эппиэтинэстээх преподаватели деканы физвоспитаниеҕа солбуйааччы диэн дуоһунастаан анаталыыр этэ. Сергей Степанович тыа хаһаайыстыбатын факультетын оннук дуоһунаска хас да сыл салайбыта. Кини факультета мэлдьи үчүгэйдэр кэккэлэригэр сылдьааччы. Бокс секциятыгар тыа хаһаайыстыбатын факультетыттан элбэх уолаттарын сырытыннарара. Ол түмүгэр 1986 с. республика чемпионатыгар ити факультеттан үс студена Сергей Степанович салалтатынан чемпион аатын ыланнар соһуччу ситиһиини оҥорбуттара:

– Андрей Неустроев (54 кг), билигин Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыгын солбуйааччы;

– Доберт Уваров (57 кг), билигин «Сибстроймонтаж» ООО генеральнай дириэктэрэ;

– Владимир Терентьев (67 кг), билигин «Пластехмонтаж» ООО дириэктэрэ.

Сергей Степанович бокс искусствотыгар үөрэппит студеннара наука даҕаны эйгэтигэр ситиһиилээхтик үлэлииллэр. Урукку студеннар билигин тренердэрин үчүгэйдик ахталлар-саныыллар. Бескрованов Виктор Васильевич геология наукатын доктора, профессор, Боескоров Геннадий Гаврилович биологическай наука доктора, Владимиров Леонид Николаевич Саха Республикатын академига, биологическай наука доктора, профессор, элбэх сыл ЯГСХА ректорынан үлэлээбитэ.

Мин СГУ физическэй иитиигэ кафедратыгар, Кычкин Л.Н. салайар түмсүүлээх коллективыгар, 11 сыл үлэлээбитим. Биир идэлээҕим, үрдүк категориялаах үтүөлээх тренер С.С. Ларионовтан элбэххэ үөрэммитим.

Сергей Степанович элбэх биллиилээх спортсменнары иитэн таһаарбыта, сорохторун ааттаатахха: Николай Габышев, Василий Павлов, Дмитрий Шарин, Петр Эверстов, Иван Саввинов, Александр Оконешников, Игорь Дмитриев, Николай Кривогорницын, Николай Кравцов, Николай Кириллин, Валентин Филиппов, Юрий Пестерев, Эдуард Местников, Владимир Степанов, Афанасий Петров, Гаврил Саввинов, Иннокентий Андросов, Гаврил Стручков, Андрей Неустроев, Доберт Уваров, Владимир Терентьев, Никифор Петров, Петр Слепцов, Анатолий Неймохов, Эдуард Бадлуев уо.д.а. Кинилэртэн араас эйгэҕэ үрдүк ситиһиилээх, бэйэлэрин салааларыгар биллэр-көстөр үлэһиттэр, салайааччылар тахсыбыттара. Н.Д. Кириллин Саха сирин үтүөлээх геолога, Геология госкомитетын председателин солбуйааччынан үлэлээбитэ; В.И. Филиппов РФ үтүөлээх учуутала; Н.Н. Петров РФ тыатын хаһаайыстыбатын, СР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, өр сыл устатыгар “Сахабулт” концерны салайбыта; И.М. Андросов Өлүөнэ өрүс тардыытынааҕы уу ресурсаларыгар федеральнай управление начальнигынан, Г.П. Стручков “Сахаада” республикатааҕы хаһыат кылаабынай редакторынан үлэлээбиттэрэ.

Мин 1990 сыллаахтан республикатааҕы олимпийскай резервэни бэлэмниир училищеҕа (УОР) көһөммүн, бастаан дириэктэри спортивнай үлэҕэ солбуйааччынан, онтон дириэктэринэн, барыта уон алта сыл салайбытым. Улахан болҕомтобун, билиибин, аҕа табаарыстарбыттан ылбыт опыппын бокс отделениетын сайдыытыгар уурар этим. Мэҥэ-Хаҥалас оҕо спортивнай оскуолатын иитиллээччилэриттэн элбэх талааннаах оҕо үөрэммитэ. Сергей Степанович биир бастыҥ иитиллээччитин Афанасий Федорович Петров үөрэнээччилэрэ бырааттыы Николай уонна Василий Егоровтар биһиги училищебытын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбиттэрэ. Николай Россия спордун маастара, Россияҕа оҕолорго бастаабыта уонна эдэрдэргэ призер буолбута. Оттон Россия спордун үтүөлээх маастара, Олимпийскай оонньуулар кыттыылаахтара, аан дойду үрүҥ көмүс призера, Европа икки төгүллээх чемпиона, Россия түөрт төгүллээх кыайыылааҕа Вася Егоров туһунан билбэт киһи суоҕа буолуо.

Майатааҕы оҕо спортивнай оскуолатыгар тренер Монастырев Ариан Дмитриевич эрчийбит үөрэнээччитэ Айтал Дьяконов училищеҕа үөрэнэр сылларыгар 2013 с. уолаттарга, 2014 с. эдэрдэргэ Россияҕа бастакы миэстэлэри ылбыта. 2013 с. оҕолорго, 2014 с. юниордарга аан дойдуга бастыыр иһин күрэхтэһиилэргэ, 2014 с. юниордарга Европаҕа бастыыр иһин күрэхтэһиигэ үстүү киирсиини оҥорон финал 1/4 тиийбитэ, ол аата 5-8 миэстэҕэ кииртэлээбитэ. Бу куһаҕана суох көрдөрүү буолар. Россия спордун маастара А.Дьяконов билигин бэйэтин УОР-га дьарыктаабыт тренерин Саха Республикатын үтүөлээх тренерэ, ССРС спордун маастара, республика сүрүн тренерэ Владимир Павлов салалтатынан үрдүк үктэллэри дабайарга утумнаахтык эрчиллэ сылдьар. Сахалартан боксаҕа бастакы анал үрдүк үөрэхтээх тренер Сергей Степанович Ларионов төрөөбүт улууһугар Мэҥэ-Хаҥаласка бокс спорт көрүҥүн быһыытынан сайдыытыгар, эдэр боксердар техникалара, тактикалара үрдүүрүгэр киллэрбит кылаатын кэнэҕэски эдэр ыччат умнуо суоҕун олус баҕарабын.

2019 с. күһүнүгэр Майаҕа С.С. Ларионов сырдык кэриэһигэр ыытыллыбыт республика элбэх оройуоннарыттан кыттааччылаах, Иркутскай уобалас уонна Забайкальскай кыраай эдэр боксердара кыттыылаах улахан республикатааҕы турнирга, ыалдьыт быһыытынан, кыттыыны ылбытым. Ытыктыыр киһибит, бокс сайдыытыгар үгүс үтүөлээх тренербит аатынан ыытыллар турнир кэлэр өттүгэр эдэр боксердар сайдалларыгар улахан кэскиллээх тэрээһин буолара саарбаҕа суох.

Республикаҕа бокс сайдыытыгар улахан кылаатын киллэрбит киһибит, үтүөкэн ытыктыыр аҕа табаарыспыт Сергей Степанович Ларионов туһунан сырдык өйдөбүл бары элбэх ахсааннаах үөрэнээччилэригэр, бииргэ үлэлээбит доҕотторугар өйбүтүгэр-санаабытыгар өрүү тыыннаах буолуоҕа.

Александр ТЫАСЫТОВ, ССРС спордун маастара, Саха АССР үтүөлээх тренерэ, СР физическэй культуратын үтүөлээх үлэһитэ, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ кавалера, Ньурба оройуонун бочуоттаах олохтооҕо.