Тустуук Ньургун Скрябин төрүттэрэ

Ньургун үчүгэй төрүттээх-уустаах ыччат. Кини төрөөбүт-үөскээбит дойдута Мэҥэ Хаҥалас Хорообут (уруккута Чалҕаа нэһилиэгэ) уонна ыаллыы сытар Мэлдьэхси, Тараҕай, Өлөчөй, Бүтэйдээх, Алтан нэһилиэктэрин төрүттэрэ – нууччалар бастаан кэлиилэригэр кинилэри эйэлээхтик көрсүбүт, кинилэргэ сир, сүөһү биэрбит, сүөһү баайа Айыы Ойууна – Буох Диэхсин буолар. Нууччалар махтанан кинини “Бог” диэн ааттаабыттар. Онтон ылата кинини итинник аатынан билэллэр, сурукка суруллар.

Бу Буох Дэхсинтэн кэлин историяҕа кэпсэммит Идэлги Бөҕө, Кулуһун Дьургустай, Аба Уос Дьорҕо уонна Скрябин араспаанньаны ылыммыт – Бончуук (Ванчуков) төрөөн ааһаллар. Бончууктан улахан сүөһү баайа Степан Скрябин – Тэлгиэн, кини уола 18 сыл Мэҥэ улууһугар кулубалаабыт Сүөдэр Скрябин төрүүллэр.

Бу Сүөдэр Скрябин түөрт уолаттардаах: Уйбаан, Көнкөөт Ньукулай, Охонооһой уонна кыра уола – Сурдургуур Бүөтүр. Сурдургуур Бүөтүр Манчаарыны кытта сылдьыһан, Манчаары дьыалатыгар хаайылла сылдьыбыт. Ону улахан баай, убайа Көнкөөт Ньукулай киирэн быыһаан таһаарбыт.

Сурдургуур Бүөтүр үс кыһын Манчаарыны саһыаран кыстаппыт. Манчаары тутуллан барбытын кэннэ Сурдургуур Бүөтүр бэргэһэтэ суох кэргэниттэн уол оҕо төрүүр, ол уолу Тэллэх Көстөкүүн диэн ааттыыллар, бу уолу “Манчаары уола” дииллэр. Ол туһунан И.Г. Березкин “Манчаары норуот номоҕор” кинигэтигэр, суруйааччы И.М. Сосин, кыраайы үөрэтээччи, историк А.М. Апросимов, саха тылын учуутала, кыраайы үөрэтээччи Г.Д. Сосин суруйууларыгар элбэхтик ахтыллар.

Биһиги кырдьаҕас абаҕабыт, 1887 с. төрүөх Лев Романович Скрябин: “Мин кыра эрдэхпиттэн оҕонньоттор итинник кэпсииллэрэ”, – диирэ. Уонна өссө эбэн этэрэ: “Былыргы оҕонньоттор сымыйаны кэпсээн оҥостубаттар”, – диэн итэҕэтиилээх баҕайытык этэрэ.

Тэллэх Көстөкүүн алта оҕолоох, саамай кырата – Сыҥаах Мэхээлэ, бу киһи Ньургун хос, хос, хос эһэтэ. Ити Мэхээлэ мин эһэм. Онон Ньургун Манчаарыттан утумнаах-сыдьааннаах буолан тахсар. Манчаарыттан сыдьааннаахтар илин эҥэр улуустарга, Ньурбаҕа бааллар бөҕө буоллаҕа дии, ол гынан баран, ону барытын история үтүмэн үгүс сыллара, дьыллара, хонуктара бэйэлэрин хоннохторугар саһыаран кэбистэхтэрэ.

Ньургун эһэтин Баһылайы кытта мин Чалҕаа Кыыллааҕар бииргэ үөскээбитим, кини миигиттэн аҕа этэ, бэйэтин олус кыанара, кэлбит-барбыт, элбэх кэпсээннээх, киһини сэргэхситэр киһи этэ.

Булт диэн баран муннукка ытаабыт кини этэ. Холкуос биир төһүү үлэһитэ, холкуос түүлээххэ былааныгар илин Алдан систэригэр түүлээхтии, бултуу бараары көрдөһөрүн бырабылыанньа кини холкуос бары үлэтигэр сыстаҕаһын, тутуулааҕын иһин, холкуостан тэйиппэттэрэ, ыыппаттара.

Саас бастакы куһу бултааччы – Баһылай, ханнык баҕарар оһоҕу биир күнүнэн буруолатааччы – Баһылай, сүөһүнү ким хайа иннинэ астаан бүтэрээччи – Баһылай, аты айааһааччы – Баһылай, куобах күрэҕэр кынаттааччы – Баһылай, түргэн туттунуулаах, барыны барытын сатыыр мас ууһа – Баһылай…

Баһылай биир уостаах, булгу тутуллар 16-лаах саалааҕа, сылбырҕата, хапсаҕайа бэрт буолан куһу олоххо, көтөн эрдэхтэринэ иккиһин ытан хаалара. Кэпсээн баара, Баһылай үстэ ытан хаалар диэн. Нэһилиэк кырдьаҕаһа Уйбаанчык оҕонньор эмиэ дурдаҕа сытан кустуур этэ.

Оҕонньор этэрэ үһү: “Ити Баһылай уол саата хас уостааҕый?” – диэн. Оҕонньор ону истэн эттэҕэ.

Биһиги Баһылай иккитэ ытарын көрөн бөҕө буоллаҕа дии. Оччотооҕуга икки уостаах саа наһаа дэлэйэ суоҕа.

Ньургун аймах аатын киэҥник ааттаппытыттан биһиги астынабыт, киэн туттабыт.

Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Николай Прокопьевич Старостин бэйэтэ тустуук буолан, тустууга элбэх көлөһүҥҥүн тоҕон, элбэх сыралаах үлэнэн кыайыы кэлэрин бэйэтэ эт-хаанынан, өйүнэн-санаатынан билбит буолан, улууһугар Ньургун Скрябин көбүөргэ чаҕылхай кыайыыларын сиэрдээхтик сыаналааһыны тэрийэн оҥордо.

Олох салҕанар, Ньургун уола Сайаан Скрябин төрдүс кылаас үөрэнээччитэ, билигин Белоруссияҕа бэйэтин үөлээннээхтэригэр ситиһиилээхтик тустар.

Ньургун убайа, 76 саастаах Степан СКРЯБИН, Россия прокуратуратын бэтэрээнэ, Россия Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Майа бочуоттаах олохтооҕо.

“Дьулурҕан” хаһыат, 2020 с.