Хабылык, хаамыска – спорт кэскиллээх көрүҥэ

Ааспыт 2023 сылы остуол төрүт оонньуутун федерацията үгүс ситиһиилээх түмүктээтэ. Федерация сүрүн соруга – хабылык, хаамыска оонньуулары нэһилиэнньэҕэ киэҥник тарҕатыы уонна сайыннарыы.

Сылы түмүктүүр иһитиннэрии түмүгүнэн ордук элбэх оонньооччу Сунтаар, Мэҥэ Хаҥалас, Ньурба, Нам, Бүлүү, Амма, Горнай, Өлөөн улуустарыгар, Дьокуускай куоракка бааллара бэлиэтэнэр. Республика үрдүнэн хабылык, хаамыска оонньуулары 78 тренер үөрэтэр. Ол иһиттэн 65-һэ общественнай тренер. Ордук элбэх общественнай тренер Мэҥэ Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Улуус аайы баар федерациялар, спорка уонна физическэй култуураҕа управлениелар көҕүлээһиннэринэн элбэх күрэхтэһиилэри быйыл Нам, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Ньурба, Бүлүү, Сунтаар, Үөһээ Бүлүү, Уус Алдан улуустара, Дьокуускай уонна Мирнэй куораттар тэрийдилэр.

Маны тэҥэ үөрэхтээһин, култуура уонна спорт идэлээх сойуустара сыллата ыытар спартакиадаларын иһинэн хабылык, хаамыска күрэхтэһиилэрин үрдүк таһымҥа тэрийэн ыытан, элбэх киһини хабаллар. Хабылык, хаамыска оонньуу өссө күүскэ тэтимнээхтик  сайдыан сеп, өскө улуустарга, нэһилиэктэргэ общественнай тренердэр көҕүлүүр үлэлэрин спорт управлениелара, олохтоох федерациялар, администрациялар өйүүр буоллахтарына. Туттуллар тэрилэ киһи ханна баҕарар сылдьан оонньууругар табыгыстааҕынан, элбэх миэстэни ылбатынан дьарыктаныан баҕалаах киһиэхэ сөптөөх. Кинилэргэ күрэхтэһэр усулуобуйаны хас биирдии тэрилтэҕэ, нэһилиэккэ, улууска тэрийиэххэ эрэ наада.

Билигин оскуолаҕа киириэн иннинээҕи оҕо кыһаларын тэрилтэлэригэр хабылыгы үөрэтиигэ киэҥник ылсан эрэллэр. Республикаҕа Готовцева Р.Н. аатыгар Уус Алдан улууһун Танда нэһилиэгин “Кэнчээри”, Дьокуускай куорат “Мичээр” оҕо уһуйааннара сылын ахсын кырачааннарга уонна кинилэр иитээччилэригэр элбэх оҕону, иитээччини хабан күрэхтэһии тэрийэллэрэ үгэскэ кубулуйда.

Оскуолаларга  хабылыкка, хаамыскаҕа куруһуоктар тэтимнээхтик үлэлээн, билигин 4177 оҕо дьарыктанарын ситистибит. Улуустарга ситимин быспакка үрдүк көрдөрүүлээх үлэлии олорор тренердэрбитин бэлиэтиэҕи баҕарыллар: Сунтаарга Иванова Д.Н. (Бордоҥ оскуолата), Мэҥэ Хаҥаласка Федорова А.И. (Тиэлиги орто оскуолата), Попова Е.Н. (Бэдьимэ орто оскуолата), Уус Алдаҥҥа Румянцева Н.Д. (Найахы орто оскуолата), Николаев Н.А. (Баатаҕай орто оскуолата), Намҥа Винокурова А.Н. (Хомустаах, оҕо киинэ), Үөһээ Бүлүүгэ Сидорова Л.Н. (Нам орто оскуолата), Яковлева Т.Н. (Хоро орто оскуолата), Верхоянскайга Горохов Г. Г. (Табалаах орто оскуолата), Слепцов Г.С. (Сартаҥ орто оскуолата), Кэбээйигэ Дьяконова К.Е. (Кэбээйи орто оскуолата), Өлөөҥҥө Сидорова Л.С. (Эйик орто оскуолата)…

Үөрэх тэрилтэлэриттэн хотугулуу илиҥҥи федеральнай университекка 205 устудьуон хабылык, хаамыска оонньуунан дьарыктанар. Бу университекка мас-рестлинг уонна төрүт спорт кафедрата доруобуйаларын туругунан физкултуура уруогуттан босхоломмут араас факультеттар устудьуоннарын түмэн, кинилэргэ хабылык, хаамыска оонньуулары үөрэтэр  сатабылларын сайыннарар усулуобуйаны олохтообута олус кэрэхсэбиллээх. Кафедра салайааччыта Гоголев Н.Е., тренердэр: Гоголева Е.Н., Бугаева Л.П., Васильева М.И. анал остуол оҥотторон дьарыктанарга усулуобуйа тэрийдилэр. Былырыын профессор В.П. Кочнев аатыгар анаан студеннарга хабылыкка хаамыскаҕа аһаҕас чемпионаты ыыппыттара. Манна саҥа саҕалааччыларга, разрядтаахтарга, маастарга кандидаттарга уонна маастардарга диэн арааран, 176 устудьуон күрэхтэһиигэ кыттыытын ситиспиттэрэ. Бу чемпионакка аҥардас олохтоох устудьуоннар эрэ буолбакка, араас омук сириттэн кэлэн үөрэнэ сылдьар ыччаттар эмиэ кыттыбыттара.

Хабылык, хаамыска – спорт төрүт көрүҥүн быһыытынан сайдан, норматив олохтонон, Манчаары оонньууларыгар киирэн, республика иһинэн күрэхтэһиилэр ыытыллан,  билигин үгүс киһи интэриэһин тардар. Төһөлөөх элбэх дьарыктан кыайыы кэлэрин, дьарыкка аҥардас оонньуу техникатын чочуйарга элбэх көлөһүн тохторун оонньуур спортсменнар, кинилэр тренердэрэ билэллэр.

2000 сылтан ыла хабылык, хаамыска оонньууларыгар маастар нуорматын 44 киһи, доруобуйаларынан хааччахтаахтар ортолоругар 11 киһи толорон удастабырыанньаларын туттулар. «Сахаада спорт» Ассоциацията, Манчаары аатынан спорт төрүт көрүҥнэрин киинэ, хабылыгы хаамысканы киэҥник тарҕатыыга суолта биэрэн, аҕам саастаах дьоҥҥо тиийэ интэриэстэрэ үрдээтэ. 2022 сылтан 65 саастарыттан үөһэ бэтэрээннэргэ туспа норматив көрүллэн, «Сахаада спорт» маастара аат олохтоммута. Билигин 17 бэтэрээн бу чиэскэ тигистэ.

Быраабыла, ирдэбил чуолкайданан, бары оонньооччулар күнтэн-күн оонньуулара тупсан иһэриттэн киһи үөрэр. 2023 сылга ыытыллыбыт күрэхтэһиилэргэ элбэх спортсмен кыттыыны ылбыта. Ол курдук, А.И. Донской аатыгар чемпионакка 13 улуустан 145 киһи кыттыыны ылан, хамаанданан түмүккэ Бүлүү, Мэҥэ Хаҥалас, Үөһээ Бүлүү спортсменнара кыайыылаахтарынан тахсыбыттара. 2023 сылга оҕолор республикатааҕы спартакиадаларыгар хабылык, хаамыска киирэн, 16 улуустан 154 спортсмен оҕо кыттан,  Дьокуускай, Мэҥэ Хаҥалас, Сунтаар хамаандалара инники күөҥҥэ тахсыбыттара.

Аҕам саастаах хабылык, хаамыска оонньуур дьоммут улуус аайы элбээн иһэр. Ыам ыйыгар ыытыллыбыт бэтэрээннэр күрэхтэһиилэригэр 18 улуустан 118 киһи кыттыыны ылбыта. Хамаанданан түмүккэ Мэҥэ Хаҥалас, Нам, Дьокуускай кыайыылаах буолбуттара. Турнирбытыгар  ыраах улуустар онлайн оонньоон кыттыбыттара. Олортон М.Д. Гатилова (90 саастаах, Верхоянскай), Т.П. Павлова (90 саастаах, Өлөөн).

Бу улахан күрэхтэһиибитигэр ытыктыыр, сүгүрүйэр бэтэрээммит, спорт маастара Петров Е.И. 92 сааһыгар бүтэһигин “Модуҥҥа” кэлэн кыттыбыт эбит. Кини күүстээх санаатынан, олоххо дьулуурунан, дьаныардаахтык дьарыктанан хабылыкка, хаамыскаҕа 80 сааһын лаппа ааһан баран спорт маастара буолбута. Күн аайы дьиэтигэр хастыыта да оонньуурун таһынан,  дуобакка, дартска эмиэ дьарыктаммыта. Ол туһунан республика телевидениетыгар кэпсээбитэ.

Ааспыт сайын Аммаҕа ыытыллыбыт спорт адаптивнай көрүҥнэригэр республикатааҕы  XIV «Дьулуур» Спартакиадаҕа Егор Иванович дуобакка кыайан, чемпион үрдүк аатын ылбыта. Хомойуох иһин  Егор Иванович ахсынньы ый бүтүүтэ биһиги кэккэбититтэн туораата. Кини олорбут олоҕо, үлэлээбит үлэтэ, кыайыыга кынаттаабыт дьарыктара барыбытыгар үтүө холобур буола туруо, үтүө аата биһиги өйбүтүгэр-сүрэхпитигэр өрүү тыыннаах буолуоҕа.

Федерациябыт биир улахан ситиһиитэ – дойдубут тэбэр сүрэҕэр Москва куорат ВДНХ спорка площадкатыгар мас-рестлинг көрүҥү кытта хабылыкпыт, хаамыскабыт тэҥҥэ тахсан, киэҥ сэҥээриини ылыыта. Манна олус үчүгэйдик оонньоон көрдөрөн, быһааран спорт маастардара Ая Давыдова, Андрей Захаров үлэлээтилэр.

2023 сылга судьуйалары бэлэмнииргэ, быраабылаларга, ирдэбиллэргэ анал семинардар ыытылыннылар. Эдэр кэскилээх оонньооччуларбыт анал тургутугу ааһан  судьуйа иккис, үһүс категориятын  туттардылар.

Сылы түмүктүүр Кубогы  Чурапчы улууһун остуол оонньуутун федерацията ыытта. Салайааччы спорт маастара, Төлөй орто оскуолатын дириэктэрэ Деллохов А.В. 8-тыы киһилээх 8 хаамаанда кыттыбытыттан, Федерация Кубогын кыайыылаахтарынан Мэҥэ Хаҥалас, Бүлүү, Дьоокуускай спортсменнара буоллулар.

Ордук таһаарыылаахтык үлэлээбит федерацияларбыт салайааччыларыгар: Павлов А.А., Иванов А.А. (Мэҥэ Хаҥалас), Иванов Г.Г., Николаев И.В. (Бүлүү), Иванов А.Ю., Махаров Т.А. (Үөһээ Бүлүү), Иванова М.И. (Дьокуускай), Михайлова Нь.М., Габышева С.Я. (Ньурба), Румянцева Л.П., Охлопкова М.Е. (Нам),  А.И. Александров, Деллохов А.В. (Чурапчы), Васильева М.В., Ксенофонтова Т.Е. (Сунтаар) махталбыт улахан.

2023 сыл улуустарга ыытыллыбыт «Уон бастыҥ спортсменнар» чиэстээһиннэригэр биһиги спортсменнарбыт – хабылыкка, хаамыскаҕа республика хас да төгүллээх чемпионнара, абсолютнай кыайыылаахтара, призердара эмиэ киирбиттэрин киэн тутта бэлиэтиибит: Үөһээ Бүлүүгэ – Андреев Олег Андреевич, Бүлүүгэ – Давыдова Ая Альбертовна, Мэҥэ Хаҥаласка – Рожина Оксана Николаевна, Мирнэй куоракка – Захарова Мария Александровна, Ньурбаҕа – Семенов Ньургун Ефремович.

Бу улуустар спорка уонна физическэй култуураҕа управлениеларыгар биһиги хабылыкпытын, хаамыскабытын сыаналыылларыгар, өйүүллэригэр махтаныах кэриҥнээхпит.

Республикаҕа физкультурнай хамсааһын 100 сылын көрсө «Чемпионнар Балларыгар»  “Сахаада спорт” Ассоциациатын «Остуол оонньууларыгар бастыҥ спортсмен» номинациятын хаһаайынынан Андрей Захаров (Бүлүү) буолла. Кини тренерэ Николаева Элеонора Петровна – Республикатааҕы адаптивнай физическэй култуура уонна спорт киинин тренерэ.

Хабылыкпыт, хаамыскабыт бигэ тирэхтээх буолуутугар сүрүн оруолу биһиги Федерациябыт ылар. Салайааччыбыт Ольга Григорьевна Григорьева түбүктээх үлэтин быыһыгар болҕомтотун ууран, үлэбит тахсыылаах буоларыгар барыбытын түмэр. Билигин сыл түмүгүнэн 6804 киһи республика үрдүнэн хабылык, хаамыска оонньуур диэн түмүк таҕыста. «Убайдарбыт» мас тардыһыытын, хапсаҕай иннигэр түһүүбүт – бу биһиги үрдүк ситиһиибит. Ордук элбэх оонньооччу 14 сааһыгар дылы оҕолорго таҕыста. Ол аата – оонньуубут кэскиллээх. Сыллата тэрийэр «Арктика оҕолоро оонньууллар» онлайн-күрэхтэһиибит өссө киэҥник тэнийдэр, оонньооччубут, дьарыктанааччыбыт ахсаана өссө элбиэ диэн эрэнэбит.

Үүммүт 2024 сыл – хабылык, хаамыска оонньууларын спорт көрүҥүн быһыытынан төрүттээбит, уһулуччулаах спортсмен А.И. Донской төрөөбүтэ 95 сааһын көрсө федерация араас таһымнаах үлэни былаанныыр.

Бары улуустарбыт федерацияларын салайааччыларыгар, общественнай тренердэргэ, спортсменнарбытыгар үүммүт 2024 сыл элбэх кыайыыны, ситиһиилэри аҕаллын диэн алгыыбыт.

Надежда БЕЛОЛЮБСКАЯ, спорт төрүт көрүҥнэригэр республикатааҕы киин тренерэ.