Артур Константинов: “Бөтүрүөбүс ыҥырбытыгар, тренерим көҥүллээбэтэҕэ”

Артур Константинов аатын иһиттэхпинэ, бастатан туран, 1985 сыллаахха Дьокуускайга ыытыллыбыт Сэбиэскэй Сойуус көҥүл тустууга чемпионатыгар үһүс миэстэҕэ тахсан, үөрэн мичилийэ турар бөҕөһү саныы түһэбин.

Кэнники сылларга Артур Константиновиһы талааннаах тренер быһыытынан сыаналыы көрөбүн.

Кини сүрдээх сэмэй, биллэ-көстө, бэйэтин туһунан ыһа-тоҕо кэпсии-ипсии, эбэтэр баарын биллэрэн чорбойо сатаабат киһи. Ол даҕаны сиэринэн, нэһиилэ тылбар киллэрэн, хаһыакка анаан көрсөн, ааҕааччыларга анаан сэһэргэстим.

-Артур Константинович, биһиги көрсүһүүбүт эн төрөөбүт, үбүлүөйдээх күҥҥэр сыһыаннаах, балаҕан ыйын 12 күнүгэр 60 сааскын туоллун. Эҕэрдэлиибин! Бастатан туран, сахалыы үгэһинэн сэһэргэһиибитин кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын диэн ыйытыыттан саҕалыахха.

-Аммаҕа төрөөбүтүм, аҕам Болугур, Омоллоон диэн сиртэн төрүттээх. Кини землеустроитель этэ. Константин Алексеевич Константинов диэн. Ийэм Евдокия Кирилловна Константинова, Өлүөхүмэттэн төрүттээх. Бииргэ төрөөбүт үһүөбүт, мин ыал улахан оҕотобун. Икки балтылаахпын.

-Дьиэ кэргэн спорка сыһыана хайдаҕый?

-Наһаа оннук улахан суох. Аҕам өттүнэн уустар бааллар эбит, тимир уустара. Ол оннугар Омоллоонтон элбэх тустууктар төрүттээхтэр. Холобур, Сахааччалаах, омоллооннор. Амма тустууктара үксүлэрэ омоллооннор. Биллиилээх бөҕөс Василий Константинов – Бадьай Бааска, аҕам этэринэн аймахпыт. Биирдэ Москваҕа күрэхтэһиигэ сырыттахпытына, Бадьай миигин быраатым диэн, Тасолтан Хатаговка билиһиннэрэн турардаах.

-Тустуунан хас сааскыттан дьарыктаммыккыный?

-Ахсыс кылаастан саҕалаабытым, Амма оскуолатыгар. Тустуук табаарыстарым дьарыкка ыҥырбыттара. Ыаллыы олорор уолаттарым Коля Федоровы, Рома Никифоровы батыһан кэлбитим. Тренербит – Саха АССР үтүөлээх тренерэ Николай Михайлович Давыдов.

Ол саҕана 48 киилэҕэ тустар этим. Бастакы күрэхтэһиилэрбэр наар хотторорум. Онтон онус кылааска үөрэнэ сылдьан “Спартак” спортивнай уопсастыба оҕолорго республикатааҕы күрэхтэһиитигэр 60 кг ыйааһыҥҥа бастаабытым. Ол күрэхтэһии “Тайга” гостиница таһыгар икки этээстээх мас саалаҕа ыытыллыбытын өйдүүбүн. Финалга Чурапчы уолун кыайбытым. Ити мин бастакы кыайыым этэ.

Ити сыл сайыныгар Аммаҕа ыһыахха хапсаҕайдаан, муҥутуур кыайыылаах аатын ылбытым. Улахан дьоҥҥо. Онно оччотооҕу оройуон күүстээх тустууктара бары кэриэтэ кыттыбыттара. Иван, Прокопий Захаровтар, Михаил Скрябин уо.д.а. бааллара. Итиннэ мин кэннибиттэн иккис-үһүс буолбут дьон 100-чэкэ киилэлээх этилэр. Үксүлэрин атахтарыттан ылан охтортообутум.

-Дьэ, итинтэн ыла олоҕун хайдах салаллан барбытай?

-Онус кылааһы үөрэнэн бүтэрбитим кэнниттэн Николай Михайлович – Украинаҕа, Киев куоракка үөрэтэ ыыппыта. Үөрэххэ киириигэ бастакы сыл ОФП мөлтөх этим. Ол оннугар туһуннаран көрбүттэригэр – утарсааччыбын кыайбытым. Онон үөрэххэ сатаан киирбэккэ тахсан истэхпинэ, кэннибиттэн биир тренер эккирэтэн кэлэн: “Хаал, биһиэхэ биир сыл дьарыктан, эһиил эйигин үөрэххэ киллэттэриэм”, – диэтэ. Ону мин үөрүүнэн хааллаҕым дии. Ол тренер – Лев Михайлович Брохштут.

Манна сыһыары тутан эттэххэ, Павел Пинигин Украинаҕа тиийээт, бастаан эмиэ киниэхэ эрчиллибитэ. Ити курдук, усулуобуйабын тэрийэн, хайыһар базатыгар олордон, “Зенит” тустууга саалатыгар дьарыктаабыта. Эһиилигэр туох даҕаны эксээмэнэ суох үөрэххэ киирбитим.

Сотору буолаат, Украина эдэрдэргэ күрэхтэһиитигэр бастаабытым. 1975 сыллаахха Сэбиэскэй Сойуус түһүлгэтигэр Фрунзе куоракка тиийэн бэйэм ыйааһыммар төрдүс буолбутум. Онно дагестанец Сайпулла Карачаевка уонна Круглов диэн бэйэм хамаандам уолугар хотторон кэбиспитим. Ити иннинэ Круглову Украина күрэхтэһиитигэр кыайбытым ээ. 18 сааспар ССРС спордун маастарын нуорматын толорбутум.

-Бээрэ, ити кэмҥэ тренерин ким этэй?

-Брохштут дьарыктаабатаҕа, кини менеджер этэ. Институкка тиийэн бастаан-утаа тренердэр Г.А. Бураков, М.А. Шахов, В.И. Фетисов салалталарынан эрчиллэрим. Онтон Шахов миигин бэйэтин бөлөҕөр ылбыта. Билэргит курдук, кини ССРС чемпиона, Олимпиада призера. Хомойуох иһин, Михаил Афанасьевич быйыл биһиги кэккэбититтэн өлөн туораабыта. Кини салалтатынан Украина сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирбитим.

Ити кэмҥэ биир эрэ тренери тутан баран сылдьыбат этилэр. Кэлин Б.Савлоховка, Б.Базаевка, П.Пинигиҥҥэ эрчиллэ сылдьыбытым.

Ити курдук, үс сыл дойдубар кэлбэккэ, наар эрчиллэн, күрэхтэһэн тахсыбытым. Саха сирин наһаа ахтар этим. Киевкэ барыта 16 сыл олорбутум. Антах үөрэнэ сылдьан, 1982 сыллаахха кэргэннэммитим, Сунтаар кыыһа, үс оҕоломмуппут, онтон биирим суох буолбута. Уолаттарым тустууга сыстыбатылар.

-Артур Константинович, эн Киевкэ үөрэнэ сылдьан элбэх күрэхтэһиигэ кыттыбыккын биһиги өссө үчүгэй аҕайдык билбэппит. Ханнык биллиилээх бөҕөстөрү кытта туста сылдьыбыккыный?

-Омук сиригэр Польшаҕа, Болгарияҕа уонна Монголияҕа тустубутум. ССРС “Буревестник” уопсастыбатын күрэхтэһиитигэр кыайбытым. Уонна байыаннайдарга элбэхтэ тустубутум. Биирдэ Доҕордуу аармыйалар спортивнай кулууптарын (СКДА) спартакиадаларыгар бастаабытым (1986).

Болгарияҕа Дан Колов турнирыгар (1988) аан дойду чемпионатын призердара монгол А.Энхээни, поляк М.Скубаһы кыайбытым, ССРС чемпионатыгар С.Аюбовы, А.Фарукшины, С.Масьяновы, Е.Кураленогы баһыйбытым. Ол сыл СКДА турнирын кыайбытым, онон норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастар нуорматын толорбутум.

Сэбиэскэй Сойуус чемпионатыгар биэстэ тустубутум. Итинтэн 1985 с. Дьокуускайга ыытыллыбыт чемпионакка боруонса призер буолбутум, оттон 1987 сыллаахха Воронежка буолбукка, 68 киилэҕэ бэһис миэстэлэммитим.

-Тустууга ситиһиилэргиттэн ордук ханнык көрдөрүүнү үрдүктүк сыаналыыгыный?

-Дьокуускайга ыытыллыбыт Сэбиэскэй Сойуус чемпионатыгар бэйэм ыалдьааччыларым көрөн олордохторуна боруонса мэтээли ылыыбын этиэххэ сөп. Онно олох арыллан тустубутум. Ыйааһыммын 67-тэн таһаарааччым суох. Онон биэс киилэни түһэрэрим. Бастаан Дагестан бөҕөһүн хоппутум. Оттон иккис эргииргэ казах Маяузовы кытта киирсэн олох нэһиилэ кыайбытым. Түөрт баалынан хотторон иһэбин, оччолорго биирдии баалынан хомуйаҕын, бириэмэ кыра хаалбыта. Онтон киһибин партерга охторон баран, сэттэ баалы ылабын. Онон түмүккэ 7:4 ахсаанынан кыайан тахсабын. Түргэн, күүстээх, тустарга табыгаһа суох киһи.

Онтон С.Аюбовы хотобун, С.Саркисян, Х.Исаев эрдэ туораан хаалаллар. Боруонса мэтээл иһин тустууга С.Масьяновы хоппутум. Ахсааммыт 4:4-кэ этэ быһыылааҕа, хапсыһыы бүтэрэ 15 сөк. хаалбытын көрбүтүм уонна атахха киириигэ биир өттүгэр көрдөрөн баран, албыннаан атын өттүгэр киирэн охторон, кыайыылаах баалы ылбытым.

-Артур Константинович, эн олоххор биир бэлиэ түгэнинэн арааһа, олимпийскай чемпион Джон Смиты кытта киирсиигин баһаалыста билиһиннэр эрэ, хайдах быһыылаах тустуу буолбутай?

-Ити 1986 сыллаахха Киевкэ, ССРС уонна АХШ сүүмэрдэммит хамаандаларын табаарыстыы көрсүһүүлэригэр буолбута. Джон Смит тустар манерата американскай тустуу оскуолатыгар олох маарыннаабат. Кинини күүс-уох өттүнэн сайдыылаах дии санаабаккын. Сымнаҕас соҕустук, тардыалаан, албыннаан тустара, атаҕынан үчүгэйдик хамсанара, партерга уһулуччу күүстээх этэ. Оччолорго тилэхтээбэт этэ. Ол мин тилэхтиирбин устан ылбыттар быһыылаах.

Миэхэ ити албаһы Прокопий Шестаков көрдөрбүтэ. Минскэйгэ дьиэтигэр ыҥыран баран, муостаҕа матараас тэлгээн ити албаһы көрдөрбүтэ. Ол миэхэ иҥэн хаалбыта, тустуум тосту уларыйбыта. Тилэхтээһин – сүрүн албаһым буолбута. Оччолорго ким даҕаны улаханнык ити албаһы туттубат этэ.

Смиттыын тустуубар тилэхтээн баал ылаттаабытым. Ону көрөллөр, соһуйаллар буоллаҕа дии, бу киһи хайдах американецтан баал ыларый диэн. Онтон сыл аҥаарынан көрбүтүм, киһим (Смит) бэйэтэ тилэхтиир буолбут этэ.

-Дьэ, салгыы олоҕун хайдах салаллыбытай? Манна, Саха сиригэр хаһан кэлбиккиний?

-Киевкэ СКА-14 прапорщигынан сылдьыбытым. Дьокуускайга 1991 сыллаахха кэлбитим. Тустууга умсугуйан туран дьарыктаныыбын, күрэхтэһиибин 1989 сыллаахха түмүктээбитим диэххэ сөп. Ол кэнниттэн тренер быһыытынан үлэлээбитим. Бэйэм ыйааһыммар Михаил Чернов, Ахмет Джалилов, Висалимов диэн бөҕөстөрү бэлэмнээбитим.

Чернов күүстээх тустуук. Эдэрдэргэ ССРС чемпиона, СКДА кыайыылааҕа, ССРС спартакиадатын призера, байыаннайдар аан дойдутааҕы оонньууларыгар бастаабыта, Иван Ярыгин турнирын кыайыылааҕа… Миэхэ кэлэллэригэр кинилэр маастарга кандидаттар эрэ этэ, 18 саастаах уолаттар. Кэлин Чернов тустуутун эмискэ бырахпыта. Арааһа, Тедеевтиин тапсыбакка быһыылаах этэ. Баһыйар кэмигэр хамаандаҕа ылбатахтарын иһин, тустуутун быраҕан кэбиспитэ. Өһүргэнэн, ол саҕана, Украина тустуутун Савлоховтар, Тедеев биир дойдулаахтара баһылаан-көһүлээн салайан олороллоро.

-Билигин ханна үлэлииргин билиһиннэр эрэ. Төһө уолаттардааххыный, кимнээҕи эрчийэҕин?

-Роман Дмитриев аатынан Олимпийскай эрэл училищетыгар тренеринэн үлэлиибин. Мин бөлөхпөр Георгий Окороков, Айсен Потапов, Семен Владимиров уонна кыра уолаттар бааллар. Окороков атаҕын эппэрээссийэлэтэн баран, эрчиллиитин саҥа саҕалаата. Быйыл “вид на жительство” ылыахтаах. Австралия бэйэтэ туспа сокуоннаах, ирдэбиллээх дойду – гражданство ыларга. Инникини түстүүр эбит буоллахха, ити кэскиллээх санаа. Онно сахалар эмиэ бааллар. Гражданствотын ыллаҕына тустуоҕа. Ыйааһына 57-ҕэ оруобуна сөп түбэһэр.

Айсен туһунан эттэххэ, сүрдээх үлэһит уол. Ол иһин көрдөрүүтэ тупсан иһэр.

Бу иннинэ Николай Охлопковы кытта үлэлэспитим. Өссө оскуолаҕа үөрэнэ сырыттаҕына кэргэним дойдутугар Сунтаарга тиийэн сүбэлээ-амалаан дьарыктыыр этим. Сылга иккитэ-үстэ тиийэрим, кинини эбии эрчийээри. Онтон Коля оскуоланы бүтэрэн баран, миэхэ кэлэн салгыы эрчиллибитэ. Кэлин тренер В.Н. Кириллиҥҥэ көспүтэ. Ити курдук, кылгас кэмҥэ Егор Пономаревы эмиэ дьарыктыы сылдьыбытым.

–Д.П. Коркиҥҥа үөрэммэтэх эбиккин дии, мин эйигин кини үөрэнээччитэ буолуохтаах дии санаабытым.

-Дьиҥинэ, Дмитрий Петрович миигин Чурапчыга ыҥырбыта. Ону дьонум көҥүллээбиттэрэ гынан баран, Амматааҕы тренерим Николай Давыдов ыыппатаҕа. Бэйэтэ тустуу кыһатын оҥорон таһаара сатаабыта.

-Тренер быһыытынан үлэҕэр туох былааннар баалларын билиэххэ сөп дуо?

-Быйыл саҥа набор оҥордум. 2002, 2004 сылларга төрөөбүт оҕолору талан ыллым. Ону тэҥэ өссө кыра оҕолору эрдэттэн бэлэмнии сатыыбын.

Дьэ, ити курдук, А.К. Константинов сэмэйдик бэйэтин спорка олоҕун сэһэргиир. Өссө токоолоһуу күүһүнэн ыйытан билбитим, Артур Константинович Саха Республикатын физическэй култуураҕа уонна спорка туйгуна, Амма улууһун Болугур нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина эбит. Ону дьаныһан туран ыйыппатаҕым эбитэ буоллар, саараама этиэ суоҕа этэ…

Петр ПАВЛОВ.

“Дьулур5ан” архыыбыттан, 2018 с.