Егор Неймохов “Хапсыһыыта”

Бүгүн Егор Неймохов төрөөбүт күнүнэн эҕэрдэ бөҕө туттум. Дьон өйдүүрүттэн үөрдүм. Намтан Баянаева Прасковья Дмитриевна радионан биэрбит очерката, Хаандыга улуустааҕы библиотекатын видеота, Т.П. Карпова ахтыыта миигин ордук долгуттулар.

Татьяна Петровна сөпкө бэлиэтиир. Спорт тематыгар бастакы суруйуу этэ. Аатын да ”Хапсыһыы” диэн ааттаабыта мээнэҕэ буолбатаҕа. Тустууга хапсыһыы, олох моһоллорун туоруурга хапсыһыы курдук дириҥ өйдөбүллээх. Били нууччалыы ”Как назовешь корабль, так и поплывет” дииллэринии, ”Хапсыһыы” хара маҥнайгыттан хапсыһыылаах, хабырыйсыылаах, мөккүөрдээх айымньы буолбута. Егор Петрович олоҕун тускулун быһаарар оруолламмыта.

Ол да иһин кини олоҕун туһунан Сайа киинэтин аата ”Олох – бүппэт хапсыһыы”, кини туһунан билим дуоктара В.Б. Окорокова монографията ”Олох – үйэлээх хапсыһыы” диэн аатынан тахсыбыттара. Егор Петрович бэйэтэ майгыта холку, кими да кытта иирсэ-баайса барбат, аахса сатаабат ураты сэмэй майгылааҕа. Ити араас хапсыһыылары, моһоллору олус ыарыылаахтык ылынара. Ол да иһин, ону тулуйбакка олохтон эрдэ туораатаҕа…

Атаҕастаммыт да курдугун тутатына аахсан тыынын таһаарбыта, иһигэр туппатаҕа буоллар, син үйэтэ уһуо эбитэ буолуо. Ону ис култуурабыт, интеллигеммыт мэһэйдии сыттаҕа. Кими да кытта этиспэккэ, охсуспакка анараа дойдуга бараахтаабыта.

”Хапсыһыы” тоҕо итинник ситиһиилэннэ? Билиҥҥэ диэри дьон болҕомтотун тарта?

Егор Неймохов олох оҕо эрдэҕиттэн тустууну таптаан улааппыта. Оччотооҕу уолаттар бары да оннук буоллахтара. Радиоприемниктаах буолан, ону наар истэрэ уонна оҕолорго репортаж курдук кэпсиирэ. Тустууктары ааҕа билэрэ. Кумирдара Петр Попов уонна Вячеслав Карпов этилэр. Петр Попову “кылбаҥнатан тустардаах уол” диэн ааттыыллара. Тустарыгар сүүрэн киирэрэ үһү. Ону хаартыскаҕа түһэрбиттэрэ хаһыакка тахсыбытын харандааһынан уруһуйдаан, оронун үрдүгэр ыйаан туруорара. Бэйэтэ эмиэ кыралаан тустара. Оскуола кэннэ тута университекка киирбитэ. Онно билим дуоктара Гаврил Филипповтыын тустуу секциятыгар Николай Босиков тренергэ дьарыктаммыттара. Ол эрэн, иккиэн үөрэх туйгуннара, куурустарыгар биирдэрэ староста, биирдэрэ комсорг дуоһунастаах дьон сололоро суох буолан тохтообуттара. Тренердэрэ ордук Филиппов Ганяны аһыйбыта. Улахан тустуук буолуон сөбүн эппитэ. Кырдьык, Гаврил Гаврильевич күүстээх этэ, онон син ситиһиилэниэ эбитэ буолуо. Ону бириэмэтигэр ыктаран тохтоотоҕо.

Ол эрэн, Ганяҕа үчүгэй тустуук буолар биир хаачыстыба суоҕа. Ол кини утарылаһааччытын аһынара. ”Спортивная злость” диэн баар буолуохтаах, онто суох кыайбаккын. Аһыннаххына кыайан кум-хам туппат буоллаҕыҥ.

Тустуунан дьарыктаммыт буолан Егор Неймохов тустууну, араас тустуу ньымаларын (приемнары) ис-иһиттэн билэрэ. Өр сылларга спортивнай суруналыыс буолан тустууктары, тренердэри кытта бииргэ күрэхтэһии бөҕөҕө сырыттаҕа, көрдөҕө-иһиттэҕэ, алтыстаҕа. Дмитрий Петровиһы кытта киэһэ аайы телефонунан кэпсэтэллэрэ, сүрдээҕин тапсаллара, интэриэстэрэ биирэ, ол спорт, литература, искусство, история этэ. Ол иһин толору бэлэмнээх специалист буолан ”Хапсыһыы” сэһэн ситиһиилэннэҕэ дии саныыбын. Ааҕааччы ону билэр, кыра да сыысхалы бэлиэтии көрөр. Станиславскай эппитинии ”Верю или не верю”.

Аны биир биир сүрүн кыайыыта ”Хапсыһыы” сэһэн сүрүн геройу бэйэтин кыана тутан олоххо эргиллиитэ буолар, ыччакка ”бүдүрүйбүт да көнөр” диэн күүстээх санааны иҥэриитигэр сытар. “Арыгы испэт киһи – чемпион, оттон эн арыгыһыккын, олоххо миэстэҥ суох”, – диэн суруйуон сөбө. Ону да дьон ылыныа этэ. Ол эрэн, үтүө санаа баһыйан, били улуу Пушкин эппитинии “И чувства добрые я лирой пробуждал…” курдук ыччакка иитэр-үөрэтэр санааны киллэрбитэ.

Ити кэмҥэ эмиэ тустууктар тустарынан биир айымньы тахсыбыта.

Онно автор тустууну ымпыктаан-чымпыктаан соччо билбэтин көрдөрбүтэ.

Онно маннык суруллар:

”Ньургун спартакиада, Союз, Европа, аан дойду чемпионнара. Арай Олимпиада иннинэ, алҕаска киирэригэр илиитин эчэтэн, барбакка хаалбыта.

12 стр.

Олимпиада иннинэ улаханнык эчэйэн баран урукку чөлүгэр өр баҕайы кыайан түспэккэ эрэйдэммитэ. Бииртэн биир күөрэйэн, силгэ уунуутун, ойоҕос, тобук бытархай эчэйиилэрэ, бэл тымныйан сэбиргэхтэтии солбуһаннар, эрчиллии былааныгар мэһэй бөҕөнү үөскэппиттэрэ.

27 стр.

Ол сайын, Олимпиадаҕа көтүөхтэрин биир нэдиэлэ иннинэ, эрчиллэ сылдьан Ньургун өттүгүн уҥуоҕа тостон, сайыны быһа гипсэҕэ сыппыта.

46 стр.”

Ити улахан эчэйиилэртэн биирэ да баар буоллаҕына тустуук улахан спортан туорууругар тиийэр. Тоҕо диэтэргин, Олимпиада 4 сыл буола-буола ыытыллар. Ити кылгас кэрчик кэмҥэ травмалаах киһи, өссө өттүк тостуутун курдук ыарахан эчэйии үтүөрэрэ уустук. Олимпиадаҕа чулууттан чулуу, туох да эҥкилэ суох доруобуйалаах, күүстээх-уохтаах, уһулуччу спортсменнар эрэ кытталлар, аан дойду дьонун баһыйан чемпион буолаллар.

Советскай Союз да иһигэр конкуренция күүстээх. Урут “Союзка бастыыр, аан дойдуга бастыырдааҕар да ыарахан”, – дииллэрэ. Ол курдук, ССРС-ка күүстээх улахан тустууктар бааллара.

Спорду үчүгэйдик билэр киһи айымньытыгар итинник туга да бүттэтэ суох эчэйбит геройу, тустуугу киллэрбэт, сыысхаллары таһаарбат.

Аны салгыы ааҕабыт: “ Кураталыын Ньургун мииннэрин билсибит дьон. Иккиэн саастарынан араа- бараа буолан, улахан түһүлгэҕэ биир кэмҥэ тахсыбыттара. Барыта үстэ тустубуттарыттан, иккитигэр Ньургун, бииригэр Курата кыайбыта. Аан маҥнай алта сыллааҕыта Европа чемпионатыгар көрсүбүттэригэр уонна үс сыллааҕыта аан дойду түһүлгэтигэр Ньургун биллэрдик сабырыйбыта. Оттон Францияҕа буолбут тиһэх көрсүһүүлэригэр Курата хоппута.

21 стр.

Курата, Япония тустууга Азияҕа олордоҕо, Европа чемпионатыгар тустубата буолуо. Биһиги Евроазияҕа олорор буолан барытыгар кыттабыт.

Итинник курдук киһи итэҕэйбэт чахчылара бааллар.

“Хапсыһыы” сэһэн маҥнай “Хотугу сулуска” бэчээттэммитэ. Онтон туспа кинигэнэн “Сибиир билиҥҥи сэһэнэ” серияҕа тахсыбыта. Саха норуодунай суруйааччыта Сайа ахтыбыта: “Оҕо сылдьан “Хотугу сулуска” тахсыбыт “Хапсыһыыны” былдьаһа сылдьан аахпыппыт, ааҕан баран маннык эмиэ суруйаллар эбит дуу”, – диэн сөхпүтүн. Оччолорго ыччаты таарыйар айымньы буоллаҕа. Темата да сонуна. Онтон студенныы сылдьан кинигэнэн тахсыбытын аахпыт уонна студеннар олохторун маннык эмиэ суруйуохха сөп эбит диэн “Кутургуйа” кэпсээнин суруйбут.

Ол эбэтэр, биир суруйааччы атын суруйааччы кэпсээн суруйарыгар олук буолбут.

Бүгүн Вячеслав Карпов кэргэнэ Татьяна Карпова истиҥ ахтыытын аахтым. Айымньы сүрүн геройун прототиба хайдах “Хапсыһыыны” аахпытын. Вячеслав Павлович көнөр суолга үктэнэригэр “Хапсыһыы” күүс-көмө буолбута.

Спортивнай суруналыыс буола сылдьан Вячеслав Карпов туһунан “Аҥаара Таҥара маһа, аҥаара күрдьэх маһа” диэн ааттаах кириитикэлиир ыстатыйа суруйбута. Сүрүн ис хоһооно Карпов албан ааты уйбакка төбөтө эргийдэ диэн. Ол кэмҥэ Вячеслав Павлович олоҕор ыарахан түгэн буолбут эбит. Ийэтэ, чугас доҕоро Сахаачча өлөллөр. Тренерэ суох, барыта табыллыбат курдук түгэн. Ону ис дьиҥин билбэккэ үрдүттэн саба тарыйан кириитикэлээбит эбит. Онтун кэлин Вячеслав Павловичтан бырастыы гыннарбыта, сыыстарбыппын диэн. Чахчы күүстээх киһи быһыыта, публично билинэн бырастыы гыннарара, ким билиэй, 30-40 сыллааҕыта хаһыакка туох ыстатыйа тахсыбытын.

“Хапсыһыы” сэһэн тахсыбытыгар А.С. Пушкин аатынан республиканскай библиотекаҕа ааҕааччылар конференциялара сайын буолбута. Урут билиҥҥи курдук презентация, сүрэхтэнии дэммэтэ. Конференцияҕа айымньыны ырытыһыы буолара. Сүрэхтэниигэ ырытыһыыта суох наар хайҕаһыы курдук. Хайа уонна аахпыт эрэ киһи ырытыһар буоллаҕа. Кинигэ саҥа тахсаатын туох диэн кэпсэтиэххиний?! Таһын көрө-көрө бэрт эрэ дииргэр тиийэҕин.

“Хапсыһыыны” дьон сүнньүнэн хайҕаабыта. Арай, биир доҕорум дии санаабыт киһитэ кириитикэлээн турбута. Хаттаан суруй диэр дылы. Ити конференцияҕа биир саастаах суруйааччыны кытта Пароходство дьиэтиттэн библиотекаҕа дылы аргыстаһан кэлбиттэрэ. Онно установка биэрбит быһыылааҕа. Истиилбит биирэ бэрт диэн Неймоховы күнүүлүүр киһи этэ. Ол “доҕорбут” кэлин чугаһыы, үлүм-салым түһэ сатаабыта да, Егор Петрович чугаһаппатаҕа. Кириитикэтиттэн буолбакка, ол иннинэ сэһэни хайҕыы сылдьан, атын киһи кигиитинэн рупор буолбутуттан хомойбута.

Кэпсэтиһии тустуу туһунан буолан барбыта, элбэх тустуук уолаттар кэлбиттэрэ. Ону суруйааччы Николай Габышев тохтоппута. Бу айымньы тустуу туһунан буолбатах, ыччат бэйэ-бэйэҕэ сыһыанын туһунан диэн быһаарбыта.

Конференция кэннэ Виталий Андросовтааҕы кытта Ойуунускай уулуссаҕа турар мас дьиэбитигэр кэлэн, Халыма эмис андытын сиэн бэлиэтээбиппит.

Аны “Хапсыһыы” испэктээҕи режиссер В.Фомин туруорбута улахан ситиһиилэммитэ. Ыччат наһаа сөбүлээн сылдьыбыта. Онно эмиэ көрөөччүлэрдиин көрсүһүү тэрийбиттэрэ. Тэрийэн ыытааччы артыыс эмиэ установка биэрбитэ. Кириитикэ эмп курдук. Эмп төһө да куһаҕан амтаннаах буоллар, киһини үтүөрдэр аналлаах диэн куолулаабыта. Ол эрэн көрөөччү хайҕаабыта. Биир да сирэр киһи суоҕа. Ордук Уус Алдантан сылдьар бөдөҥ-садаҥ сэрии ветерана Стрекаловскай диэн ааттаах быһыылааҕа, хайҕаан тыл эппитэ. Аан дойду кылаастаах спорт маастара, боксер Александр Михайлов: “Тренер үлэтэ ситэтэ суохтук көһүннэ”, – диэбитэ.

Кэлин Амма Аччыгыйа “Хапсыһыыны” ааҕан баран, хайҕаан Ойуунускай бириэмийэтигэр түһэриэххэ диэн мунньахха тыл көтөхпүтэ, ону эдэрэ бэрт, Комсомол бириэмийэтигэр түһэриэхпит диэн оҕонньору уоскуппуттара.

Мин билэр кыыһым наһаа умсугуйан ааҕан, дьонуттан сэмэлэнэн, сайыҥҥы үрүҥ түүннэргэ тиэргэҥҥэ олорон аахпыт этэ.

“Хапсыһыы” диэн ааттаах киинэ тахсан айдаан бөҕөтүн таһаарда. Дьон икки полярнай мнениеҕа киирдилэр, ортото суох курдук. Итинэн сылыктаатахха, дьон интэриэһин тарта.

Никандр Федоров “Айар” кинигэ кыһата “Хапсыһыыны” иккистээн Е.Неймохов төрөөбүтэ 70 сылыгар таһаарбыттарын аахпыт уонна киинэ устар санааҕа киирбит. Киинэ туһунан билэр дьонум эппиттэрэ. Сиэр быһыытынан наследниктартан көҥүл ылыахтааҕа буолуо. Ол биһиэхэ, сахаларга, соччо ирдэммэт курдук. Хайа баҕарар поэт хоһоонун ырыа гынан көтүтэллэр, көҥүл ыла сатаабаттар. Никандры эдьиийбинээн дьиэбитигэр ыҥыран көрсүбүппүт, көҥүл биэрэн, матырыйааллары эбии бэлэхтээбиппит.

Онно да сүрүн герой Вячеслав Карпов буолуо диэбитэ. Ол сөптөөх.

Вячеслав Карпов тустуук быһыытынан чаҕылхай талааннааҕа, айылҕаттан ананан төрөөбүт киһи. Тустуу былыргы аан дойду таһымнаах спорт көрүҥэ, эҥинэ бэйэлээх бөҕөс туһуннаҕа. Онно саҥа приему, ньыманы арыйар олох уустук буолуохтаах. Бэйэбит “Хапсаҕайбыт” буолбатах буоллаҕа, онно да саҥа приему айар ыарахан. Оттон кини “карповтааһын” диэн приему тустууга киллэрбитэ. Атын тустуук аатынан прием баарын билбэппин. Наар кочерга иҥин диэбит курдук прием дииллэр. Онон сылыктаатахха, чахчы улахан тустуук буолан саҥа приему айдаҕа. Ити “карповтааһыны” киинэ устааччылар дьонтон ыйыталаһан киинэлэригэр киллэрбиттэрэ, үйэтиппиттэрэ хайҕаллаах.

Дьон ылыммата, бастакытынан, геройдар ааттара бэйэлэринэн сылдьар. Хаһан баҕарар чопчу ааттаах киһи герой буоллаҕына, туох да эгилитэ, эбиитэ суох көрдөрөрү ирдиир. Ол эмиэ сөп курдук. Улуу тренеригэр кэлэн хаһыытыыра, буруйдуура эмиэ сиэргэ баппат быһыы. Дмитрий Петрович сүрдээх чиҥ киһи этэ. Киниэхэ хаһыытыахтааҕар буолуох, кыыһырбыт курдук да көрбөт буоллаҕыҥ. Оннук киһи ытыктыы, толло көрөр киһитэ. Өссө иитиэхтээн таһаарбыт оҕото үөхсэрэ ыарахан. “Эн миэхэ наһаа үрдүк эппиэтинэһи сүктэрбитиҥ”, – диир. Ону тулуйбакка “тостубут” буолан тахсар.

Аны доҕоро портреттаах хаһыаты уокка быраҕара – олох иэдээн. Чулуу киһибитин, сулуспутун Роман Дмитриеви түһэрдэ, “өлөрдө” дииллэрэ оруннаах. Чэ, быһата, Таҥараҕа мастаммыт тэҥэ.

Киинэ геройа олох муҥур уһукка тиийбит, морально тостубут, өлөрө эрэ хаалбыт, нэһиилэ сири бааһырда сылдьар киһи. Бэйэтигэр тиийинэ сатыыр, хата, онно мэһэйдэр көстөн быыһанар, бүтэһик хардыыны оҥорбот. Иэдээн дии!!! Бу күөгэйэр күнүгэр сылдьар эдэр киһи итинник быһыыланара. Туох да атын төрүөтэ суох аҥардас дууһата муунтуйуутуттан муҥур уһукка тиийэрэ.

Урукку күтүөппүн санаан кэллим

Эмиэ Таҥара, айылҕа хатаҕалаан туран биэрбит Уолана этэ. Үрдүк уҥуохтаах, эр киһилии харизмалаах, кыыс-дьахтар аймах кутун туппут үчүгэй дьүһүннээх, бэйэтэ үөрэнэн баянист бэрдэ, оннооҕор улахан таһымнаах концертарга баянынан доҕуһуоллуура, хоһоон суруйара, кинини олустук таптыыр кэргэннээҕэ, икки үчүгэйкээн уолаттардааҕа. Бу барахсан туга итэҕэһий диэххэ айылаах саха Саарына этэ. Хомойуох иһин “этэ” эрэ диирбитигэр тиийэбит. Кырыыстаах арыгы сиэбитэ. Киһи аатыттан ааһан, отутун эрэ ааһыыта олохтон туораабыта. Сайын абааһылар мунньахтыыр түүннэригэр кэргэнин кытта түспүт хаартыскатын кэннигэр хоһоон суруйбут, кэмсинэн, бу айылаах буоллум диэн. Таалай күөлгэ бэйэтин курдук муммут сордоохтору кытта арыгылыырын, дьиэ кэргэнин, доҕотторун сүтэрбитин хоһуйбут. “Ким өл диэй, дьон ааһа тураллар”, – диэхтээбит. Мин аҕай дэммит киһиэхэ төһөлөөх ыарахан буолуой?! Кимиэхэ баҕарар ыарахан, арыгыттан сылтаан тэмтэрийбиккэ, киһи сиргэнэр киһитэ буолбукка.

Дууһа кыланыыта хоһоон этэ. Хата, кими да буруйдаабатах. Тулуйа сатаан баран, кырбыыра бэрдиттэн ыксаан, оҕолорун куоттаран арахсыбыт кэргэнин муҥур уһукка тиийбит, киһи аатыттан ааспыт киһи мөҕүттүөн да сөбө. Кэргэним быраҕан бу айылаах буоллум диэн. Ол суох, аҥардас бэйэтин эрэ буруйданыы. Ол хоһоону суруйан баран Орто туруу бараан дойдуттан букатыннаахтык бараахтаабыт. Абааһылар мунньахтаан баран илдьэ бардахтара…

Кэргэнэ барахсан алҕаска кулгааҕын кырыытынан дьонтон истэн, туоһулаһан, арыгыһыттар мустар притоннарын кэрийэн көрдөөн булан, кэм киһилии харайбыта. Бичтии сылдьар киһи туга кэлиэй?! Таҥас атыылаһан таҥыннаран, сууйан-тараан оҕолорун аҕаларын ийэ сирин булларбыта. Ол күн уоппускатыгар тыаҕа сайылыы барыахтаах этэ. Хата, кэмигэр истэн киһилии көмпүтэ.

Ити курдук төһөлөөх ыччаппытын суорума суоллаабыта буолуой, арыгы диэн алдьархайдаах ас?! Бу санаатахха, арыгы таарыйбатах саха ыала баара буолуо дуо?! Саарбах!

Киинэҕэ Никандр геройун уобараһын олус бэркэ көрдөрдө, уустук уобараһы арыйда. Саныыр санаатын артыыс кыайан толоруо суоҕа диэн бэйэтэ оонньуурга күһэлиннэҕэ. Олоххо итинник буолар буоллаҕа. Итиннээҕэр буолуох иэдээн тахсар. Итирбит киһини иирбиккэ холууллар. Өйө суох иирээки тугу гыныа суоҕай?! Маатыры буоллаҕына маатыры, үөхсүү буоллаҕына үөхсүү, охсуһуу буоллаҕына охсуһуу! Ол Аат (Ад) олоҕор олорор аллара түспүт киһи өрүттэрэ, көнөр суолга турунара сүрдээх ыарахан, кыаллыбат да диэххэ сөп. Киһи киэнэ килбиэннээҕэ, күүстээх санаалааҕа, үчүгэй ыралааҕа эрэ кыайар дьыалата. Арыгыны испэт буолууну син эмп көмөтүнэн тохтотуон сөп, оттон дьон хаҕыс сыһыанын, күлүү гыналларын, атаҕастыылларын, аанньа ахтыбаттарын, дууһата моруу буоларын уйар, кыайар олох уустук, ордук Вячеслав Карпов курдук киһи барыта билэр киһитигэр. Вячеслав Павлович ону кыайарыгар кини баай интеллегэ, бэйэтин өрүү сайыннаран элбэҕи ааҕара, ол эбэтэр өйүн-санаатын атыҥҥа: кинигэҕэ, саахымакка, дуобакка аралдьытара көмөлөспүт буолуохтаах.

Төһөлөөх киһи көнө сатаан баран төттөрү түспүтүн, арыгылаабытын билэ сылдьабыт, хомойуох иһин.

Ол иһин Вячеслав Павлович ыччаты ити дьаллыкка ылларбатын диэн Егор Неймоховтуун “Ат өрөҕөтүнэн, уорҕатынан олох” диэн кинигэни суруйбуттара. Карпов олоҕун ыраас мууска ууран, тугу да кистээбэккэ, киэргэппэккэ хайдах баарынан суруйан хаалларбыта. Хайа киһи бэйэтин бэрт бөрүкүтэ суох быһыыламмытын, арыгылаабытын, бэл хаайыыга олорбутун аһаҕастык кэпсиэй, дьон иннигэр ыраастаныы курдук исповедь оҥостуой?!

Вячеслав Павлович курдук үрдүк интеллектээх киһиэхэ эрэ кыаллар, бу кинигэни ааҕан баран, саатар, биир киһи көннөҕүнэ, арыгытын бырахтаҕына, сыалбын ситтим дии саныам диэн суруйар.

Биир да арыгыһыт, иһээччи арыгылыырын билиммэтэ, өһүргэнэрэ баар суол.

Итинник муҥур уһукка тиийбит эрэ киһи Таҥара оҥостубут Коркинын үөхсэр, доҕорун хаһыатын уоттуур. Онтон бэйэтэ да шок ылан, бу хайдах буоллум, салгыы маннык буоларым олох сатаммат, ити предел, дальше некуда, муҥур уһук, тренербин, доҕорбун түһэн биэрдим диэн дьэ тохтоон, өйдөнөн көнөр суолга үктэнэр.

Тиһэх кадрдарга таптыыр кэргэнигэр тапталын, махталын бэлиэтин мэтээлин кэтэрдэрин, кыайыылаах эн диирэ, дьиҥнээх таптал өрөгөйдүүрүн курдук ылынаҕын, киинэбит да онтон үөрбүччэ араас өҥүнэн күлүмнүү түһэр.

Арыгылыыр киһини мөҕөн-этэн туһа суох, син биир өйдөөбөт, өйдөммөт. Урут Сэмэн Данилов биир сүрдээх талааннаах, үөрэх бөҕөлөөх, өйдөөх буолан баран иһэн кэбиһэр үлэһититтэн өйдөммүтүн, ону ааһан көммүтүн кэннэ ыйыппыт: “Мөҕө олордохпуна тугу саныыр этигиний?” Онуоха киһитэ: “Оччолорго сөпкө этэҕин диэн кэҕиҥнии олорон “Оо, дьэ, хаһан мөҕөн бүтэҕин, кимиэхэ, ханна баран абырахтанарым, эбинэрим, саатар пиво иһэрим буолла диэн саныырым”, – диэн Семен Петровиһы соһуппут. Оннооҕор норуодунай поэты утары көрөн олорон. Ол барахсан кэлин арыгытын бырахпыта да, ас барбат буолан өлөөхтөөбүтэ.

Ыччаты тылгынан арыгы куһаҕанын кэпсээн көнөр суолга үктэннэрэр уустук. Эмиэ лэбэйдээтэ диэ, истэ да барыа суоҕа.

Итинник шок ылар курдук оройго охсор киинэлэр кэм туһалаах буолуохтарын сөп. Бу курдук куолулаатахха ити көстүүлэри, моменнары киһи ылынар. Барыта уруй-айхал киинэлэри көрө үөрэннибит. Кыайыы үөрүүтэ, үрдүкү пьедестал, кыраһыабай спорстсменнар, көрөргө үчүгэйэ сүрдээх. Оттон ити бөх-сыыс ортотугар ыйанаары быатын тутан турар кирдээх таҥастаах, саппаҕырбыт сирэйдээх геройу көрөр сүөргү. Олохпут итинник. Ити курдук дьон биһиги ортобутугар бааллар аххан. Оннооҕор мэнээх сылдьар ыттарга ол-бу приют оҥорон болҕомтобутун хатыыбыт. Онтон итинник дьону… киинэбит кадрыгар да киирэллэрин бобо сатыыбыт. Саханы түһэн биэрэллэр диэн, биһиги тот, байылыат олохпутун буортулууллар диэн. Ону кырдьыктаахтык устубут эдэр уолу тутан ылан мөрөйдүүбүт, киинэни бопторо сатыыбыт. Саха курдук үчүгэй омугу түһэн биэрдэ диэн. Баҕар, сөпкө гыналлара буолуо. Кырдьык даҕаны, ити кадрдартан киһи өмүрэр, кэлэйэр. Ол эрэн, киинэ соруга маннык буолумаҥ диэн, ол иһин ити кадрдар киирэллэрэ эмиэ да сөп курдук. Дьиҥнээх дьон бэйэлэрин ааттарын киллэрэн ыччакка тиийимтиэ буолуо диэтэхтэрэ. Киһи билбэт вымышленнай геройдары көрдөрбүттэрэ буоллар соччо чугастык сүрэхтэригэр ыттаран ылыныахтара суоҕа эбитэ буолуо.

Олоххо итиннээҕэр буолуох баар. Ити көстөр дьонтон Коркин олох арыгы испэт киһи этэ. Мин билэрбинэн, тустууктартан Павел Пинигин, Михаил Друзьянов арыгыны испэттэрэ. Син элбэхтэ алтыстахпыт, бырааһынньыктаатахпыт.

Сөпкө өйдөөҥ. Мин киинэ устааччылар ити чахчылары киллэрбиттэрин эмиэ соччо биһирээбэтэрбин даҕаны, айар үлэһит бэйэтэ туспа өйдүүр санаалаах диэн саныыбын. Бары биир халыып санаалаах буоллахпытына аһара чуҥкук олох буолуо этэ. Хас киһи бэйэтэ ураты санаалаах буолан олохпут баай, интэриэһинэй, дьоллоох.

Спортсмен олоҕо сүрдээх ыарахан

Араас моһоллору, бэрт былдьаһыыны, дьон тылын ааһаллар. Ону уйар, тулуйар сыалтан, күүс-уох өттүнэн сылайбыттарын, стресстэрин таһааран арыгы иһэн уоскутуналлара баар суол. Биһиги, борустуой дьон өйдөөбөппүт кинилэр хайдахтаах курдук прессиҥҥэ сылдьалларын. Хас хардыыларын норуот кыраҕытык кэтиир, кыра да сыыһаларын ааҕа билэр, буруйдуур. Күн аайы бэйэ бодолорун тардына сылдьалларын ирдиир. Сорох олохторугар ситиһиитэ суох дьон сиилииллэр, кини да холоон диэн бэйэлэрин таһымнарыгар түһэрэ сатыыллар.

Ону барытын кыайан чемпион ЧЕМПИОН буолар. Хас чемпион төһөлөөх ыарахаттары, угаайылары ааспытын ааҕан сиппэккин, ол иһигэр оонньууга-көргө, кыргыттардыы барыах баҕатын, дьарыкка сылдьан наар солото суох сылдьарыттан сүрэҕэлдьиир санаатын. Кинилэр курдук таһымҥа тиийбит Аан дойду, Олимпиада чемпиона буолбут эрэ киһи үөхсэр, сиилиир бырааптаах дии саныыбын.

Чулуу дьоммут Дмитрий Петрович Коркин, ССРС норуодунай учуутала Михаил Андреевич Алексеев арыгы диэн аска чугаһаабаттарын ааһан, утары охсуһаллара. Михаил Андреевич туһунан быраата телевизорынан кэпсээбитин истибиттээхпин. М.А. Алексеев кинилэргэ ыалдьыттыы кэлбит уонна ыскаап муҥунан үрүүмкэлэр туралларын көрбүт. Быраатыгар олору барытын хомуйтаран куулга уктарбыт уонна тыаҕа таһаартарбыт. Мас биэрэн үлтү сыс диэбит. Ол кэннэ буорга көмтөрбүт. Дьэ, бу хайдаҕый?! Наһаалааһын буолбатах дуо?! Ол быраата эмиэ спортсмен, арыгыны олох испэт киһи ээ. Улахан уочаракка туран атыыласпыт курустаал үрүүмкэлэри, дьиэ киэргэлин үлтү сыстаран баран көмтөрөн кэбиһэр диэн! Манна диэн эттэххэ, арыгыһыт киһи курустаалламмакка- таймыламмакка бытыылкаттан да хантатыан сөп. Сэрэйдэххэ, кэлин төттөрү ылан ыскаабыгар төттөрү туруоруо диэтэҕэ буолуо, ол иһин алдьаттарар.

Иһэр буоллаҕына Михаил Андреевич иһиэн сөбө, оннук олоҕо ыарахан. Ньиэмэс концлааҕырын билиэҥҥэ түбэһэн ааспыт, аны бэйэбит түрмэбитигэр сыппыт киһи санаата оонньуура кэмнээх буолуо дуо?! Сэрии бүтээтин хааннарын тохпут фронтовиктар, сэриигэ өлбүттээхтэр кырыы харахтарынан көрөн саҥаралларын тулуйдаҕа, ону ааһан айымньылаахтык үлэлээн Сэбиэскэй Сойуус норуодунай учуутала буола үүннэҕэ, саха оҕотун точнай наукаларга, техникаҕа сыһыаран дойду саамай үчүгэй үөрэх кыһаларыгар экзаменнары ситиһиилээхтик туттаран, үөрэнэн, дойдубут норуотун хаһаайыстыбатын араас салааларыгар ситиһиилээхтик үлэлээн сайыннаралларын ситистэҕэ, Ил Дархан А.С. Николаевка тиийэ.

Биһиги ийэбит Мария Иннокентьевна арыгыны олох испэтэ, табах да тардыбата. Эдьиийим курустаал үрүүмкэни атыылаһарын олох сөбүлээбэтэ. “Дьэ ити мунньан тугу туһанныҥ?”, – диэн сэмэлиирэ. Ол эмиэ оруннаах, бастакы кэргэнэ арыгыһыт этэ буоллаҕа.

Мин билэр, ытыктыыр дьонум бары арыгыны утараллар эбит.

Оттон олохпут итинник буоллаҕа. Санаа быраас суруйууларын көтүппэккэ ааҕа сатыыбын. Арыгыны утары охсуһуу сэриитин инники фронугар сылдьар киһи этэрэ элбэх, практикатыттан холобура үгүс. Ити барыта дьиҥ олохтон тахсыбыт чахчылар буолан дьоҥҥо тиийимтиэ.

Бу күннэргэ суруйааччы Егор Неймохов бииргэ төрөөбүттэрэ Томпоттон кэлэн киинэни көрдүлэр. Олох философскай дириҥ киинэ эбит диэн сөхпүттэр, сөбүлээбиттэр. Сахаачча өллө диэн кэрчиккэ, үөһэттэн уу тохто турар уһааты көрдөрдүлэр ээ дииллэр. Биир бэйэм ол кэрчиги олох да өйбөр туппатахпын. Сахаачча ууга суорума суолламмытын сыччах ити биир кадрынан көрдөрбүттэр.

Карповтарга: Татьяна Петровнаҕа, оҕолоругар эмиэ сүрдээх ыарахан кэм кэллэ. Ону сиэрдээхтик тулуйуохтара, оччолооҕу тулуйан кэллилэр, саха ыччата сайдарын, үчүгэй чөл олохтонорун туһугар ити тургутууну чиэстээхтик ааһыахтара диэн эрэнэбин. Вячеслав Павлович сырдык мөссүөнэ онтон өлбөөдүйүө суоҕа.

Мария НЕЙМОХОВА.

30.03.2024 с. Дьокуускай к.