Солук Боотур суолунан… (салгыыта)

Сылын аайы кэриэтэ кэргэним дойдутугар Кэптэнигэ тахсан сайылыыбыт. Онно хайаан да, олохтоохтор ытыктаан Эбэ диэн ааттыыр Быйды алаастарын туора хаампаппыт. Ол сырыылартан, бу алаас былыргы историятын сэҥээрии үөскээбитэ.

Бастатан туран, XVII үйэҕэ олоро сылдьыбыт Солук Боотур туһунан…

Оҕо эрдэхпинэ И.Г. Березкин “Саха былыргы сэһэннэрэ уонна үһүйээннэрэ” диэн кинигэтигэр Солук Боотур туһунан ааҕаммын, Быйды алааска сүдү да киһи олорон ааспыт эбит диэн сүгүрүйэ, киэн тутта санаабытым. Өссө ол санаабын “Бэлэм буол” хаһыакка суруйан таһааттарбыттаахпын.

Аны билигин, кэм-кэрдии бэйэтэ ыйан дуу, сиэтэн аҕалан дуу, ол оҕо сааһым санаатын сөргүтэн, суруналыыс киһи быһыытынан үөрэтэргэ сананан эрэбин.

Ааспыкка бу dzulurgan.ru сайт “Тус санаа” диэн рубрикатыгар “Солук Боотур суолунан…” диэн, республикатааҕы Ем. Ярославскай аатынан историяны уонна кыраайы үөрэтэр музейга итиэннэ Саха сирин Национальнай архыыбыгар сылдьан, Солук Боотурга сыһыаннаан тугу билбиппин-көрбүппүн кылгастык сырдатан турабын. Ону билигин салгыыбын.

Солук Боотур үҥүүтэ

И.Д. Новгородов архыыбын биир бэлиэтээһинигэр, Солук Боотур көмүллүбүт сирин хаһыыга үҥүү (былыргы буойун туттар сэбэ) көстүбүт. Онно сурулларынан, өлүк төбөтүн хайысхатынан үҥүү уһугунан үөһэ ууруллубут. Ону археологтар дьиктиргээбиттэр. Сэрии сэбэ хаһан баҕарар өлбүттээх ойоҕоһугар, уһугунан аллараа, ол аата, атаҕын диэки ыйан ууруллуохтаах диэбиттэр. Өссө сороҕор, сэрии сэбин уһуга, өлбүттээҕи кытта тэҥҥэ ууруллар буоллаҕына, уһуга токурутулларын ыйбыттар.

Архыып докумуоннарыгар сигэнэн салгыы суруйдахха, археологтар бэлиэтээбиттэринэн, бу үҥүү саха оҥоһуга буолбатах диэн эбит. Үҥүүнү Солук Боотурга нуучча хаһаактара бэлэх быһыытынан биэрбит буолуохтарын сөп диэн, биллиилээх кыраайы үөрэтээччи уонна этнограф М.М. Носов сылыктаабыт. Дьаһаагы үчүгэйдик хомуйан төлөөбүтүн иһин.

Солук Боотур иһитэ

Музей фондатын харайааччы Александр Прокопьевич Абрамов Солук Боотурга сыһыаннаах сэдэх экспонаты көрдөрбүтэ – 10 лиитэрэлээх биэдэрэҕэ маарынныыр тимир ылтаһыннарынан иһэрдиллэн оҥоһуллубут улахан иһити. Эргэтэ бэрдиттэн дэлби дьэбиннэрбит, хараарбыт көстүүлээх этэ.

Киниттэн бу иһит туһунан билиһиннэрэригэр көрдөспүппэр, Александр Прокопьевич: «Котел железный, составной из погребения Солук Боотура, в Усть Алданском улусе, раскопки И.Д. Новгородов, 1944 г. Изделие состоит из кованого дна и 5 полотен листового железа соединенных между собой посредством клепания железных заклепок. Верхняя часть котла состоит из трех проклепанных пластин, нижняя часть также из трех частей вместе с днищем. Диаметр заклепок от 1,1-1,2 см. Предмет сильно коррозирован, имеет разрывы железа, с одной стороны, на верхней и нижней части. На верхней части изделия сохранилось одно ушко для ручки котла дугообразной формы из железа. Размер 5,0х4,0 см. Основание ушка усилено дополнительной железной пластинкой, размером 8,0х4,4 см. Можно написать, что по форме, напоминает обычное ведро, т.к. расширяется снизу вверх», – диэн быһаарбыта.

Бу иһит түгэҕэ тэстиилээх. Ону Александр Прокопьевич, сахалар былыргы үгэстэринэн, өлбүт киһини кытта ууруллар иһит-хомуос маннык, анаан түгэҕэ тэһиллэн баран уурулларын санатта. Манна даҕатан эттэххэ, Солук Боотуру тимир ууһа диэн суруйаллар. Онон сабаҕалаатахха, бу иһити кини бэйэтэ оҥорбут буолуон сөп.

Дьэ, ити курдук. Солук Боотурга сыһыаннаах бу үҥүү (протазан) уонна иһит, билигин Ем. Ярославскай аатынан республикатааҕы историяны уонна кыраайы үөрэтэр музейга харалла сыталлар.

Солук Боотур туһунан сэҥээрии, чинчийии салҕанар…

Туомтуу тардыы

“Солук Боотур суолунан…” суруйуу – былыргыны, өбүгэлэрбит олорон ааспыт олохторун сэҥээрэр дьон болҕомтолорун син тарта диэххэ сөп. Өссө саҥа, урукку өттүгэр улаханнык биллибэтэх чахчылар биллэн таҕыстылар. Ол курдук, Солук Боотур биир дойдулаахтара – лөгөйдөр, ити И.Д. Новгородов хаһыытын хара үлэтигэр сылдьыбыт дьон кимнээх буолалларын үһүйээн быһыытынан билэллэр эбит. Докумуоҥҥа (хаһыы боротокуолугар) кинилэр ааттара суруллубатах, хаһыы хамыыһыйатын дьоно эрэ бааллар. Ити курдук, былыргы сэһэннэртэн, үһүйээннэртэн син сыһыаннаах саҥа чахчылар көстөн иһэллэрэ кэрэхсэбиллээх.

Төрөөбүт тылбытын, урукку өбүгэлэрбит олохторун-дьаһахтарын, омукпут историятын, сиэрбитин-туоммутун умнубакка үөрэтэн, чинчийэн – ыччаттарбытыгар, дьоммутугар тиэрдэн, сырдатан истэхпитинэ эрэ, омук быһыытынан сүтэн-симэлийэн хаалыахпыт суоҕа.

Сэҥээрбит дьон, dzulurgan.ru сайтка өссө, Солук Боотур туһунан И.Г. Березкин, Г.В. Ксенофонтов суруйууларын, Быйды алаас туһунан ааптар бэлиэтээһиннэрин хас да матырыйаалы булан ааҕыаххытын сөп.

Петр ПАВЛОВ.