Саха бухатыырын хорсун быһыыта

95 сыллааҕыта Н.А. Каландаришвили – Асатиани холбоһуктаах ыстааптарын эшелона манна хонон ааспыта. Каландаришвили айанын былаһын тухары нэһилиэнньэни кытта көрсүһэн, миитиннээн, курдаһан тустууга күрэстэһиини бэйэтин байыастарын ортотугар ыытан, нэһилиэнньэҕэ көрдөрөн испитэ үһү.

Кини этэрээтин иһигэр олус күүстээх, түргэн уонна сылбырҕа бөҕөстөр бааллара – грузиннар, осетиннар, дагестаннар, о.д.а. омуктар. Саамай күүстээхтэрэ – Кура Магомед диэн лезгин омук бухатыыра. Бары – сүрдээх ыарахан ыйааһыннаах дьон.

Бу дьон хас дьаам аайы бэйэлэрэ эрэ тусталларыттан салҕан, олохтоох нэһилиэнньэ саамай күүстээх дьонун кытта күүс холоһон самнарыахтарын, күүстэрин-кыахтарын көрдөрүөхтэрин баҕарбыттар. Тиит Арыы дьаамын ыстаарыстата Зосима Голоков онуоха мас мастааччынан кэпсэтэн үлэлэтэ сылдьыбыт, 18 сааһын арыый туола илик буолан баран, олус күүстээх, курдаһан тустууга ыһыахтарга саҥа биллэн эрэр уолу тылыгар киллэрэн туһуннарбыт.

Бу уол Бөртө нэһилиэгиттэн төрүттээх (2-с Малдьаҕар, билиҥҥинэн Улахан Аан), Василий Дмитриевич Семенов-Баһыы Баһылай диэн саҥардыы ситэн-хотон эрэр ыччат эбит.   Каландаришвили бөҕөстөрө маҥнай уолу мыына-сэнии көрбүттэр. Ону киһилэрэ сөп оҥорбут: дуобакка, саахымакка улахан маастар сыйааныс биэрэрин курдук, сылайбакка утуу-субуу Кавказ толуу, 17 күүстээх бөҕөһүн самахтарын туорайыттан ылан өрө баһан таһаара-таһаара, күрдьүк хаарга төбөлөрүн оройунан тамнаабыт. Тулуһар бөҕөс көстүбэтэх. Онон Баһыы Баһылай ол, билиҥҥилии эттэххэ, “официальнай турнир” муҥутуур чөмпүйүөнэ буолбут.

Маны Дед Каландаришвили сөбүлээбэтэх, бэйэтин дьонугар “мин саамай күүстээх бөҕөстөрбүн сокуоннай сааһын туола илик уол итинник тамныыр, кыайар-хотор буоллаҕына, туох эрэ дьиктилээх дойдуга кэлбиппит быһыылаах” диэбитэ нөҥүө күнүгэр олохтоохторго иһиллибит.

Ол Семенов В.Д. – Баһыы Баһылай (1904-1977) кэлин холкуос бастыҥ үлэһитэ, стахановец, “Бочуот Знага” уордьанынан, “Саха АССР 15 сыла” түөскэ иилиллэр бэлиэнэн наҕараадаламмыт, бар дьонугар ытыктанар киһи буолбут. Курдаһан тустууга 1937 с. Саха АССР норуоттарын 3-с спартакиадатын муҥутуур чөмпүйүөнэ. Кинини бэйэтин кэмигэр Саха сирин саамай күүстээх киһитинэн билинэр оруннаах. Ыараханы көтөҕөрө, хара үлэни кыайара-хоторо сүрдээх үһү.

Билигин көҥүл тустуу өрөспүүбүлүкэбитигэр бастакы нүөмэрдээх успуорт көрүҥүнэн биллэр. Ол гынан баран, сорох сылга Арассыыйа чөмпүйэнээттэригэр бастыҥ бөҕөстөрбүт хамаандалара биир да миэстэтэ суох төннөллөрө баар суол. Барытыгар Хотугу Осетия уонна Дагестан бөҕөстөрө сабарыйан, бүөлээн-мэһэйдээн иһэллэрэ.

Онтон 95 сыллааҕыта ити дойдулар бастыҥ саалаах-сэптээх былааһы олохтуу кэлэн иһэн соҕотох, сокуоннай сааһын да ситэ илик саха бухатыырыттан бары охтубуттара – саҥа көлүөнэ бөҕөстөргө холобур буолуохтаах!

Ол инниттэн хорсун быһыы оҥоһуллубут сиригэр, миэстэтигэр, саатар, хас да омук тылынан суруллубут таас дуу, мэҥэ бэлиэ дуу туруохтаах. Бу ытык миэстэҕэ саха бөҕөстөрө сылдьан, сүгүрүйэн ааһар бэлиэ сирдэрэ буолуохтаах. Бу, дьиҥинэн, улуус уонна өрөспүүбүлүкэ успуорка уопсастыбаннаһа ылыстаҕына, толору кыаллыан сөп.

Онтон кэнэҕэс бу миэстэҕэ эдэр Баһыы Баһылай харытын ньыппарынан, тустар курун курданан, өттүк баттанан, арҕаа диэки дьэбирдик көрөн, атахтарын киэҥник үктээн турар пааматынньыга туруох тустаах.

Сыл ахсын ыйааһыннарынан көҥүл тустууга абсолютнайга курдаһан тустууга аһаҕас турнир тэрилиннин! Саха бухатыырыгар, кини хорсун быһыытыгар албан аат! Уруй! Уруй! Уруй!

Ылдьаа КУОЛАҺАП, Мэҥэ Хаҥалас, Майа. 2017 с. 

Прокопий ФЕДОРОВ хартыыната.