Быйыл Саха сиригэр физкультурнай хамсааhын 100 сыла бэлиэтэнэр. Күн бүгүнүгэр диэри саахымат эйгэтигэр үгүс сыhыаннаах дьон, саахыматы таптааччылар саахымат хамсааhына хайдах тэриллибитин чуолкайдык билбэттэр. Дьиҥнээх чахчы хайдах этэй?  

1924 с. атырдьах ыйыгар Москваҕа ыытыллыбыт Бүтүн Союзтааҕы саахымат съеhэ «Саахымат – политика орудиета», «Рабочай эйгэҕэ – саахымакка суолу», «Саахымат – интеллектуальнай культура сүҥкэннээх сэбэ-сэбиргэлэ» ыҥырыылары ылынан, саахымат хамсааhына киэҥник тарҕанарыгар олук уурбута. Саҥа тэриллибит Бүтүн Союзтааҕы саахымат секцията миэстэлэргэ физкультура сэбиэтин иhинэн саахымат секцияларын олохтуур туhунан ыйыылары тарҕаппыта.

«Саха-Омук» уопсастыба «Автономная Якутия» хаhыат 1924 сыл алтынньы 16 күнүнээҕи нүөмэригэр ааҕар саалалаах библиотека аhылларын уонна манна күн аайы киэhээ 5-7 чааска саахыматчыт сахалары сурутуу туhунан биллэрбитэ, хаhыат алтынньы ый 28 күнүнээҕи №-гэр саахыматтары атыылаhарын туhунан биллэрии биэрбитэ.

Киин куорат партпрофкулууба «Автономная Якутия»1924 сыл алтынньы 28 күнүнээҕи нүөмэригэр бэйэтин чилиэннэригэр (партия, комсомол, профсоюз чилиэннэрэ) суруттарбыттарга уонна баҕалаахтарга хоровой, драматическай, музыкальнай, физкультура уонна саахымат куруhуоктарга алтынньы ыйын 28 күнүгэр киэhээ 6 чааска кэлэллэригэр ыҥырбыта.

Партпрофкулууб «Автономная Якутия» хаhыат 1925 сыл тохсунньу ыйын 28 №-ин нөҥүө саахымат куруhуогар суруттарбыт бэйэтин чилиэннэрин тохсунньу 29 күнүгэр киэhээ 5 чааска тэрийэр мунньахха кэлэллэригэр ыҥырбыта. Онтон өссө олунньу ыйын 4 күнүгэр саахымат куруhуогун бастакы тэрээhин мунньаҕа буоларын туhунан биллэрбитэ.

Ити сыл саас Н.М. Радзивиллов куорат “Металлист” кулуубугар саахымат куруhуогун тэрийбитэ, онтон медтехникум физкультура учууталынан үлэлии сылдьан эмиэ саахымат куруhуогун салайбыта.

1925 сыл күhүн Бүлүү куоратын иккис ступеннаах оскуолатыгар учуутал Николай Староватов саахымат куруhуогун тэрийбитэ, 40-ча үөрэнээччилээх этэ. 1926 сыллаахха Староватов Бүлүүттэн барбытын кэннэ, ити оскуола сэбиэдиссэйэ саахымат куруhуогун боппут, онон ити куруоhуокка сылдьыбыттары профкулуубка чилиэннэринэн ылар уонна саахымат куруhуогун тэрийэр туhунан дьаhаныы буолбут.

1926 сыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр ыытыллыбыт Якутскай уонна Бүлүү куораттарын саахыматчыттарын матчевай көрсүhүүлэрэ 5:5 буолбут, быhаарар 3,5 чаас устата оонньоммут киирсиhии оонньооччулар сылайбыттарынан тохтоон, атырдьах ыйын 2 күнүгэр көhөрүллүбүт. Ити күн бүлүүлэр дойдулааннар, матч ситэриллибэтэх.

1926 сыл атырдьах ыйыгар түмүктэммит куорат турнирын кыайыылааҕынан 14,5 очколаах Григорий Нога буолбут, иккис миэстэҕэ 12,5 очколаах Попов (Өлүөхүмэ), үhүс миэстэҕэ 12 очколаах В.Н. Николаев тахсыбыттар. Төрдүс миэстэ 8,5 очколаах Леонид Киренскэй (кэнэҕэскитин академик, Социалистическай үлэ Геройа), 5-6 миэстэ 6,5 очколаах Орловскай уонна Воеводин буолбуттар.

1926 сыл атырдьах ыйын 17 күнүгэр ЯЦИК Үрдүкү Физкультура сэбиэтэ мунньаҕар саахымат-дуобат секциятын састаабын анаабыта – председатель Николай Михайлович Радзивиллов, чилиэннэр Соболев, Кузнецов.

Биир ый буолан баран оҥоhуллубут отчуокка – тыыннаах саахыматы ыытыы, от ыйын 17 күнүгэр уонна от-атырдьах ыйдарыгар ыытыллыбыт турнирдар, киин куорат уонна Бүлүү саахыматчыттарын матчевай көрсүhүүлэрин туhунан ахтыллыбыта.

“Автономная Якутия” хаhыат 1927 сыл тохсунньу ыйын 6 күнүгэр Саха сирин 1927 сыл чемпионун аатын иҥэрэр куорат саахымакка турнира буоларын туhунан биллэрбит, үс бириис олохтоммут. Турнир аhыллыыта Бүтүн Саха сирин сэбиэттэрин съеhин аhыллыытыгар (тохсунньу 25 күнүгэр) сөп түбэhириллиэхтээх эбит. Маныаха куораттан 1926 сыллаах призердарын киллэрэн туран, 20 миэстэ көрүллүбүт, Бүлүү уокуругар – 5, атын уокуруктар үстүү миэстэ көрүллүбүт.

“Автономная Якутия” хаhыат ити сыл тохсунньу 11 күнүнээҕи №-гэр бэлиэтэммит: “Ааспыт күhүн үрдэтиллибит көрүҥнээх оскуола интернатыгар үс оҕо саахымат оонньуур этэ, билигин каникул кэмигэр интернакка олорооччулар аҥаардарын кэриэтэ оонньуур буолбуттар. Сэттэ эрэ саахымат дуоската баарыттан, биэhэ – бэйэ оҥоhуута. Үчүгэй оонньооччулар – Спиридон Попов уонна Никита Григорьев.

Олунньу 15 – кулун тутар 2 күннэригэр Киин куорат, Бүлүү, Алдан уонна Верхоянскай уокуруктарыттан 26 киhи кыттыылаах куораттааҕы турнир буолбут. Куорат чемпионун аатын уонна бастакы бирииhи Григорий Нога (88%), иккис миэстэни Василий Слепцов (78%) ылбыт, үhүс миэстэҕэ Виктор Георгиевич Николаев (74%) тахсыбыт. Төрдүс-бэhис миэстэни (70%) быраас Баллаш Борис Митрофанович, Воеводин Иван Петрович үллэстэн, мамонт уҥуоҕуттан оҥоhуллубут фигуралардаах саахыматы ылбыттар. Алампа кэргэнэ Евдокия Софронова (44%) күрэхтэспит уонна 15-с миэстэ буолбут. Кини кэнниттэн 40% очколаах 16-18 миэстэ Алексей Бояров (үөрэх наркома), Леонид Киренскэй уонна Николай Радзивиллов буолбуттар.

Саха АССР ФКиС комитетын 1927 сыл олунньу 15 күнүнээҕи отчуотугар Саха сиригэр 7 саахымат куруhуоктарыгар 191 саахыматчыт баара бэлиэтэммит.

Саха АССР ФКиС сөбүлэҥинэн ЯОСПС 2-с Бүтүн Союзтааҕы турнирга кыттааччынан уонна мунньахха дакылаатчытынан Н.П. Староватовы командировкаҕа ыыппыта.

1927 сыл ахсынньы 5 күнүгэр «Саха-Омук» 1927 сыллааҕы үлэтин дьүүллэhиигэ – саахымат-дуобат секциятыгар 69 киhи баара, өрөбүл аайы 11 чаастан 4 чааска диэри дьарыктар буолаллара бэлиэтэммит.

1927 сыл бүтүүтүгэр “Автономная Якутия” хаhыакка саахымат отдел тэриллэн, саахымат задачалара, этюдтара уонна партиялара бэчээттэнэн барбыттар.

1928 сыл тохсунньу 1-5 күннэригэр Якутскай педтехникумын күрэҕэр 14 киhи кыттыбыт.

1928 сыл тохсунньу 29 күнүгэр 10 чаас сарсыарда «Саха-Омук» саахымат куруhуогун чилиэннэригэр бириистээх күрэхтэһии тэриллибит. Онтон эбиэт кэннэ Якутскай сборнайа уонна «Саха-Омук» хамаандаларын саахымакка 12 дуоскаҕа бастакы матчевай көрсүhүүлэрэ 9,5:13,5 ахсаанынан түмүктэммит, биир оонньуу буолбатах. Иккилии кыайыыны куораттан Самохвалов, Орловскай уонна “Саха-Омуктан” Осипов, В.Г. Николаев, Гаврильев, Харитонов суруммуттар. Манна «Саха-Омук» саахыматчыттара икки сыл куруhуокка дьарыктаммыттара, онтон куораттар аҕыйах ый дьарыктаахтара бэлиэтэммит.

Аны олунньу ый 5 күнүгэр «Саха-Омук» уонна Якутскай куорат хамаандаларын 12 дуоскаҕа иккис матчевай көрсүhүүлэрэ 16,5:7,5 ахсаанынан түмүктэммит. Куорат хамаандатыгар бастакы дуоскаларга Нога, Самохвалов, Черепагин олорбуттар уонна “Кыhыл Знамя” орденнаах И.Я. Строд К.К. Байкалов кыттыбыттар. “Саха-Омук” кыайарыгар иккилии очколаах Вонифатий Слепцов, Илларион Квасников, И.К. Осипов, Василий Слепцов, Кузьма Гаврилов (1,2,4,5,10 дуоскалар) олук уурбуттар уоннааҕылар биир хотторбуттан ураты тэҥнэспиттэр.

1928 сыл олунньу 12 күнүгэр куоракка педтехникум уонна иккис ступеннаах оскуола үөрэнээччилэрин хамаандалара 15 дуосканан матчевай көрсүhүү оҥорбуттарыгар, сирэй иккитэ көрсүбүттэригэр, ахсаан 20,5:8,5 буолбут, биир оонньуу мөккүhүү буолан түмүктэммэтэх. Педтехникум кыайарыгар иккилии кыайыылаах Илья Попов, Николай Алексеев, Николай Кутчин, Афанасий Капитонов, Николай Заболоцкай, Никита Слепцов (2,4-6,9, 14 дуоскалар), 1,5 очколаах Иван Слепцов (10-с) төhүү күүс буолбуттар, уоннаҕылар биир хотторбуттан ураты тэҥнэспиттэр. Көрөөччүлэр тыастара, кэпсэтэ олороллоро мэhэйдиирэ бэлиэтэммит.

1929 сыл олунньу 3 күнүгэр ФКиС комитетын спорткулуубун саахымат куруhуогун чилиэннэрэ уонна кооперация үлэhиттэрин саахымат куруhуогун кыттыылаахтара – 10 дуоскаҕа оонньообуттар, көрсүhү 6:4 түмүктэммит.

Аны олунньу 10 күнүгэр ФКиС спорткулуубун саахыматчыттара сир наркоматын үлэhиттэрин кытта 11 дуоскаҕа оонньообуттар, саахыматчыттар утарыта иккитэ киирсибиттэр – маҥанынан уонна харанан, көрсүhүү ахсаана – 14,5:7,5 буолбут.

1929 сыл саас Алдаҥҥа 40 кыттааччылаах оройуоннай саахымат турнира буолбут.

Саха АССР 1941 сыллаах чемпионатын кыттыылааҕа Уус Алдан оройуонуттан сылдьар Михаил Егоров бэйэтин автобиографиятыгар саахымакка 1924 сылтан дьон оонньуулларын, оччолорго Танда сэттэ кылаастаах оскуолатын бастакы кылааhын үөрэнээччитэ, көрөн үөрэммитим диэн бэлиэтээбит этэ. Онон тэрээhинэ да суох буоллар, Уус Алдаҥҥа саахыматы оонньуур дьоннор баар буола сылдьыбыттара саарбаҕа суох.

1930-с сыллар бастакы аҥаардарыгар саахымат хамсааhынын уота-күөhэ умуллубут.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Петр ЯКОВЛЕВ, үлэ бэтэрээнэ.