Тустууга Уус Алдан үс төгүллээх чемпиона

Соторутааҕыта Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна Балет государственнай театрыгар кэрэ ырыаларынан аар-саарга аатырбыт Уус Алдан улууһун народнай хоровой үҥкүү коллективтарын, баянистарын, Саха оркестрын тыыннаах доҕуһуолунан киэркэйэр, Россия норуотун айымньытын үтүөлээх коллектива “Кэнчээри” үйэ аҥардаах талыллыбыт айымньыларынан үбүлүөйдээх улахан концера буолан ааспыта.

Концерт кэмигэр Ил Түмэн депутата Александр Николаевич Жирков сыанаҕа тахсан “Кэнчээри” ансамбль салайааччыта Василий Степанович Парникову эҕэрдэлииригэр: “Эһиги билэҕит дуо? Василий Степанович эдэригэр күүстээх спортсмен, тустуук этэ. Талааннаах киһи туохха барытыгар талааннаах”, – диэбититтэн сиэттэрэн, киниттэн ол кэми ахтан-санаан ыларыгар көрдөстүбүт.

“Дьулурҕан”.

Оҕо саас оонньуута

Оччотооҕу саха оҕото колхоз ходуһатыгар оттуу сылдьан күөх окко күөлэһийэн, саас мас үлэтигэр тоҥуу хаарга буккуллан, хотуур, атырдьах, сүгэ, эрбии тутуурдаах күүстээх үлэҕэ мискиллэрин быыһыгар, сылайарын умнан тустан мадьыктаһар, атах оонньуутугар күрэхтэһэн ыстаҥалыы оонньоон улаатар, буһар-хатар.

Уончалаахпар баар-суох дурдам хаххам, аҕам сылы сыллаан ыалдьан күн сириттэн күрэнэн тулаайах аҥардаах, инбэлиит хонтуора муоста сууйааччыта, аҕыйах солкуобай хамнастаах ийэбитигэр үс оҕо хаалан иитиллэн тулаайах оҕо эрэйин буруйун, кыһалҕа кыһарыйар үөрэҕин билэн улааттахпыт.

Тустуу Саха сиригэр 50-с, 60-с сыллартан сайдан барбыта. Найахы оскуолатыгар  6-с, 7-с кылаастарга улахан дьон туох эрэ соломо истээх матараастары тэлгэтэн эрчиллэллэрин үтүктэн мочоохтоһор этибит. 60-с сылтан Дүпсүн оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан спорт бары көрүҥүнэн дьарыктанарбыт. Волейбол, баскетбол, чэпчэки атлетика, хайыһар, штанга, тустуу. Барытыгар оскуолам чиэһин улууска киирэн көмүскэһэр этим. Дискэ, копье, ядро көрүҥнэригэр призер, чемпион буолуталыырым. Ордук тустууну сөбүлүүрүм. 9-с,10-ка оскуола кэнниттэн тустууга, хапсаҕайга улууспар чемпионнаан турабын.

// Уҥаттан хаҥас республика чемпиона буолбут Василий Румянцев, Василий Парников уонна уус уран самодеятельность лауреата Иван Федоров.

Биирдэ оччолорго аатыра сылдьар Иннокентий Халдеев Дүпсээҕэ кэлэн маастар кылаас биэрбитэ. Олус да кэрэ быһыылаах-таһаалаах, античнай скульптура геройдарын курдук былларыттаҕас быччыҥнардаах, сиһин этэ сиппит, буутун этэ буспут саха бухатыыра араас албастары чэпчэки баҕайытык оҥортоон көрдөрбүтэ – остуоруйа бухатыырын санаппыта кэрэ көстүү буолан харахпар билигин да баар. Уолаттар бары кини курдук буолар баҕа санаалаах эрчиллэн барбыппыт. Ол саҕана Иван Михайлович Жирков эдэркээн учуутал чэпчэки чэпчэкитик дугунан хааман физкультура учууталынан үлэлии кэлэн хайыһарга, чэпчэки атлетикаҕа спорт бары көрүҥэр оҕолору таба аттаран кылгас кэм иһигэр ураты, бэйэтэ билэр методикатынан эрчийэн улууска миэстэлэһэр бастыыр буолбуппут.

Туризмҥа П.П. Борисов, И.Д. Стрекаловскай, А.И. Сивцев эрчийэннэр, аан бастаан улууска бастаабыппыт. Эһиилигэр саҥа састаап республикаҕа бастаан хас эмэ сыл республика чиэһин Союзка тиийэ көмүскээбиттэрэ. Итинник үтүө учууталлар иитэн-такайан эрчийэн киэҥ эйгэҕэ таһаарбыттара. Ити кэмҥэ оҕолор спорт араас көрүҥэр дэгиттэр дьарыктанар этибит. Тустууга Иван Соловьев, Иван Охлопков, Моисей Литвинцев, Егор Корнилов, Константин Местников, Валерий Татаринов уо.д.а буолан эрчиллэр этибит. Ити уолаттар бары кэриэтэ кэлин Союзка тиийэ тустубуттара.

Биирдэ миигин Бороҕоҥҥо буолбут республика чемпионатыгар, анал сборга сылдьыбатах киһини, эмискэ ыҥыран кытыннардылар. Оччолорго били умайбыт кулууп сценатыгар  эмиэ матараастартан тэлгэммит көбүөргэ тустуу буолла. Үс эргииргэ куораттан, Чурапчыттан кэлбит ааттаах-суоллаах уолаттары кыайталаатым. Араас албаска киллэрэн бырахтаҕым аайы, тобус-толору зал өрө оргуйа түһэрэ, киһи санаатын көтөҕөр, өссө собуоттанан араас албастары субурутан айан тустаҕын. Билиҥҥи курдук тырыыппайдаһыы суох. Салгыы улуус хамаандатыттан зачекка тустар Данил Кычкинныын тахсарбар салайааччыларбыт: “Парников сытан биэрэр дуу, дьиҥнээхтик тустар дуу?,, – диэн мөккүһэн ыллылар. Комсомол райкомун секретара К.Давыдов: ,,Парников команда интэриэһигэр сытан биэрэрэ наада!,, – диэбитинэн сөбүлээбэтэрбин да, патриот киһи улуус чиэһин түһэн биэримээри, сытан биэрэргэ сөбүлэһэн киирдим. Арай, Данилым илиитэ сэниэтэ суоҕа, сымнаҕаһа олох да киһи итэҕэйэр гына тустан кыайар кыаҕа суох эбит.

,,Кытаат туохта эмэ оҥорон көр,, – диэн сибигинэйэбин да, киһим тугу да оҥорбот. Ыксааммын сыыһа хамсаммыта буолан мостикка түстүм. Оччолорго мин мостикпын дэбигис тустуук кыайбат буолара. Киһим баттыы саттыыр да хамсаппат даҕаны. Кэтэһэ сатаан баран, оргууй сытынан кэбистим. Кылаабынай судьуйа, саха тустууга бастакы маастара Д.Данилов судейскай остуолга ыҥыран ылан: ,,Тоҕо соруйан сытан биэрэҕин,, – тимир-тамыр курдук мөҕөр туоннаах ыйытта. ,,Миигин кыайар ээ,, – диэн көрдүм да, ,,Аны биирдэ инньэ гыныаҥ да, устан кэбиһиэм!,, – диэн ыытта.

Аны аныгыскы эргииргэ куттаммыт курдук дуг-дах туттар уолга киирдим. Киһим илиитэ- атаҕа эмиэ сымнаһыар. Туппахтаһа сылдьан, били соломо мааттар икки ардыларын оҥхойугар үктээн төкүнүс гынан хаалбыппыт билбэккэ да хааллым. Мөккүһэ түһэн баран, кыайыыны уолга биэрдилэр. Оччолорго кыратык да мааты көхсүгүнэн таарыйдыҥ да кыайтарбытынан ааҕыллаҕын. Билиҥҥи быраабыла эбитэ буоллар, салгыы тустан баҕар финалга да киирэрим хааллаҕа.

Арай биирдэ оскуолабар үөрэнэ сырыттахпына, оройуонтан А.А. Протопопов кэлэн: ,,Республикаҕа туста барабыт, онно ыла кэллим,, – диир. Ол саҕана мин давлениям тахсан, врачтар бобо сылдьар кэмнэрэ. Инньэ диэбиппэр, Андрей Андреевич балыыһаҕа илдьэн көрдөрдө. Врач олох бопто. Андрей Андреевич ол да кэнниттэн син биир араастаан көрдөһө сатаата, улуус чиэһин эҥин туһунан эппитин урут хайдах улуус чиэһин көмүскэппиттэрин өйдүүр буоламмын, улаханнык дьайбата быһыылаах.

,,Аһылыккар 2-лии талону биэриэм,, – диэбитэ, сааһым тухары интернат хааһытынан аһаабыт киһи сонун аһы аһаары ымсыыра санаатым да, төбөм ыалдьар буолан врачтар кытаанахтык боппуттарын санаан аккаастаатым. Андрей Андреевич улуус спордун лаппа сайыннарбыт саталлаах салайааччы хомойон бараахтаабыта. Дэлэҕэ да улууһун туһугар Бороҕонтон балачча тэйиччи Дүпсүҥҥэ оччотооҕу куһаҕан суолунан айаннаан тиийэн ханнык эрэ оскуола оҕотун ааттаһа сылдьыа дуо?

// Оройуон көҥүл тустууга чемпионун туоһу дастабырыанньата (1962).

Ол да буоллар, улууспар үс төгүл чемпионнаан баран, доруобуйабынан тохтоон турабын. Бииргэ тустубут уолаттарым барахсаттар хомойуох иһин билигин үксүлэрэ суохтар… Бары да ааттарын ааттаппыт уолаттар. Хара үлэҕэ эриллибит, буспут-хаппыт дьон. Үлэлии сылдьан аҕыйах хонук сборданан баран, Россияҕа баран миэстэлэһэн кэлэр этилэр. Иван Соловьев киппэ, бөҕө-таҕа, чөҥөчөк курдук дэбигис киһи хамсаппат киһитэ. Охлопков Ваня иҥиир ситии киһи, куоска кыыһырдаҕына иҥиирэ кытаатан хааларын курдук туһуннаҕына, этэ-сиинэ киһи таба туппат гына кытаатан хаалар, хайа да бэйэлээх киһиэхэ тиэрэ баттаппат, аллараа баттата да сылдьар буоллаҕына түүрүллэн, эриллэн үөһэ тахсыбыта эрэ баар буолар дьикти киһи этэ. Найахылар төрүттэрэ бухатыыр Тиит Буурайтан сыдьааннаах дииллэр этэ.

Оттон Моисей сүрдээҕин ааҕан суоттаан тустар, бэйэтин кыаллар, аатырбыт күүстээх, кытыгырас эһээтин Моисей Литвинцев сиэнэ буоллаҕа. Гоша Корнилов кылааһынньыгым сүрдээх сымса, имигэс, билиҥҥи тустууктар курдук кэтэнэ сылдьыбат, араас балаһыанньаттан кырасыабай быраҕыылары көрдөрөн үөрдэрэ. Атах оонньуутугар республика чемпиона буола сылдьыбыт дэгиттэр спортсмен. Оскуолаҕа сылдьан иккис этээс көрүдүөрүгэр перемена аайы атах оонньуутугар күрэхтэһии буолара. Онно кэлин республика чемпиона буолбут Иннокентий Сивцев күннүүрэ.

Мин кинилэртэн олох ыраах да сырыттарбын, бэйэм тэҥнээхтэрбин кытта уонна саамай кылаабынайа, бэйэм бэйэбин кытта, бэҕэһээ тиийбит кэрдииспин ситээри ыстаммыта буоларым. Уолаттар атах оонньуутунан, кыргыттар кылаастарын таһыгар чөмөхтөһөн туран кылаастарынан ырыаҕа күрэхтэһэллэр, сороҕор бары биир ырыаны холбоһон ыллыырбыт. Үчүгэй да кэмнэр этэ!!! Учууталларбыт буойан тохтотоллоро, ,,оскуоланы сууллараары гынныгыт,, диэн буолара.

Саас, күһүн таһырдьа төһөнү баҕар ыстанан, күрэхтэһэн көрүлүүрбүт. Перекладинаҕа, брусьяҕа, кольцаҕа Азарян кириэһин оҥоро сатыырбыт, волейболлаан, баскетболлаан булумахтаһарбыт. Тыа сирин хара үлэтин барытын толорон, спордунан дэгиттэр дьарыктанан, ыллаан-туойан эт хаан, өй-санаа, духовность өртүнэн үүнэн сайдан тахсарбыт. 60-с, 70-с сыллааҕы оҕолор дьарыкпыт итинник.

Василий ПАРНИКОВ, 1962, 1963, 1964 сс. көҥүл тустууга, хапсаҕайга улуус чемпиона, билигин да спорду сэҥээрээччи, РФ, САССР культураларын үтүөлээх үлэһитэ, Россия үтүөлээх образцовай “Кэнчээри” народнай ансамбль салайааччыта.