Дмитрий Петрович Коркин – Кытаанах Баллы сыдьаана

ССРС, РСФСР, Саха АССР үтүөлээх тренерэ, Саха сирин үтүөлээх учуутала Дмитрий Петрович Коркин төрөөбүтэ 95 сылыгар анаан, кини туһунан сырдатыы тоҕоостоох. Ол быһыытынан биһиги, “Коркинныы ааҕыылар” республикатааҕы научнай-практическай конференцияҕа ааҕыллыбыт дакылааттартан Сайаана Аянитова үлэтин билиһиннэрэргэ сананныбыт. Маныаха, Д.П. Коркин аатынан республикатааҕы спортивнай интернат-оскуола дириэктэрин солбуйааччы Анна Николаевна Гуляеваҕа, күүс-көмө буолбутугар махтал!

“Дьулурҕан”.  

Үлэм сыала: улуу тренер Д.П. Коркин кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын үөрэтии, чинчийии этэ. Соруга: литератураны үөрэтии, хасыһыы; төрүччүтүн үөрэтии. Чинчийэр ньымаларым: кинигэнэн үлэ уонна биир дойдулаахтарын кытта кэпсэтии, сибээстэһии. Үлэм билиҥҥи кэмҥэ суолтата: улуу киһибитин, уһулуччулаах тренербитин Дмитрий Петрович Коркины үчүгэйдик, дириҥник билэр наадаттан, кини төрдүн-ууһун дириҥэтэн билэрбит наадалаах, аатын-суолун үйэлэргэ үйэтитэр өрө тутар иэспит дии саныыбын.

Дмитрий Петрович Коркин төрөөбүт күнүн көрсө өссө дириҥэтэн үөрэтэн, сүрүн тарҕатааччылара биһиги, кини аатынан спортивнай оскуола үөрэнээччилэрэ – эдэр коркинецтар буолабыт. Биһиги Коркин сиэннэрэбит, онон кини туһунан элбэҕи билэргэ кыһанабыт. Бары спорка ситиһиилээх, олоххо дьулуурдаах буолуохпутун баҕарабыт. Кини курдук билиибит-көрүүбүт үгүс буоларыгар кыһаллабыт. Дмитрий Петрович туһунан Дмитрий Диринскэй “Төрүт буортан төлкөлөнөн”, Иннокентий Окоемов “Улуу тренер дьон-сэргэ өйдөбүлүгэр”, Мария Ивановна Николаева – Захарова «Олох умсулҕана” диэн кинигэлэртэн сэҥээрдим.

Былыргыны сэгэтэн көрдөххө

Бастакы Хатылы (Кытаанах) нэһилиэгин саамай былыргы төрүттэрин тустарынан норуот номохторугар, сэһэннэригэр олоҕуран фольклорист, этнограф, научнай үлэһит Сэһэн Иванович Боло (Дьячковскай Семен Иванович) уонна авиатор, краевед, суруйааччы Федот Федотович Захаров оҥорбуттара. Федот Федотович Захаров 1993 с. Чурапчыга  “Боотуруускай улуус сахаларын төрүт уустара» диэн кинигэ таһаарбыта, онно сурулларынан уонна архыып докумуоннарыттан духовнай консистория кинигэтигэр олоҕуран 1 Хатылы төрдүн-ууһун, хантан хааннаахпытын ааҕан билэбит.

“Батас Мөндүкээн уолаттарыттан, сиэннэриттэн Хатылы нэһилиэгин түөрт аҕатын ууһа үөскээн тэнийэн барар. Хатылы нэһилиэгин төрдө Батас Мөндүкээн диэн сүр үлэһит, кытыгырас, бөҕө киһи баара үһү. Дыгыҥҥа киирэн хамначчыттаабыт уонна кини биир кыыһын ойох ылбыт. Батас Мөндүкээн уола Көччөх Төрөнөй диэн, киниттэн үс уол төрүүр; улахан уола Кытаанах Баллы, иккис уола Үрүҥ Бас Болтоҥо, аччыгый уола Аччаҕар Ньамньах. Көччөх Төрөнөй уолаттарыгар сирдэрин анаталаан биэрэр. Үс Хатылы буолан сириэдийэ түһэллэр.

Онтон Кытаанах  историятын Николай Михайлович Матвеев «1 Хатылы (Кытаанах) нэһилиэгин төрдө-ууһа» диэн кинигэтигэр сиһилии суруйбута. Биһиги төрүппүт Кытаанах Баллы буолан, Кытаанах диэн ааттаммыта диэн буолара” (Матвеев Н.М. 1 Хатылы (Кытаанах) нэһилиэгин төрдө-ууһа, Дьокуускай, 1999. -С.12-13).

Онно көстөрүнэн, кытаанахтар төрүттэрэ – Кытаанах Баллы диэн киһи докумуоҥҥа суруллубутунан, Кытаначко Очеев ХVII үйэ иккис аҥарыгар олорбут, биллэр бөдөҥ баай эбит. Докумуоҥҥа Капталак (сороҕор Каптак, Каптан) Очеев диэн ааттаах киһи Хатылыга кинээстии сылдьыбыт улахан баай  киһи 1648 сыллаахха өлбүт. Кини туһунан уһуйээҥҥэ  этиллэринэн, соҕуруу Хайахсыт нэһилиэгиттэн Оноҕустай Бэргэн диэн сытыы-хотуу уол      1 Хатылыга олорор Кытаанах Баллыга тиийэн кэлэн үс сыл кэлэн үлэлээбит. Ол сылдьан, Сардаана диэн кыыстарын кытта билсиһэн, таптаспыт. Кытаанах Баллы үчүгэй үлэһит уолу күтүөт гыммыт уонна «энньэ» диэн 1 Хатылы  нэһилиэгин хотугулуу-илинҥи алаастарын кыыска биэрбит. Оноҕостой Бэргэн куоракка киирэн, кинээскэ көрдөһөн, куортук ылан, кинээс буолан тахсан алаастарын эркэээйилээн ылан 1 Хайахсыт диэн ааттаан нэһилиэк тэриммит.

Баттах алааска төрөөбүтэ

Былыр Чурапчыга Кытаанах нэһилиэгин үстэн бииригэр тайаан олорбут Захаровтар өбүгэлэрэ – Манньыыһа, нуучча кэлиэн аҕай иннинээҕи киһи. Кини аҕыс уолламмытыттан биэһэ киһи төрдө буолбуттар. Онно үгүс ахсааны Захаровтар ылаллар эбит. Өбүгэбит Манньыыһа киһи буолбут биэс уолуттан биирэ Боппойук Дьөгүөр (1768 с.), сиэнэ Ньомуой Степан – Кириил диэн уолуттан Дмитрий Петрович Коркин аҕата Петр төрөөбүт. Ньукулай диэн бырааттаах эбит. Кириил Өччөөлүк Бүөтүр бииргэ төрөөбүтэ эбит. Кини соҕотох уоллааҕа хаанынан силлии сылдьар ыарыһах киһи эбит. Ийэлэрэ хайы-үйэ өлбүт. Кинилэр кыһын үксүгэр өбүгэлэрин өтөҕөр “Баттахха» кыстыыллар эбит.

Дмитрий Петрович Коркин 1928 с. балаҕан ыйын 5 күнүгэр Чурапчы оройуонун Кытаанах нэһилиэгэр Килэҥки бөһүөлэгин хоту өттүгэр “Баттах» диэн алааска төрөөбүт. Төрөппүттэригэр бастакы оҕо этэ. Аҕата Петр Кириллович, ийэтэ Мария Андреевна “Кыһыл сэрииһит” колхоз кыайыылаах-хотуулаах үлэһит дьоно этилэр. Балта Ааныс 1931 сыллаахха, быраата Коля 1933 с. төрөөбүттэр.

Дмитрий Петрович аҕата Бүөтүр Кириллович суптугур саннылаах, чөрөгөр быһыылаах, хатыҥыр киһи, чэпчэкитик туттан тыбыгырайан хаамар киһи эбит.

1937-1938 сс. үөрэх сылыгар Бүөтүр Кириллович уонна Маайа иккиэн аҕыйах ыйынан быысаһан өлүтэлээн хаалтар: Маайа – тыҥатынан барбыт, Бүөтүр кэлин хаалан баран, кутургуйа тахсыбытыттан сылтаҕыран, эмиэ суох буолан хаалаахтаабыт. Онтон бэттэх “Баттах» иччитэхсийбит.

Ийэлээх аҕалара эдэр саастарыгар өлөннөр, үс оҕо тулаайах хаалбыттара. Кинилэри үс аҥы ыалга иитиэххэ биэрбиттэрэ. Хос  эһэлэрин кытта бииргэ төрөөбүт киһи уола Лазарев Михаил Ксенофонтович кэргэнинээн Пелагея Тарасовналыын Диманы ылан ииппиттэрэ.   Ааныһы Чурапчы Бахсытыттан аҕалара Петр Кирилловиһы кытта бииргэ төрөөбүт эмиэ Бүөтүр диэн киһи кыыһа Татьяна Петровна уонна күтүөттэрэ Роман Иванович Барашковтар, Коляны – абаҕата Бүөтүр Коркин иитэ ылбыттара, ол сыл кыһыныгар тымныйан ыалдьан өлбүт. Холкуос кинилэри уопсай оҕо гынан, дохуот чаастаан биэрэллэр. Ыала дьоно кинилэри харыстаан, аһынан үчүгэйдик көрбүттэрэ-истибиттэрэ. Диманы, Улуу киһи буолуохтааҕын сэрэйбит курдук, ким да көһүүттэн төннө илигинэ,  Дьокуускайга 2-с оскуолаҕа үөрэттэрэ ыыппыттара. Онон кини инники дьылҕата төрүттэммитэ. Онтон Ленинградка үөрэххэ ыыппыттара, Герцен аатынан Пединститукка.

Үөрэҕин бүтэрээт Чурапчыга, Одьулуун 7 кылаастаах оскуолатыгар нуучча тылын уонна литературатын  учууталынан, үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн үлэлээн барбыта. Биллэрин курдук, кини үөрэнэ сылдьан бэйэтэ тустуунан дьарыктаммыт, онон манна көҥүл тустуу секциятын аһан үөрэнээччилэри, колхозтаах ыччаттары дьарыктаан эт-хаан өттүнэн иитиигэ дьарыктанан барбыта.

Үлэм түмүгэ

Улуу тренер Д.П. Коркин кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын үөрэттим, биллим уонна маннык түмүккэ кэллим:

Дмитрий Петрович Коркин үтүө хаачыстыбалара модун далааһыннаах өйө, кыаҕа, ис-иһиттэн сэмэйэ, чиэһинэйэ, үрдүк ис культуурата, сүрдээх уйан-нарын дууһата, тулуура, дьулуура, үрдүк ситиһиитэ, олоххо көрүүтэ, талаана барыта биллэн туран хаан уруу- аймахтарыттан, төрүттэриттэн бэриллибит диэн санаатым уонна кини удьуорун утумун төрүт өйдөбүлүн тута сылдьар, ол олоххо тардыһыыта күүстээх, олоҕор ситиһиилээх, айар-тутар көҕө улахан диэн өйдөөтүм.

Дмитрий Петрович олоҕун утумун суола киэҥ-куоҥ, далааһыннаах эбит.

Өбүгэлэрбититтэн, төрүттэрбититтэн, төрөппүттэрбититтэн удьуордаан биһиги бука бары бу сиргэ баарбыт, олоробут, айабыт-тутабыт, олоҕу салҕыыбыт.

Улуу киһибит, уһулуччулаах тренер Дмитрий Петрович Коркин аатынан сахалар сиэрдээхтик киэн туттабыт, кини үрдүк аатын-суолун үйэлэргэ өрө тутар ытык иэстээхпит диэн түмүккэ кэллим.

Сайаана АЯНИТОВА, Д.П. Коркин аатынан Чурапчытааҕы спортивнай интернат-оскуола ахсыс кылааһын үөрэнээччитэ. Дакылаат салайааччыта С.Н. Матвеева, биология учуутала.