Олимпиада чемпионун ийэтэ  

Сахалар улуу тустуукпут Павел Пинигин 70 cааһын туолла. Бүгүн кини күн-күбэй ийэтин уонна кини аймахтарын тустарынан сырдатарга сорунабын…                    

Пинигиттэр ийэлэрин туһунан кылгас ыстатыйаны «Хоптоҕо» диэн 2004, 2014 сс. тахсыбыт кинигэлэргэ кыыһа, СӨ доруобуйа харыстабылын туйгуна Мария Павловна Баягантаева суруйууларыттан саҕалыахха.

“Анемподистова Харьяна Елисеевна Хадаар нэhилиэгэр биэс оҕолоох Анемподистов Елисей Яковлевич уонна Афанасьева Мотрена Степановна дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ. Кинини ийэтэ 1924 сыллаахха 44 сааһыгар төрөтөр. Үөрэххэ наһаа баҕалаах кыыһы Хайахсыт түөрт кылаастаах оскуолатыгар үөрэттэрэ биэрэллэр, салгыы Дириҥ сэттэ кылаастаах оскуолатын бүтэрэр. Дьокуускайга фельдшерскай оскуолаҕа (ЯФАШ) үөрэнэ сылдьан, доруобуйатынан салгыы үөрэммэккэ, дойдутугар Хадаарга төннөн тахсар. 1941-1943 cс. Чурапчы педучилищетыгар (ЧПУ) үөрэнэр. Икки убайа сэрииттэн эргиллибэтэхтэрэ – 1942 сыл улахан убайа Дьөгүөр сураҕа суох сүтэр, онтон иккис убайа Баһылай өлөр, ийэтэ олох буорайар, онтон оҕустаран ыарыhах буолар. Ол иhин сэрии кэмигэр ийэтигэр көмөлөhөөрү, үөрэҕиттэн тохтуур. Хайахсыкка лааппыга атыыhытынан үлэлиир. Оччотооҕу кэм ирдэбилинэн, тустаах үлэтин таhынан холкуос бары үлэтигэр ханна соруйалларынан сылдьар.

Сэрииттэн таптыыр уола, Пинигин Павел Титович, биһиги аҕабыт инбэлиит буолан төннөн кэлэр. Финскэй, Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ, Албан Аат III-с степеннээх орден кавалера, Дьокуускайдааҕы байыаннай оскуоланы бүтэрбит. Дьоммут Дириҥ бөһүөлэгэр тиийэн олохсуйаллар. Аҕабыт оскуолаҕа оҕолору байыаннай үөрэххэ, физкультураҕа  үөрэтэр. Кэлин Дьокуускайдааҕы  учительскай институт естественнэй факультетын бүтэрэн биология, география учуутала буолар. Онтон суоппар куурсун бүтэрэн машиноведениеҕа үөрэтэр. Кинилэр барыта аҕыс оҕолоноллор, онтон биир оҕолоро балтараа сааhыгар ыалдьан өлөр. Ийэбит оҕолорун көрөр, иистэнэр. Билигиҥҥи кэм эбитэ буоллар, норуот маастара буолуо эбит. Эдэр сааhыттан аhаах доруобуйалаах Харьяна Елисеевна 1967 сыллаахха быар ыарыытыгар хотторон, 43 сааһыгар бу орто дойду олоҕуттан туораабыта. Саҥа туран эрэр сэттэ оҕо аҕабытын кытта хаалбыппыт.

 Бииргэ төрөөбүттэрим:

Убайбыт Василий  Павлович СГУ физмат факультетын бүтэрэн физика учуутала, радио-инженерынан үлэлээбитэ. Үс оҕоломмута, сиэннэрдээх. Улахан эдьиийбит Вера Павловна ийэ оруолун толорбута, эрдэ үлэһит буолбута. Аҕабытынаан барыбытын үрдүк үөрэхтээн, ахсыыбытыгар сыбаайбаларбытын тэрийэн, дьиэлээн-уоттаан олохтообуттара.

Эдьиийбит Альбина Павловна СГУ биолого-географическай факультетын бүтэрэн биология учууталынан өр сыл үлэлээн пенсияҕа тахсыбыта. Биир уол оҕолоох, икки сиэннээх.

Убайбыт Павел Павлович 1976 с. Монреаллааҕы Олимпиада чемпиона, Ил Түмэн депутата, “Триумф” спорткомплекс директора, үс уол аҕата.

Мария Павловна орто медицинскэй уонна үрдүк физкультурнай үөрэхтээх. 38 сыл идэтинэн балыыһаҕа үлэлии сылдьар. Үс оҕолоох, биир сиэннээх.

Бырааппыт Алексей Киевтээҕи физкультурнай институту бүтэрэн дойдутугар кэлэн учууталлаабыта. Кэлин Таатта Боробулугар оскуола директорынан үлэлии сылдьан, 38 сааһыгар массыына саахалыгар түбэһэн суорума суолламмыта. Түөрт оҕолоох, сиэннэрдээх. Бырааппыт сүрдээх киэҥ көрүүлээх, инникилээх буолуохтааҕа.

Кыра балтыбыт Евдокия Павловна Киевтээҕи культура институтун бүтэрэн библиотекарь идэлээх, кэлин эбии үөрэнэн психолог идэтин баһылаан, билигин ХИФУ психологияҕа факультетын доцена, уол оҕолоох”.

Мин Пинигиттэр улахан уолларыныын Васялыын Дириҥ орто оскуолатыгар бииргэ үөрэммиппит, 1965 с. оскуоланы бүтэрбиппит. Онон ити дьиэ кэргэни үчүгэйдик билэбин диэхпэр сөп. Ийэлэрэ үлэлээбэт буолан аҕаларын кыра хамнаһыгар сэттэ оҕолорун иитэн, улаатыннаран киһи-хара оҥорбуттара. Харыйаананы наһаа үтүө майгылаах, олус иистэнньэҥ, уус этэ дииллэрин истэрим. Оҕолоро ийэлэрэ тикпит, уурбут-туппут курдук, бэйэлэригэр сөрү-сөп, ыраас таҥастаах-саптаах буолаллара. Онон дьоҥҥо иистэнэр эбит буолуохтаах. Онуска быһыылааҕа, Вася төрөөбүт күнүгэр дьиэтигэр ыҥыртаабыта, кылаас оҕотун барытын. Наһаа үчүгэй, минньигэс астаах остуолга бырааһынныктаабыппытын умнубаппын. Вася ийэтэ, балтылара астаабыттара буолуо. Мин ийэм Александра Петровна Харыйаананы үчүгэйдик билэрэ. Иккиэн Хадаар кыргыттара этилэр. Олус үчүгэйдик саныыра, өрүү ыйыталаһара.                          

Харьяна Елисеевна ийэтин удьуордара

Харьяна Елисеевна Анемподистова ийэтинэн Чурапчы Хайахсытыттан сыдьааннаах. Харьяна ийэтэ Афанасьевтар – Боттоһулар кыыстара. Павел Титович Харыйаананы Хайахсыттан сүгүннэрэн илдьибитин истэрим. Харьяна сэрии бүтүүтэ Хайахсыкка маҕаһыыҥҥа продавецтаабыт. Павел Титович өссө Дириҥҥэ үөрэппит курдук истибиппин. Боттоһулар аймах кыыстара эбитин билэрим. Боттоһу аймах улахан күүстээх, илии үлэтин уһулуччу кыайыгас удьуор эбит. Боттоһу Уола Сааба диэни киһини өйдүүр буолуохпуттан истэрим. Дьон кинини ытыктаан, күүһүн-уоҕун, кыайыгас үлэһитин иһин үгүстүк ахталлар буолуохтаах.

Сааба аҕата Охонооһойоп Ыстапаан-Боттоһу, намыһах соҕус уҥуохтаах гынан баран суон моонньулаах, илиилээх-атахтаах олус күүстээх киһинэн биллэр эбит. Биирдэ кинини ааттаан Бойуоттан эмиэ биир күүһүмсүйэр киһи тустаары кэлбит. Ону Ыстапаан бобо тутан ылан күрүө остоолботугар олордон кэбиспит. Ол киһи дьулайан тустубакка төннүбүт.  Боттоһуну Аммаҕа үрэххэ сылгы аһатан кыстаан олордоҕуна кыһыллар кэлэн бандьыыттарга сылгы бэлэмнээн олороҕун диэн баайсан туох да суута-сокуона суох ытан өлөрбүттэр. Онтон кыыһыран уола Сааба бандьыыттарга кыттыспыт. Бандьыыттар дьону түүрэйдииллэрин, халыылларын сөбүлээбэккэ биир дойдулааҕын Маппыайап Хабырыыстыын сүбэлэһэн иккиэн Хайахсыкка, билигин «Тараахчыт алааһа” диэнинэн биллэр алааска, хоно сыттахтарына атынан тыанан эргийэ сылдьан этэрээттэрин саанан ытыалаан куттааннар бандьыыттара куоппуттар. Сааба дойдутугар хаалбыт. Сэбиэскэй былаас Саабаны сууттаан хаайыыга ыытар. Беломор-канал тутуутугар үлэлээбит. Севернэй муораҕа аатырар Соловецкай арыыларга тиийэ сылдьыбыт. Биэс сыл хаайыы ыар олоҕун тулуйан тыыннаах да төннүбүтэ киһини сөхтөрөр. Саамай элбээн ханаал тутуутугар 108 тыһыынча хаайыылаах үлэлии сылдьыбыт диэн суруйаллар. 50-тан 300 тыһыынчаҕа тиийэ хаайыылаах өлбүтэ диэн сорох источниктар кэпсииллэр. Кинини биир хаайыылаах күрдьэҕинэн быһа анньан өлөрөргө соруммутун урутаан тимир күрдьэҕинэн анньан бэйэтин өлөрбүт, онтон ыла дьон тыыппат буолбут. Кини хорсунун, куттаҕаһа суоҕун туоһутунан бэйэтин кэпсээнэ хаала сылдьар. Чурапчы улууһугар  кулубалаабыт Шеломов Михаил Степановичтыын бииргэ сылдьыбыттар. Шеломов онно өлбүтэ диэн биллэр. Ону Сааба хайа үрдүгэр таһааран тааһынан көмөн уҥуох туппут.  Өлбүт хаайыылаахтары муораҕа быраҕаллара. Куттаммакка биир дойдулааҕын  убаастаан, автоматтаах, ыттаах харабыллар маныы сырыттахтарына, уҥуох тутуута хорсун быһыы эрэ буолбакка историяҕа кытта суолталаах, Шеломов курдук историяҕа киирбит киһини харайыы.

Мин таайым, олоҥхоһут, билигин 95 саастаах, Чурапчы Дириҥэр олорор Николай Петрович Тарасов Саабаттан бэйэтиттэн истибитин кэпсээбитэ. Охсуһуу буоллаҕына таас истиэнэҕэ кэннинэн сыста туран охсоллорун аһаран биэрэрэ үһү, онон илиилэрин тааска быһыта cыстарар эбит. Олох таптарбата, аһаран биэрэрэ үһү. Дьон олус сымса туттунуулаах киһитин ордук чорботон бэлиэтииллэрэ. 1933 сыллаахха атырдьах ыйыгар канал үлэҕэ киириитинэн 12484 киһини босхолообуттар. Сааба онно босхоломмут буолуон сөп. 50-с сыллар саҥаларыгар өлбүт. Көрбүппүн өйдөөбөппүн. Кыра сылдьан кини туһунан оҕонньоттор элбэхтик ахтыһаллар этэ. Өйбөр чуолкай өйдөбүллэр хаалбатахтар. Арай сылгыга олус сыстаҕас киһитин, хайа да бэйэлээх хаҥыл сылгы кини туттар эрэ сыһыйан хамсаабат буоларын, көҕүлүттэн ылан баран сиргэ тиийэ умса баттыырын, үйэтин тухары аатырбыт ат айааһааччытын туһунан өйдөбүллэр сылдьаллар. Оҕо эрдэхпинэ Боттоһу диэн ат баара. Сайын от охсор массыынаҕа көлүйэллэрин көрөрүм.

Хайахсыкка Ыт Сыҥааҕынан Кэтит Күөлгэ түһэр Боттоһу үрэҕэ диэн ааттаах кыра үрүйэ баар. Онно олохтоохтор эбит. Өтөх онно хойукка диэри баара. Онтон биир эрэ биэрэстэ Дьэбирииһэп Арыылааҕа диэн сайылыкка тиийэҕин. Сайылык хотулуу-арҕаа өртүнэн “Хаҥас көлүччэ” диэн баар, оҕо сырыттахпына онно самнайбыт балаҕан дьиэ баар курдук өйдүүбүн. Дьэ, бу Боттоһу уола Сааба бииргэ төрөөбүт балтын Мотуруона кыыһа Харьяна Елисеевна Анемподистова, олимпиада оонньууларын чемпионун ийэтэ. Павел Павлович Пинигин ийэтин төрүттэрин дойдуларын көрүөн баҕарара да мин билэрбинэн сылдьа илик. Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээҕиттэн Ил Түмэн депутата быһа Хайахсытынан Чурапчыга айаннаатаҕына эбэтэ төрөөбүт сиринэн ааһар. Онон тохтоон көрөн ааһыан сөп этэ.

Харьяна Елисеевна аҕата Анемподистов Елисей Яковлевич… салгыы Мария Павловна кэпсээниттэн: “Биһиги ханна да олордорбут, ханна да сырыттарбыт, Хадаар сириттэн төрүттээхпитин-уустаахпытын умнубаппыт. Уоҕан аҕа ууһа Анемподистов Дьаакып хос эһэбит. Кини 1827 c. төрөөбүт. Үс уолуттан ортокута Дэлиһиэй, биһиги эһэбит, 1862 с. күн сирин көрбүтэ. Убайа баай Бэлэниит, быраата Баһылай. Дэлиһиэй Хайахсыттан Бөҕө Боттоһу Ыстапаан кыыһын Мотуруонаны ойох ылан, көһөрөн аҕалан, Хадаар сиригэр олохсуйаллар. Кыстыктара Төҥүргэстээх, сайылыктара Өкөр Өлөн. Балаҕан, ампаар туттан, сүөһү ииттэн, оҕо-уруу төрөтөн быр-бааччы ыал буолан олорбуттар. Саҥа былааһы олохтоһон, колхоз туһа диэн умса-төннө түһэн үлэлээбиттэрэ. Эһэбит оҕо сылдьан ыалдьан аҥар атаҕа кылгас үһү. Эбэбит сылгыны, оҕуһу айааһаан, миинэр миҥэ оҥостон отун-маһын таһара. Туу, ардьаах, сыарҕа оҥороро, балыктыыра, куобахтыыра үһү. Сүрэҕин анныгар оҕолоох сылдьан хатыҥҥа ыттан туостаан иһит бөҕө тигэн ыалларыгар, дьонноругар түҥэтэрэ. Кини орто уҥуохтаах, суон илиилээх-атахтаах,бөҕө-таҕа көрүҥнээх, хонтоҕор муруннаах, кыаһаан хааннаах дьахтар эбит.

Хойутаан да буоллар маҥнайгы уолларын Дьөгүөрү эбэбит 26 сааһыгар оҕолонор. Оччолорго эһэбит 43 саастааҕа. Улахан уол Дьөгүөр улаатан “Кыһыл Сардаҥа” холхуос сылгыһыта буолар. Көһүү бэрээдэгинэн 1939 с. II Мэлдьэхсигэ өрүскэ киирбит, ойоҕун илдьэ барар. Сылгыны ааһан истэҕинэ көҕүлүттэн тардан ылан баһын быатын кэтэрдэр этэ дииллэр. «Биирдэ атын көҕүлүттэн тутан үрдүк күрүөнү үрдүнэн ойуппута» – диэн Тарасов Николай Петрович кэпсиир. Атырдьах ыйыгар аармыйаҕа ыҥырыллан дойдутун, дьонун көмүскүү кыргыһа барбыта. 1942 с. «сураҕа суох сүттэ» диэн хара сурук кэлбит. Кэннигэр соҕотох кыыһа Надя хаалбыта. Улаатан, үөрэхтэнэн республикаҕа биллэр хайыһардьыт буолбута. Анемподистова Надежда Егоровна партийнай оскуоланы бүтэрэн Чурапчынан, Намынан райкомолга үлэлээбитэ. Эдэр сааһыгар, 38-һын туолбакка сылдьан, орто дойдуттан сүппүтэ.

Эбэм аах иккис уоллара Баһылай (1911 с.т.) улаатан “Коммунизм” колхоз чилиэнэ, суоччутунан, председатели солбуйааччынан, сельсовет депутатынан үлэлээбитэ. Аармыйаҕа 1943 с. ыҥырыллыбыта. Ойоҕо эрдэ өлөн, икки кыыс оҕотун ийэтигэр хаалларбыт. Бараары туран “Бар дьонум этэҥҥэ олорун. Биһиги хайаан да эргиллэн кэлиэхпит, сидьиҥ өстөөҕү кытта таммах хаан хаалыар дылы охсуһуохпут, быраһаайдарыҥ!” – диэт, маҥан атын миинэн айан суолун устун көтүтэ турбут. “Биһиги, хаалааччылар, ытаһа хаалбыппыт”, – диэн балта Маайа кэпсиир. Баһылай 1944 с. олунньу 5 күнүгэр Белоруссияҕа Довжэ дэриэбинэҕэ геройдуу өлбүт. Белоруссия энциклопедиятыгар киллэриллибит. Баһылай тутуулаах, кыайыгас үлэһит, ылыннарыылаах тыллаах, олус кэпсэтинньэҥ киһи этэ дииллэр. Улахан кыыһа Дьэбдьиэй 16 сааһыгар сэллик ыарыыттан өлбүт. Соҕотох хаалбыт кыыhа Өлөөнө Хооруос уолугар  Луукун Бүөтүргэ кэргэн тахсыбыта. Елена Васильевна аҕатын уҥуоҕар эдьиийинээн Мария Елисеевналыын тиийэн көрөн, дойдутун буоруттан ууран кэлбиттэрэ. Өлөөнө утумнарын салҕаан , аҕатын ыра санаатын толорон , ытык ыал буолан, 12 оҕолонон,42 сиэннэнэн, 14 хос сиэнэнэн удьуорадара салҕанар.

Ийэбит эдьиийэ Өлөөнө ситэн-хотон Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээҕин уолугар Скрябин Мироҥҥа эргэ тахсар, икки оҕолонор. Түөрт сыл иһинэн ыалдьан кыра кыыһынаан сэлликтэн өлөллөр. Үстээх Рево, 1936 с.т.,тулаайах уол аҕатын эдьиийдэригэр сыстан  интернатка олорон улаатар. Үөрэҕэр үчүгэй, дьулуурдаах уол үөрэнэр, сайдар. 1953 с. Дьокуускайдааҕы 2 №-дээх оскуоланы бүтэрээт Ленинградка Плеханов аатынан горнай институтка киирэр, инженер буолар. СГУ-га техфакка ананан кэлэн үлэлиир. Москваҕа С.Орджоникидзе аатынан аспирантураны бүтэрэр. 1966 с. доцент, 1990 с. профессор буолар. 19 сыл устата ИТФ декана, 20 сыл кафедра сэбиэдиссэйэ. 2002 с. “Технология и техника разведки” саҥа кафедра арыйар, онно күн бүгүҥҥэ дылы салайааччы. Научнай званиелара: Почетный член Академии Северного Форума, Действительный член Международной академии наук о природе и обществе (МАНПО), международной Академии наук экологии, безопасности человека и природы (МАНЭБЧП), Петровской Академии наук и искусств, Санкт-Петербургской Арктической Академии наук, член-корреспондент  российской инженерной Академии. Ленинградка үөрэнэ сылдьан тустуунан дьарыктаммыта. Өрөспүүбүлүкэ тустууга федерациятын өр сылларга салайсыбыта, тустуу сайдыытыгар кылаатын киллэрсибитэ.

Билигин Хайахсыкка Боттоһу уола Саабаны өйдүүр М.Н. Петрова эрэ баар. Мария Николаевна математика учуутала. Өр сылларга оскуолаҕа учууталлаабыта. Пенсияҕа тахсан баран оскуола музейыгар үлэлээбитэ. Кини дьоно Боттоһулары кытта ыал олорбуттара. Дьэбирииһэп Арыылааҕар бииргэ сайылыыллара, кыстыктара эмиэ чугас-чугас тураллара. Мария Николаевна ийэтин кэпсээнинэн, Сааба сүөһүнү эмтиирэ, отоһуттуура, олоҥхолуура, туойара үһү. Биир суруйааччыга олоҥхолоон, Дьэбирииһэп Арыылааҕын туойбутун суруйтарбыт, ол баҕар ханна эрэ уурулла сытара буолуо диир эбит. “Кэлин Амматтан Дьэбирииһэп Арыылааҕар олордохпутуна, оскуолаҕа киириэм иннинэ кэлэн хонон барбыта. “Сүөһүлэрбит быардыйаллар” – диэн саппыйаларга алааһын буорун кутан бэрэмэдэйгэ уган илдьэ барбыта, айаннаары турара харахпар көстөр курдук, “эһэм барда” – диэн хомойо, долгуйа көрө туран хаалбытым.

…Дьокуускай пордугар олордохпутуна, олимпийскай чемпион, Боттоһулар сиэннэрэ Павел Пинигин самолеттан түһэн киирбитигэр дьон бары үөрэ, сэргии көрбүттэрэ. Мин онно “Таайыгар Саабаҕа наһаа да майгынныыр эбит дии санаабытым” – диэн суруйар ветеран учуутал.

Ол саҕана Хайахсыт аҕа саастаах дьоно, Мария Николаевна аҕатыгар Ньукулай оҕонньорго киирэн сэһэргэһэллэрэ үһү. Павел Пинигин туһунан кэпсээн буоллаҕына, кинини Боттоһулары баппыт, кинилэр хааннара, кинилэри батан күүстээх, сымса диэн быһаараллар эбит. Аҕатын Павел Титовиһы атаҕынан үчүгэй этэ, улахан күүһэ суох,  эбэтин Мотуруонаны дьахтарга холооно суох эр киһи курдук күүстээх-уохтаах дьахтар этэ диэн кэпсэтэллэр эбит.

Павел Павлович балта Мария Павловна “Хайахсыт” кинигэ II томугар суруйбута баар: “Билигин санаан көрдөххө, убайым Байбал Пинигин Олимп чыпчаалыгар ыттарыгар Боттоһу Ыстапаантан төрүттээҕэ, таайбыт Сааба, эбэбит Мотуруона айылҕаттан күүстэрэ-уохтара дьиҥ тирэх буолбут буолуохтаах диэн тэҕэйэбин” – диэн.

Билигин Боттоһу аймахтан удьуордаах спортсменынан, өрөспүүбүлүкэ марафоҥҥа сүүрүүгэ хас да төгүллээх чемпиона Василий Лукин буолар. Кини эбэтэ Елена Харьяна Елисеевна бииргэ төрөөбүт убайын Василий кыыһа. Хос эһэтин аатын ылбыт Василий Васильевич Лукин кэргэнинээн Надежда Ивановналыын оҕолорун кытта Россия таһымнаах күрэхтэһиилэр кыайыылаахтара – “Аҕа-ийэ-оҕо” дьиэ кэргэн күрэхтэһиилэригэр иккитэ Россия үлэ коллективтарыгар, биирдэ Россия Тыатын сирин оонньууларыгар кыайыыны ситиспит спортивнай дьиэ кэргэнинэн буолаллар. Бу үс күрэхтэһиилэргэ үс оҕолоро үһүөн кыттыбыттара. В.В. Лукин Чурапчытааҕы физкультура уонна спорт институтун преподавателэ.

Удьуор утума салҕанар!

Афанасий ИЛЛАРИОНОВ.