“Из поколения первопроходцев” кинигэ биһирэмэ

Сэтинньи 10 күнүгэр Пушкин аатынан бибилэтиэкэ Устуоруйа саалатыгар Саха АССР үтүөлээх геолога, Саха өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, олоҕун бүүс-бүтүннүү Саха сиригэр бырамыысыланнас сайдыытыгар анаабыт саха саарына В.И. Ильин туһунан “Из поколения первопроходцев”  диэн сонун кинигэ сүрэхтэниитигэр ыҥырыллан сырыттым.

Кинигэни кини тапталлаах кэргэнэ, олоҕун аргыһа Татьяна Степановна Ильина элбэх сааһы, олох моһоллорун  (коронавирус хамсыга, охтон эчэйии ылыы)  аахсыбакка 3 сылы быһа эрийсэн күн сирин көрдөрбүтэ киһини сөхтөрөр. Кинигэ “Сайдам” кинигэ кыһатыгар таҥыллыбыт, “Дани-Алмас” хампаанньа типографиятыгар бэчээттэммит. Тираһа 200 экземпляр.

Аан тылы СГУ выпускнига, СӨ үтүөлээх геолога, геология-минералогия билимин хандьытаата, СӨ Госкомгеологиятын бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан 2000-2015 сс. үлэлээбит Н.Д. Кириллин (РМ-68) суруйбут.

Василий Иванович 1956 с. аһыллыбыт СГУ ИТФ-н геология салаатын 1961 с. бастакынан бүтэрбит 41 хараҥаччыларыттан биирдэстэрэ, сахалары Аан дойдуга аатырдыбыт нуучча дуобатыгар сахалартан успуорт  маастара аатын биир бастакынан ылбыт киһинэн биллэр.

Тэрээһини Татьяна Степановна кылгас аан тылынан бэйэтэ саҕалаата, кинигэни суруйууга, бэлэмнээһиҥҥэ туох ыарахаттары, харгыстары көрсүбүтүн, кимнээх көмөлөспүттэрин, өйөөбүттэрин сырдатта, ыҥырыллыбыт дьоҥҥо тылы биэриини нуучча дуобатыгар Аан дойду 4 төгүллээх чөмпүйүөнэ, Европа, Арассыыйа, Саха сирин чөмпүйэнээттэрин кыайыылааҕа Н.К. Стручковка сүктэрдэ. Кинигэ биһирэмэ Т.С. Ильина бэлэмнээбит барылынан ыытылынна, Николай Константинович утуу-субуу тыллары биэртэлээн истэ.

Геологтартан, геология-геофизика бэтэрээнэ, СӨ айылҕа харыстабылын туйгуна, “Саха сирин айылҕатын харыстааһыҥҥа кылаатын иһин” анал бэлиэ хаһаайына И.С. Бурцев: “Бу мин кэрэ аҥаардар күндү киһилэрин туһунан кинигэ суруйан тэрийбит биһирэмнэригэр үһүс сылдьыым. Бу үтүө далбар хотуттартан  бары холобур ылыахпытын наада. Василий Иванович дьоһун олоҕу олорбут, өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнас сайдыытыгар сүдү кылаатын киллэрбит туруу үлэһит, үрдүк салайар үлэлэргэ бэйэтин талааннаах салайааччынан көрдөрбүт, дириҥ ытыктабылы ылбыт саха саарына этэ. Кини Орто Ботуобуйатааҕы ньиэптээх-гаастаах сирдэргэ оҥорбут 7 ядернай эһиилэр тустарынан отчуоттары кистээн сытыарарын биһиэхэ туттарбыта. Мин радиациянан дьарыктанар кэммэр ити докумуоннары үлэбэр туттубутум, үлэлээн уурайарбар бары быраабыланы тутуһан архыыпка туттарбытым. Тустаах үлэни ыытыыга ити докумуоннар сыаната суох көмөнү оҥорбуттара, кэлин да чинчийээччилэргэ туһалыахтара. Онон Василий Ивановиһы дьиҥнээх геологынан эрэ буолбатах, дойдутун туһугар дууһатынан ыалдьар ботуруйуот киһи быһыытынан сыаналыыбын уонна киниэхэ ис сүрэхпиттэн сүгүрүйэбин”- диэтэ.

Номоххо киирбит Амакинкаҕа 1980-с сылларга В.Ильинныын биир кэмҥэ үлэлээбит кэллиэгэтэ Афанасьев этиитэ сэргэхсийиини таһаарда. Кини эдэр исписэлиис быһыытынан тиийиитигэр В.Ильин Орто-Далдыннааҕы бутовай таас баайдаах сири арыйбыт, эспэдииссийэҕэ ытыктанар, уопуттаах үлэһит эбит. Ол таас  Удачнай куораты, «Полярнай» аэропорду, суол тутуутугар киэҥник туһаныллыбыта.

Аймахтарыттан В.И. Ильин бииргэ төрөөбүт балта Нам улууһун Лиэнскэй нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, Ийэ Албан аатын 1, 2 истиэпэннээх мэтээллэрин кавалера Анна Ивановна Сидорова аҕатын Мындыр Уйбаан, ийэтин Наталья, убайын тустарынан истиҥ-иһирэх ахтыыны оҥордо, кинилэр олохторун үгүс ахсааннаах сиэннэрэ, хос, хос-хос сиэннэрэ салгыылларын, сырдык ааттара үйэлэр тухары ааттана туруоҕар эрэнэрин эттэ, саҥаһыгар Татьяна Степановнаҕа, уолларыгар Василий Васильевичка уонча сыл убайын ыарыылаан, тиһэх суолугар дьоһуннук атаарбыттарыгар махтанна, этэҥҥэ дьоллоохтук, ситиһиилээхтик олороллоругар баҕарда.

Бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэриттэн “Саха сирин тимир суола” ААУО урукку ген. дириэктэрэ Д.Д. Трофимов Василий Иванович АДьМ дьыалаларын министиэристибэтигэр хара маҥнайгыттан (1993) кэлбитин, бырамыысыланнас бөдөҥ тэрилтэлэригэр үлэлээбит уопуттаах салайааччы быһыытынан каадырдары сүүмэрдээһиҥҥэ, аттаран туруорууга улаханннык көмөлөспүтүн, эдэр каадырдар үүнүүлэригэр, сайдыыларыгар күүстээх болҕомтотун уурбутун, саҥа тырааныспар көрүҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ атаҕар турарыгар, сайдарыгар тус кылаатын киллэрбитин үрдүктүк сыаналаата.

Кинигэни хомуйан бэчээккэ бэлэмнээбит, элбэх кинигэ ааптара, СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Арассыыйа суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ,  “Честь, достоинство, профессионализм” бэлиэ хаһаайына Н.А. Крылов Василий Ивановиһы өссө Бүлүүгэ үлэлии сылдьан билсибитин, кини туһунан хаһыаттарга хас да ыстатыйа суруйбутун, ытыктыыр киһитэ буолан кинигэни бэлэмнииргэ сөбүлэспитин биллэрдэ, үтүө тылларынан аҕынна.

Дуобаччыттартан СӨ дуобат Федерациятын толорооччу дириэктэрэ Н.К. Стручков уонна сахаттан бастакы гроссмейстер А.Г. Азаров Татьяна Степановнаҕа эҕэрдэ сурук уонна сэмэй бэлэхтэрин туттардылар. Василий Иванович – аҕа табаарыс быһыытынан амарах санаалааҕын, эдэрдэргэ болҕомтолооҕун, куруук сүбэлии-амалыы сылдьарын, кинилиин алтыспыт үтүө кэмнэрин умнубаттарын бэлиэтээтилэр. Ытык-мааны бастакы маастардартан В.И. Ильин биир дойдулааҕа, үөлээннээҕэ, өрөспүүбүлүкэ 13 төгүллээх чөмпүйүөнэ Н.Н. Саввинов уонна С.С. Исаков кинини киһи быһыытынан сэмэйин, аҕыйах саҥалааҕын, чиэһинэйин, олус бэрээдэктээҕин, үрдүк култууралааҕын, дьоҥҥо ытыктабыллаах сыhыаннаҕын аҕыннылар. Николай Николаевич дуобакка өрөспүүбүлүкэ бастакы чөмпүйэнээтэ 1930 с. ыытыллыбытын санатта, аны 2 сылынан 95 сыла туоларын бэлиэтиэххэ наадатын, саламта өттүттэн успуорт интеллектуальнай көрүҥнэригэр, бастакы маастардарга – суолу тэлээччилэргэ болҕомто соччо ууруллубатыттан хомойорун биллэрдэ. Хомойуох иһин, эһиил ыытыллар “Азия оҕолоро оонньууларын” бырагыраамматыгар дуобат көрүҥэ киллэриллибэтэҕэ да ону туоһулуур.

ХИФУ Геологоразведочнай факультететын уһуйааччыта, минералогия мусуойун дириэктэрэ Е.Д. Акимова Татьяна Степановнаны эҕэрдэлээтэ, сувенир таас туттарда. Кинилиин кэлбит устудьуон уолаттар: Сивцев Иннокентий (ГФ-22), Аммосов Артем (ТР-22), Петров Алгыс (НТТ-23), Потапов Эрхан (РМ-21) гитара доҕуһуолунан сүрэҕи долгутар ырыаны бэлэхтээтилэр, аҕа көлүөнэ геологтар холобурдарыгар үөрэнэллэрин, кинилэр үлэлэрин салгыырга бэлэмнэрин эрэннэрдилэр. Геолог олоҕо, дьыалата салҕаннын. Эдэрдэргэ махтал !

Татьяна Степановна балта Иданова Л.С. сибэкки дьөрбөтүн туттарда, эдьиийэ билигин да сөхтөрөрүн тохтоппотун, саҥа сонун идиэйэни олоххо киллэрэр санаалааҕын эппитин дьон ытыс тыаһынан көрүстэ.

Биһирэмҥэ түмүк тылыгар Татьяна Степановна И.С. Бурцев “Бастакылар” кинигэтигэр олус ситиһиилээхтик үлэлээбит элбэх геолог, дьоҥҥо-сэргэҕэ биллибэккэ умнууга хаалан эрэллэриттэн хараастарын, кинилэр үлэҕэ ситиһиилэрин, тус олохторун билээччилэри бу үтүө дьон туһунан суруйарга ыҥырбытын ылынан Василий Иванович уонна кини бииргэ үлэлээбит геологтарын туһунан кинигэни суруйарга санаа киирбитин толорбутуттан үөрэрин, баҕа санаата туоларыгар көмөлөспүт дьоҥҥо, бииргэ төрөөбүттэригэр, аймахтарыгар барҕа махталын биллэрдэ.

Тэрээһин кэмигэр билэр дьоммун:  дуобакка СӨ үтүөлээх тириэнэрэ, уолаттарбын уһуйбут успуорт маастара Василий Кононовы, успуорт маастарыгар хандьытаат Григорий Кычкины көрсөммүн үөрдүм, аҕыйах тылынан бырахсан кэпсэттим. Бүтэһиккэ кэлбит дьон уопсай хаартыскаҕа түһэн араҕыстыбыт.

Василий Иванович Ильин айылҕаттан үрдүк култууралаах интэллигиэн, талааннаах салайааччы, чулуу дуобаччыт, Саха сирин, төрөөбүт улууһун дьиҥнээх ботуруйуота этэ.  Кини олоҕо, үлэтигэр, успуорка үрдүк ситиһиилэрэ туох да күүркэтиигэ, киэргэтиигэ наадыйбаттар. Кинигэ – аахпыт дьон үрдүк сыанабылын, болҕомтотун ылыа диэн эрэнэбин, атыылаһан ааҕаргытыгар сүбэлиибин. Олоҕун аргыһыгар, ытыктабыллаах Татьяна Степановнаҕа дьоһун оҥоһуулаах кинигэтин, булгуруйбат модун санаатын иһин халлаантан сиргэ дылы бокулуон буолуохтун, инники былааннарыгар ситиһиини баҕарабын.

Константин СТРУЧКОВ, Дьокуускай олохтооҕо, биэнсийэлээх.