Көбүөргэ – Коркин, хаһыакка – Кычкин

// Биллиилээх спортивнай суруналыыс Иван Кычкин бу дьыл ахсынньы 18 күнүгэр төрөөбүтэ 85 сылын туолар

2000 сыллаахха ахсынньыга этэ. Оччотооҕу Саха сирин Суруналыыстарын сойууһун салайааччы Иван Васильевич Борисов сорудаҕынан биир үтүө күн фотограф Степан Саввинныын биллиилээх спортивнай суруналыыс Иван Семенович Кычкин дьиэтигэр ыалдьыттаабыппыт. Аҕыйах хонугунан кини 70 сааһын туоларынан, хаһыакка матырыйаал таһаараары сэһэргэспиппит.

И.С.Кычкин 1930 сыллаахха ахсынньы 18 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун Дойдуунускай нэһилиэгэр төрөөбүтэ. СГУ историко-филологическай факультетын үөрэнэн бүтэрбитэ. ССРС Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ. “Бэлэм буол”, “Эдэр коммунист”, “Кыым”, “Саха   сирэ” хаһыаттарга мунньан-тараан отучча сыл үлэлээбитэ. Кэргэнэ Мария Афанасьевнаны кытта дьоллорун холбоон икки уол оҕолоохтор. Иван Семенович биһиги кэккэбититтэн 2006 сыллаахха, олунньу 1 күнүгэр өлөн туораабыта.

Иван Семенович кими да өһүргэппэккэ, баары-баарынан суруйара. Спорду, чуолаан көҥүл тустууну ис иһиттэн билэр буолан, суруйууларыгар биирдэ даҕаны ааҕааччылар уонна сырдатыллыбыт дьон өттүлэриттэн сөпсөспөт быһыы тахсыбатаҕын этэрэ. Тренердэри кытта хаһан да кыыһырсыбатаҕа. Тустууну, тустууктары суруйарыгар саамай сүмэтин, чөчөгөйүн ылан сиһилии сырдатарын сөбүлүүрэ.

“Бэйэбин дьоллоох саханан ааҕынабын”

Билигин сааһыран баран, бэйэҥ олорон кэлбит олоххун хайдах сыаналыыгын диэн ыйыппыппар, Иван Семенович: “Бэйэбин наһаа улаханнык этинэрбин сөбүлээбэппин. Ол гынан баран, суруналыыс быһыытынан сыаналыыллар, билинэллэр. Киһи сааһырдаҕына барыта-бары кэм-кэрдии быһыытынан кырдьар буолар эбит. 70 саас диэн киһи этэ-хаана элэйэн, сылайан, тииһэ-yoha баранан, кырдьыыны чахчы билинэр caaha эбит дии саныыбын. Ити эн тустуу уонна тустууктар тустарынан элбэҕи токкоолоһоҕун гынан баран, дэлби умнан-тэмнэн бардым. Ол барыта кырдьыыттан буоллаҕа дии.

Мин бэйэбин дьоллоох саханан ааҕынабын. Олоххо барыны биллим-көрдүм. Урукку, олорон кэлбит олохпуттан кэмсиммэппин. Эдэр сылдьан уоппускабар Сэбиэскэй Сойууһу биир гына кэрийэн элбэх өрөспүүбүлүкэлэри, куораттары көрбүппүттэн, үгүһү билбиппиттэн астынабын. Аны туран, суруналыыстыкаҕа тайаммыппыттан үөрэбин. Өскөтүн иккистээн төрүүрүм буоллар, син биир суруналыыстыканы эккирэтиэм этэ. Эчи, билиҥҥи үлэһиттэр туттар тэриллэрэ, сэбиргэллэрэ үчүгэйин», – диэн хоруйдаабыта.

Маннык түгэҥҥэ уруккуттан этэрим быһыытынан, суруналыыс – киһини дьон-сэргэ, уопсастыба билинэригэр, кини аатырарыгар-сураҕырарыгар бэйэтин айар үлэтинэн үктэл оҥорор. Ол баар суол. Онтон ол суруналыыс тугунан да кээмэйдэммэт сүдү үлэни оҥорон баран, биллибэккэ-көстүбэккэ күлүккэ хаалар түгэнин биһиги Иван Семенович Кычкин олоҕуттан көрөбүт. Кини — наһаа сэмэй киһи этэ. Кэпсэтиибит түмүгэр анкета толорторорбор «Наҕараадаларыҥ» диэн ыйытыыга, олимпийскай чемпион Роман Дмитриев туһунан “Аан дойду чемпиона” диэн кинигэтинэн 1976 с. Саха сирин суруналыыстарын «Кыһыл көмүс бөрүө» куонкурсун лауреатыттан ураты туох да аата-суола суоҕуттан хайдах эрэ ыйыппыт киһи быһыытынан, бэйэм хараастыбытым. Кырдьаҕас киһини долгутан, таах-сибиэ туоһулаһан дии санаабытым.

Кини суруйууларын утаппыттыы ааҕаллара

Онтон Иван Семенович Саха сиригэр көҥүл тустуу сайдыытыгар син эмиэ улуу тренер Дмитрий Петрович Коркин курдук, дьоһун үтүөлээх дии саныыбын. Спорт бу көрүҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ күүскэ тэнийиитигэр оччотооҕу «Эдэр коммунист» хаһыат сүҥкэн оруоллааҕын элбэх киһи бигэргэтиэн сөп. Нүөмэр аайы кэриэтэ “И.Кычкин” диэн илии баттааһыннаах тустуу туһунан балаһанан ыстатыйалар элбэх да ааҕааччыны умсугуппуттара. Онтон «Саха сирин тустууктара» диэн 1969 сыллаахха тахсыбыт бастакы кинигэтэ өрөспүүбүлүкэҕэ тустуу сайдыытыгар, тэнийиитигэр сүдү суолталаммыта. Онно суруллубут тустууктар, тренердэр хас биирдии ааҕааччыга таҥара курдук көстүбүттэрэ. Элбэх ыччат көҥүл тустуунан дьарыктанарыгар, спорду таптыырыгар бу кинигэ акылаат буолбутун туһунан билигин үгүс киһиттэн истиэххэ сөп.

Ити курдук суруналыыс Иван Кычкин көҥүл тустууга ССРС чемпионаттарыттан, Тбилиситээҕи норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдартан, Минскэйдээҕи аан дойду чемпионатыттан, Токиотааҕы XVIII сайыҥҥы Олимпиадаттан сиһилии суруйууларын саха ыччата утаппыттыы, ахтыбыттыы ааҕара. Ити барыта көҥүл тустуу Саха сиригэр бастакы нүөмэрдээх көрүҥ буоларыгар улахан өйдөтөр-иитэр үлэнэн буолбута диэн сыаналыыбын.

Иван Семенович өрөспүүбүлүкэ улахан хаһыаттарыгар отучча сыл үлэлээбитин тухары куруук спортивнай, чуолаан көҥүл тустууга идэтийбит суруналыыс быһыытынан биллибитэ, онон суруйар тиэмэтин дириҥник хорутан баһылаабыта. Ол эрээри, саха спортивнай суруналыыстыкатын аҕатынан биллибит киһи суруйбут, дьоруой оҥорбут дьоно урут тыыннааҕар да, билигин суох буолбутун да кэннэ билсибэттэриттэн, дьиэ-кэргэнигэр болҕомто ууран күүс-көмө, саатар өй-санаа өртүнэн өйөбүл буолбаттарыттан киһи хомойор. Итини мин үтүмэн үтүөлээх киһи урукку эйгэтиттэн тэйитиллэ сылдьыбытыттан уонна олоҕун доҕоро, СӨ доруобуйаҕа харыстабылын туйгуна Мария Афанасьевна хараастар тылларыттан сиэттэрэн этэбин.

Билэргит курдук, тустууга үтүөлээх, ситиһиилээх дьонтон анкета толотторор үгэстээхпин. Ол сиэринэн өссө 2000 с. Иван Семеновичтан ылбыт анкетабар кини 1952 сыллаахха Дьокуускай куорат 2 №-дээх оскуолатын онус кылааһын үөрэнэн бүтэрбитин, оскуолатааҕы сылларыгар чэпчэки атлетиканан дьарыктаммытын, иллэҥ кэмигэр бултуурун уонна турист быһыытынан киин куораттарга айанныырын сөбүлүүрүн туһунан эппитэ. Оттон сүгүрүйэр тустуугуҥ кимий диэн ыйытыыга, Япония албан аатырбыт бөҕөһө, олимпийскай чемпион Осаму Ватанабены ааттаабыта. 1976 сыл түмүгүнэн Саха АССР Суруналыыстарын сойууһа тэрийбит куонкурсун лауреата буолбутун, 1993 сылтан бочуоттаах сынньалаҥҥа олорорун ыйбыта.

Түмүк оннугар

Түмүккэ, Иван Семенович Кычкин төрөөбүтэ 85 сылынан сибээстээн, кини сырдык аатын үйэтитэр инниттэн элбэх ааҕааччы кутун туппут “Саха сирин тустууктара” кинигэтин хаттаан бэчээттээн, кыаллар буоллаҕына, кэлин суруйбут очеркаларын эбэн, сайыннаран таһаарыахха диэн өссө бокуонньугу тиһэх суолугар атаарыы кэмигэр көҥүл тустууга ССРС спордун маастара, географическай наука кандидата Николай Петрович Босиков этиитин хатылыыбын. Уопсайынан даҕаны үбүлээччи көстөрө эбитэ буоллар, биллиилээх суруналыыс Иван Кычкин суруйууларын уонна бэйэтэ биэрбит интервьюларын барытын түмэн, туспа кинигэ оҥорон таһаардахха хайдаҕый? Биһиги, бэйэлэрин талан ылбыт эйгэлэригэр үтүө суобастаахтык үлэлээн өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сүҥкэн кылааттарын киллэрсибит ааспыт аҕа көлүөнэ дьоммутун умнарбыт сатаммат. Кинилэр сырдык ааттарын көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдэр, сырдатар, билиһиннэрэр ытык иэспит буолар.

Петр ПАВЛОВ.

Степан САВВИН хаартыскаҕа түһэриитэ.

“Саха сирэ” хаһыат, ахсынньы 15 күнэ, 2015 с.