Эр киһиэхэ бокса туохха наадалааҕый?

Аан дойду таһымыгар тахсан, гонорар, харчы эҥин диэни тумнан чугастыы бэйэбит испитигэр, ол эбэтэр, бэйэ холугар диэн ылан көрүөххэ.

Сэттэ уонус сыллар бүтүүлэригэр биһиэхэ, Өлүөхүмэҕэ бокса сайда илик кэмэ этэ. Сыччах боксерскай бэрэччээкки атыыга саҥа кэлбитэ. Ону сайын окко биһигини, ат сиэтээччи кыра бэдиктэри улахан уолаттар киирсиһиннэрэн сатыыр этилэр. Төбөбүт саҕа култайбыт үтүлүгү кэтэн баран, мээнэ охсон кулуппайдыыбыт. Дьарыктамматах оҕолор ханнааҕы техникабыт кэлиэй. Өлө мээнэ табырҕатыһыы. Охсуһуу курдук санаан, тэбэн да кэбиһэр түгэннэр бааллара. Үксүн миигин акка олордон, отчуттар звеноларын кэрийэн, киирсиһиннэрэр этилэр.

Онтон күһүн оскуолаҕа киирэн баран, аны онно охсуһуннараллар. Онно баҕас боксерскай бэрэччээккэтэ суох, дьиҥнээх охсуһуу. Ол эрээри, билиҥҥи курдук, сытар киһини баттаан сытан сирэйин биликтээбэттэр. “Лежащего не бьют” диэн халбаҥнаабат быраабыла баара. Ол иһин охтубут киһини туруорар этилэр. “Бу уолу кытта охсуһаҕын дуо?”, – диэн ыйыталлар. “Суох, охсуспаппын, кини миэхэ туох да куһаҕаны оҥорботоҕо”, “Пахыай, куттанар эбиккин, кыыс курдуккун дуу. Оттон бу уол эйигин кытта охсуһабын диир дии!”, – диэн киксэрэллэр. Ону хайыаххыный, “кыыс” буолумаары киирсэргэр тиийэҕин. “Эн охсон көр эрэ”, – дииллэр, оччоҕо ол уол кыратык түөскэ “тап!” гыннарар. “Аны эн охсон көр эрэ”, – диэн буолар. “Эйигин күүскэ оҕуста дии! Хардатын биэр!”, – диэбиттэрин кэннэ устунан, табырҕатыһан бараҕын.

Онтон кэнники Бүлүү оскуолатыгар барбытым. Онно Поскачин диэн тренергэ, боксаҕа дьарыктаммытым.  Боксанан дьарыктаммытыҥ кэнники армияҕа тиийдэххэ туһалыыр эбит диэн билбитим.

Күндү ааҕааччым аны билигин биир боксер туһунан кэпсээммитигэр киириэххэ.

**

Степа диэн Ньурба уола, уон икки сааһыгар Степанов Дмитрий Егорович диэн физрук тренергэ спортивнай гимнастикаҕа дьарыктаммыта. Икки сыл иһинэн Дьокуускайга миэстэлэһэспитэ. Үчүгэй көрдөрүүтүн иһин 1-кы разряды ылбыта. Онно харахтара хатанан, кытыгыраһын бэлиэтии көрөн, уолу боксаҕа ылбыттара. Бастакы ситиһиилээх хардыыны, боксаҕа тренерэ Архипов Э. Н. дьарыктаан оҥотторбута. Хас да төгүллээх улуус чемпиона буолбута. Кэнники Степа үүнэн-сайдан, кыаҕыран барбыта. Боксаҕа күүскэ дьарыктанан, “Урожай”, “Спартак” обществолар уонна Чусовской бирииһигэр Саха АССР боксаҕа чемпионатыгар 115 оҕоттон уһулуччу чорбойон, ВЭС бирииһин ылбыта, “Чаҕылхай кыайыы” диэн номинация хаһаайына буолбута. Бу оҕолорго диэтэххэ улахан ситиһии этэ. Салгыы В.Д. Захаров диэн тренергэ уонна Саха сирин үтүөлээх тренерэ Г.А. Быдыгеевка дьарыктанан эмиэ ситиһиилэммитэ.

1979 с. Степа Бурятияҕа баран киирсэн иккис миэстэ буолбута. Онно үс уолу дөйүтэн хотон, “Кыайыыга дьулуурун иһин ” диэн үрдүк ааты ылбыта. Онтон үүнэн-сайдан Томскай куоракка, Байкальскайга, Копейскайга, Каспийскайга, Хоринскайга, Бельцыга, Брянскайга буоксаласпыта.

Уу нулдьаҕай уолбут улаатан, этэргэ дылы буутун этэ буһан, сиһин этэ ситэн, холун этэ хойдон кэнники биллэ модьураабыта. Армияҕа тиийбитигэр, характеристикатын көрөн сөхпүттэрэ. Спорт клуб СКА-19 диэҥҥэ ылбыттара. Боксаҕа оҕо эрдэҕиттэн дьарыктаммыт буолан, армияҕа кинини ким да атаҕастаабат, баттаабат этэ. Оҕо эрдэҕиттэн ыараханы ааспыт, көрбүт буолан тулуурдаах, дьулуурдаах эр хоһуун буола үүннэҕэ.

Чита Борзя куоратыгар бокса күрэхтэһиитигэр кытталлара. Ыстапаан улахан ситиһиитэ диэн ССРС спордун маастарын Евгений Руднев диэн боксеру дөйүтэн кыайбыта. Көрөөччү нууччалар үксүлэрэ Руднев кыайар дии санаабыттара. Руднев да бэйэтигэр эрэнэн холкутук киирэрэ, сэнээбиттии илиитин ыһыктан ылара, “мэ, оҕус эрэ!” диэбиттии сирэйин мэлэс гыннаран ылара. Биир оннук кэмҥэ Ыстапаан хаҥаһынан сыҥаахха сырбатта. Руднев бадаҕа хараҕар сулустары көрөн ылла, туймаарбыт киһилии төбөтүн буккуйар. Ону аһарда сатаан кэннинэн тэйэ сырытта. Рудневы көрөн “ыалдьааччылар” киһилэрэ табыллан, такыма нукус гынан ылбытын көрөн, ыксаан үөгүлэстилэр: “Женя, давай соберись!”, ” Че, ты сним возишься! Бей его!”, – диэн үөгүлэһэллэр.

Онуоха Руднев эр ылан уонна талбаарбыта ааһан, охсон кулаабытынан атаакалаата. Биһиги уолбут тэйэн сылдьар, охсууну аһаран биэрэр, сороҕун блоктанан, уҥа-хаҥас садьыйталыыр. Ол гына сылдьан бу ынан кэлбит утарылаһааччытын охсор кэмигэр умса тоҥхойорун билэн, апперкотка сырбатта. Эмискэ утары көрсүүттэн сыҥаахха табыллан, Руднев умса баран рингэ канатыгар түһэн, онтон тэптиргэлэнэн тиэрэ таһылынна. Судьуйа ааҕа да барбата. “Барыта бүттэ” диэбиттии илиитинэн сапсынна. Спорт маастарын кэбирэхтик дөйүппүт саха уолун, сөхпүттүү көрдүлэр.

Ыстапаан 1983 сыллааахха аны Забайкальеҕа, Абагайтуй диэн бөһүөлэк байыаннай чааһыгар, войскаҕа барда.

Казармаҕа хапкаас омуктар кус-хаас саҥатын түһэрэн, мээнэ тиэриллэҥнииллэр. Сержаннар, старшиналар да тылларын истибэттэр. Ыстапаан саха уола атаһын кэтэһэн олордоҕуна, биир хара омук кэлэн баайсар. Ону-маны ыйытар, сэнээбиттии санныга тап гына охсор.

– А ты, кто такой? Чукча да? – диир. Ыстапаан мээнэ мөккүһэр санаата суох.

– Нет. Я не чукча. Саха, якут.

– Я не знаю якутов. Я знаю чукчу, которые на анекдоте пишут. Тупорылый, – диэн бэлэһинэн күлэр. Мэкчиргэ курдук мэлээриҥниир.

– Я тоже не знаю. Ты какой по нации. А может ты сам чурка?! – диэтэ Ыстапаан холкутук. Онуоха итии, илбис хааннаах омук саллаата өһүргэннэ. Чукча диэн баайсан баран, чурка диэнтэн хаана хойунна. Бэйэтин тылынан дьонугар эппитигэр, Ыстапааҥҥа чугаһаатылар.

– Ты че моего братана обижаешь?!, – диэн аны биир хоҥсоҕор муруннаах омук тордуохтаста.

– Я никого не обижал. Просто он спросил, я ответил, – Ыстапаан уолуктаан турар омугу илиитин садьыйда. Онуоха биирдэһэ ытыһынан сирэйгэ сырбатта. Бу сырыыга Ыстапаан тулуйбата. Хара омугу бэйэтин сыҥаахха сырбатта. Онуоха төрдө эмэҕирбит баҕананы түөрэ аспыттыы баран түстэ. Иккис омуга түспүтүн тэйэн биэрээт боковойга көрүстэ, сыҥаах тыаһа “тасс!” гынаатын, казарма муостатыгар тоҥ балыгы бырахпыттыы кэтэҕэ титирии түстэ. Онтон салгыы охсуһуу буолуоҕун, хата сержаннар кэлэн тохтоттулар.

Ол кэннэ сарсыныгар Ыстапааны, комбат ыҥыран ылла. Бэҕэһээ буолбуту арааһа сержаннар кэпсээбиттэр быһыылаах. Сэмэлээбитэ буолан баран, Ыстапааны старшина быһыытынан анаата. Ол эрээри, “Хапкаас, мусульман омуктар аһара баран эрэллэр да буоллар, мээнэ охсуһа сылдьыма, дьону эчэтимэ!”, – диэн сүбэлээтэ.

Дьэ, ол кэннэ Ыстапаан биир дойдулааҕа Ньурба уолун кытта иккиэн старшина буолбуттара. Хара омуктар мээнэ хаардыы хаампат буолбуттара.

Армияҕа ол кэмҥэ “дедовщина” муҥутаан турар кэмэ этэ. Сэбиэскэй Сойуус ыһылла илигинэ, араас хапкаас, азиат омуктар элбэх этилэр. Итии хааннаах, илбис тыыннаах омуктар, кими баҕар түһэрэр этилэр. Этэргэ дылы, мөкү, мөлтөх буоллаххына, тэпсэн ааһыахтарын сөп. Ол иһин итиннэ тустуу уонна бокс курдук көрүҥнэргэ дьарыктаннаххына эрэ тэҥҥэ, күөн көрсөн алтыһан сылдьаҕын, диэн санааттан сурулунна.

ОРОДЬУМААН.