Күүстээх дьон тустарынан: Күүстээх Уйбаан

Күүстээх Уйбаан 1879 сыллаахха Дүпсүн улууһун бастакы Өспөх нэһилиэгэр Бугуйас-Эрбэһин аҕатын ууһугар, Александров Дьаакыптаахха, дьадаҥы тыа ыалыгар төрөөбүтэ. Кыратыгар Тамаахы Уйбаан диэн ааттыыллар. Бииргэ төрөөбүттэр – сэттиэлэр.

Күүстээх Уйбаан аҕатын сорохтор Салҕа Дьаакып, сорохтор Айҕаан Бахчыкы Дьаакып дииллэрэ. Кыстыга “Харыйалаах Үҥкүрэ”, сайылыга “Бөҕө Оттоох”. Күтүр Эмээхсинтэн төрүттээх. Салҕа Дьаакып Чыппа диэн эһэтин олоҕор олохсуйарга санаммыт. Чыппа күүстээх-уохтаах киһи эбитэ үһү. Дьаакып кини олохсуйбут олоҕор Харыйалаах Үҥкүрүгэр, кини дьиэтин оннугар, баҕанатын үүтүн үүтүгэр сөп түбэһиннэрэн, дьиэтин туттубута үһү. Мин оҕолорбуттан хайаан да күүстээх уол төрүөхтээх диэн толкуйдаах эбит.  Дьаакып бэйэтэ да күүстээх, тэтиэнэх киһи эбитэ үһү.

// Александров Иван Яковлевич (1878 – 1931 с.с.).

Күүстээх Уйбаан кэргэнэ  Даайа үс оҕолоох огдообо дьахтар. Оҕолоро норуокка киэҥник биллэр: Григорий Семенович Тарскай – суруйааччы, тылбаасчыт, библиограф, Иннокентий Семенович Тарскай – Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа уонна балтылара Анна Семеновна Тарская.

Күүстээх Уйбаан Эрбэһин арҕаа өттүгэр Харыйалаахха дьиэ-уот туттан олохсуйан олорбута. Хаһыаҥка дьиэлээҕэ, этээстээх ампаардааҕа. Бэйэтиттэн биир кыыс Ааныс диэн оҕоломмута. Өлбүтүн кэннэ Ааныһы Григорий Семеновичтаах куоракка иитэллэр. Кыыһы үөрэттэрбэтэхтэр, бука Григорий Семенович хаайыыга баран, кыаллыбатах быһыылаах диэн сабаҕалыыллар. Уонна Тарская Анна Ивановна диэн суруттараллар. Эмиэ сэрии кэмигэр карточка ылаары уларыттарбыттара буолуо диэн сэрэйэллэр. Ааныс Дүпсээҕэ тахсан Соловьев Баһылай диэн киһиэхэ кэргэн тахсан сэттэ оҕолонор. Удьуору ууһатар. Улахан уол Баһылай Кеша диэн уоллаах, Гаврила, Анята Дүпсээҕэ олоро сылдьыбыттара. Петр эрдэ өлбүтэ. Дмитрий кэргэннэммэтэх, Дария Төҥүлүгэ кэргэн тахсан, Гоша диэн уоллаах. Кыралара Мария Васильевна, Миша, Аня диэн оҕолордоох, үлэһиттэр, куоракка олороллор. Бэйэлэрэ билигин Бэйдиҥэҕэ олороллор.

// Күүстээх Уйбаан туттубут балаҕана. Эрбэһин.

Күүстээх Уйбааны кытта бииргэ төрөөбүт Матырыана уола Сивцев Михаил Егорович Уйбаан дьиэтин 1945 с. Эрбэһиҥҥэ көһөрөн аҕалан туттубута. Уйбаан дьиэтин таһыгар бааһыналааҕа, ону хара тыатын кини солообута буолуо дииллэр. Ити миэстэни Күүстээх дулҕата дииллэр. Дьиэ маһа илиинэн суоруллубут. Үрдүн муоста оҥостубуттара, билиҥҥээҥҥэ диэри уларыйбакка турар. Дьиэ өһүөтүгэр 1945.28.06 диэн бэлиэ оҥоһуллубут. Ол аата, ол кэмҥэ тутуллубут диэн өйдөбүллээх. Дьиэ билигин да хоп курдук. Билигин сайынын Михаил Егорович ииппит кыыһа Павлова Мария Петровна (95 саастаах) соҕотоҕун сайылыыр. Уйбаан нуучча дьиэтэ туттаары мас кэрдэн бэлэмнээбитэ үһү. Дьиэтин кыайан туттубакка олохтон эрдэ барбыт.

1928 сыллаахха Иван Яковлевич “Хоҥор Биэ” табаарыстыба тэрийбитэ уонна бу табаарыстыбаҕа бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Оттуур сир таһаараары хоруу хастарбыт. Атын алаас уутун атын алааска түһэттэрбит. Бэйэтэ бастакынан сылдьыспыт. Күрдьэҕинэн, таачыканан 4000 кубометр тоҥ буору хаспыттара, таспыттара. Хоруулара буорун дириҥэ 12 миэтэрэ, кэтитэ 80 миэтэрэ, устата 1,5 км усталаах эбит. Ол сирдэриттэн сыл аайы 500 сыарҕа оту оттууллара. Күүстээх Уйбаан өр барбатаҕа, салҕа буолан, 1931 с. атырдьах ыйын 18 күнүгэр өлбүтэ уонна бэйэтин баҕатынан хоруу таһыгар көмүллүбүтэ. Кини аатын үйэтитэн Баатаҕайга сэбиэттээн олорбут, Федоров Василий Константинович хоруу таһыгар пааматынньык туруоттарбыта.

// Эрбэһин хоту өттүгэр сытар Күүстээх Уйбаан төрөөбүт алааһа. 

Күүстээх Уйбаан орто уҥуохтаах, толору эттээх-сииннээх, сыгынньахтаннаҕына көхсүгэр лөглөрүһэн көстөр сис балык эттэрдээх, мүлтүгүр соҕус сарыннаах, кэтэҕиттэн үргүлдьү түспүт суон сэтэлээх моойдоох, хайдах эрэ кытаанах, чиҥ, иҥиир-ситии курдук онон-манан үллэ сылдьар былчыҥнардаах, биир күдьүс бөкүнүк киһи эбит. Ыйааһына 80-ча кг буолуон сөп диэн, көрбүт дьон бэйэлэрин ахтыыларыгар кэпсииллэрэ.

Биирдэ күһүн, сир харатыгар уолаттар Эрбэһин куулатыгар, кыһын оттуохпут диэн, уокка оттор куруҥах маһы кэрдэн, долгучуок оҥорон бэлэмнээбиттэр. Хаар түспүтүн кэннэ убайа Сээбэс мас тиэйэ тахсыбыта, тыал күн суолга биир суон тиит охтон хаалбыт эбит. Маны тумнан, тыанан солоон тиэйэн киирбит. Кэннэки, икки дуу, үс дуу хонон баран, иккиһин тиэйэ тахсыбыта, соһуйуох иһин, били суолга охтубут суон тиитэ ханна да суох буолан хаалбыт. Өйдөөн көрбүтэ, суолу мэһэйдээбэт гына силистэри баҕастары тоҕо тардыллан тыа диэки соһуллан сытар үһү. Оҕуһуттан ойон түһэн суоллаан көрбүтэ, бу быраата Уйбаан суола-ииһэ буолуон сөбүн сэрэйбит. Сээбэс быраатын саҥата суох бүтэйдии кэтиир, убаастыыр буолан испит. Дьэ саллыбыт.

Быыралаах диэн сиргэ олохтоох Н.А. Афанасьев диэн баай киһи олус тардыылаах, бөдөҥ ат оҕустаах эбит. Күүстээх Уйбаан күүһэ лаппа биллибитин кэннэ, убайа Сээбэс биирдэ холуочуйан баран, Афанасьев оҕонньорго: “Бу эн оҕускун наһаа модьу оҕус диэн хайгыыгын буолан баран, мин быраатым Уйбаан тардарын бу оҕус экчи кыайан тардыа суох этэ”, – диэн кыһытардыы тыл кыбыппыт.

Онуоха оҕонньор өһүргэнэн: “Сүрүн сүөһү аата сүөһү, киһи аата киһи ини”, – диэбит.

-Чэ, оччоҕо сакылааттаһыах, – диэбит Сээбэс.

Оҕонньор: “Бу киһи хайдах-хайдах буолар, өйө хамсыыр дуу, тугуй” – дии санаабыт. Мөккүспүттэр. Тиһэҕэр бууттуу арыыны кытта харчыга сакылааттаспыттар. Оҕонньор Уйбаан диэн улуу күүстээх киһи үөскээн эрэрин истэр эбит. Ол да буоллар, ити этэрин курдук, киһи оҕус курдук сүөһүнү хайдах да кыайыан өйө хоппотоҕо. Ити кэпсэтии туһунан Сээбэс быраатыгар тиийэн кэпсиир уонна быраатын тылыгар киллэрэн Афанасьев оҕонньорго кэлэллэр.

Бүтэй аанын икки баҕанатын төрдүгэр туора суон тэбилик маһы бырахпыттар. Икки кирис өтүүнү холбоон баран, аҥар уһугун Күүстээххэ туттарбыттар. Күүстээх өтүү төбөтүн торбос үтүлүктээх илиитигэр эрийэн баран тутан олорбут. Өтүү оҕуска холбонор өртүн лээмпи курдук икки гыммыттар уонна бурҕалдьыга баайбыттар. Күүстээх оҕуһу кытта хайаан да тардыһар санаанан, бэркэ оҥостон олорбут. Тартарыы буолбут. Оҕуһу бастаан кымньыылаан тартарыыларыгар, оҕус ходьох гынаат, бастакы түһүүтүгэр Күүстээҕи өндөх гыннарбыт, ол эрээри, кыайан туруору тардан ылбатах. Өтүү биир кэм айа кирсин курдук чиччигинээбит. Оҕус кыйбыырдана-кыйбыырдана хаста да түһэн дьүккүйэн көрбүт. Күүстээх ыыппатах. Афанасьев оҕонньор Күүстээҕи олус хайҕаабыт, илиитин туппут, сүүһүттэн сыллаан ылбыт уонна: “Оҕом, үчүгэй киһи эбиккин”, – диэбит уонна дьиэтигэр киллэрэн бэркэ маанылаан аһаппыт. Сакылаатын быдан таһынан төлөөбүт.

// Эбэҕэ ууну киллэрээри хаспыт хоруулара.

Күүстээх Уйбаан Булуҥҥа хас да сыл устата туус балыкка сылдьыбыт. Биирдэ Лена борохуот Булуҥтан Дьокуускайга аттанаары турдаҕына, Күүстээх билэр дьонуттан бөдөҥ тууччах балыгы ылбыт. Ол балыгын иккиэ буолан баарсаҕа киллэрэн испиттэр. Онуоха биэрэккэ баар дьон батыһа сылдьан: “Ок-сиэ, Күүстээх Уйбаан тууччах балыгы кыайан туппат буола мөлтөөбүт, бу сөбүгэр да балык эбит, иккиэ буолан киллэрэн иһэллэр”, – дии-дии дэлби күлбүттэр.

Күүстээх маны соччо сөбүлээбэккэ буола-буола, биэрэккэ киирэн испит. Ол иһэн уу кытыытыгар ынах ханнын саҕа сымара таас сытарын көрбүт. Абаккам, ити сытар тааһы көтөҕөн, түөкүттэр айахтарын хам бүөлээбит киһи, урут киһи итиччэ тааһы көтөҕөр буолара, – дии санаабыт да, киһитигэр тууччаҕы туттаран кэбиспит уонна арбаҕаһын устубут, харытын ньыппарыммыт. Дьон тохтоон, туох буоларын кэтэһэн, айахтарын атан турбуттар. Уйбаан тааска кэлэн чочумча тохтоон оҥостуммут уонна кумахха төһө эмэ батары түһэн сытар сүүнэкий тааһы аҥар өттүттэн оруу тардан тиэрэ ылан бырахпыт. Онтон оҥосто түһэн баран, ыбылы кууһан көтөҕөн мадьатан таһаарбыт уонна уонча хаамыы үөһэ илдьэн бырахпыт.

Ити көтөҕүүтүгэр сототун быһаҕаһыгар диэри кумаҕы батарыта үктээбит. Дьон дьэ сөхпүттэр. Илиитин тутан эҕэрдэлээһин бөҕө буолбуттар.

Саха үөрэхтээҕэ А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй 1918 сыллаахха Булуҥҥа сылдьан, анаан-минээн дьону сирдэтэн ити тааһы көрбүт уонна улаханнык сөхпүт, 50-ча буукка холообут. Булуҥ дьонугар: “Бу Күүстээх Уйбаан чахчы бөдөҥ тааһы көтөхпүт эбит. Көтөхпүт тааһыгар анаан ампаарда тутан, тааһы онно сытыарыҥ, таас ыйааһынын билэн, суруйан, ампаарга дуоската саайыҥ”, – диэн сүбэлээбит. Ити сүбэтэ кыайан туолбакка хаалбыта. Таас билигин да онно сытар сураҕа иһиллэр.

Күүстээх Уйбаан – Иван Яковлевич Александров туһунан суруйуулар, кэпсээннэр ахтыылар элбэхтэр, олортон сорохторун санатан ааһар буоллахха, былыр куоракка  Аччыгый Баһаар таһыгар турар таҥара дьиэтин тэлгэһэтигэр  бууттаах куолакалы тобугар диэри өндөппүтэ биллэр. Эмиэ ити сайын Күөх Хонууга Бодойбоҕо үүрүллэн иһэр оҕустары маныы сылдьан, Боссоойкону (Рахматуллины) кытта тустан тэҥнэспит. Биир дуолан күүстээх Тайҕа уолун (Пинигин Павел Петровиһы) кытта мас тардыһан кыайбыт. Усуйаана бухатыыра Ааппый (Васильев Харлампий Васильевич) диэн киһилиин мас тардыһан тэҥнэспиттэр. Манна мастара тостубут. Тэҥ дьоммут быһыылаах дэсиһэн тардыһалларын тохтоппуттар. Тоҥ чохоону сутуругунан үлтү охсоро үһү. Мантан да атын кини күүһүн туһунан кэпсээннэр элбэхтэр.

// Эбэ үрдүгэр Күүстээх Уйбаан уҥуоҕар. Эрбэһин, 2020 с. 

Күүстээх Уйбаан күүһүнэн-уоҕунан, үлэһит быһыытынан улууһугар, дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр дириҥник убаастанара. “Хоҥор Биэ” табаарыстыба кэлин Чапаев аатынан артыал буолуутугар, Күүстээх Уйбаан председателинэн үлэлии сылдьан эмискэ ыалдьан, 1931 сыллаахха өлбүтэ. Күүстээх Уйбаан олорбут олоҕо, сылдьыбыт сырыылара, көрдөрбүт көрдөрүүлэрэ кэлэр да өттүгэр кэнчээри ыччакка кэрэ кэпсээҥҥэ, норуот номоҕор сылдьыаҕа, үйэ-саас тухары үүнэр көлүөнэҕэ өлбөт-сүппэт үтүө холобур буолуоҕа.

Иннокентий Константинович СИВЦЕВ “Былыргы күүстээхтэр” кинигэтиттэн, Дьокуускай кинигэ издательствота. 1985 с.

Петр ПАВЛОВ хаартыскаҕа түһэриилэрэ.