Уус Алдан спорда кэм кэрдииһигэр

Саха спордугар саҥа, «Уус Алдан спорда – кэм кэрдииһигэр» диэн кинигэ, былырыын сайын, Саха сирин норуоттарын 8-с спортивнай оонньуулара буола турдаҕына бэчээттэнэн таҕыста уонна оонньуу иккис күнүгэр Бороҕоҥҥо – библиотека залатыгар сүрэхтэниитэ буолбута.

Онно спорду сэҥээрээччилэр, бэтэрээн спортсменнар, салайааччылар, журналистар сылдьан, бэйэлэрин санааларын, кинигэ автордарыгар махтал тылларын эттилэр. Кинигэ тахсарын туһунан истибитим ыраатта. Икки сыллаах комиссия үлэтэ буоларын сэрэйэбин. Элбэх докумуон, боротокуол, хаартыска хомуллан, көхтөөхтүк, табатык былааннаан, кэрэхсэнэр энциклопедия-кинигэ буолан таҕыста.

Бу кинигэ – Саха сиригэр улуус спордун кэпсиир 10-с кинигэ. Кинигэни хомуйан оҥорбут автордар: республикаҕа биллэр, убаастанар спортивнай журналист Павлов Петр Семенович, краевед, спорт ветерана Сивцев Яков Семенович, библиотека үлэһитэ Попова Мария Коммунаровна, сүбэ-ама буолбут библиотека заведующая Окоемова Варвара Николаевна буолаллар. Автордарга махтал!

Бу, Уус Алдан спордун историятын кэпсиир иккис кинигэ. Бастакы кинигэни 2004 сыллаахха учуутал Жирков Иван Михайлович оҥорон таһаарбыта, Кыра соҕус буоллар да, улуус спортивнай олоҕун киэҥник сырдаппыт, республикаҕа биир бастакы кинигэтэ этэ. Онтон бу «Уус Алдан спорда-кэм кэрдииһигэр» кинигэ – энциклопедия диэххэ сөп. Советскай кэмтэн, 1920 сылтан саҕалаан бу күҥҥэ диэри арылхайдык суруллубут, 300 страницалаах, 5 кэрчиктээх, 7 түһүмэхтээх, спорт 23 көрүҥүн хабан суруллубута кэрэхсэбиллээх. Тахсыбыт ахсаана – 550.

Кинигэ сүрэхтэнитигэр заланы толору муһуннубут, элбэх киһи санаатын эттэ, автордар сөптөөх суолу тутуһан, табатык, кыһаллан оҥорбуттарын ыйбыттара. Онон улуус спортивнай олоҕун, аҕа көлүөнэ спортсменнарын ситиһиитин, билиҥҥи көлүөнэ спортсменнарга өйдөбүнньүк буолан үйэтитилинэ. Физкультура уонна спорт үлэтэ күүскэ барбытын, ситиһиилэр хайдах кэлбиттэрин, сүрүн тренердэр унньуктаахтык, былааннаахтык  үлэлээбиттэрэ арылхайдык көстөр. Саха сиригэр физическэй культура уонна спорт сайдар  суолун ыйбыт, сахалары олимпийскай чыпчаалга тиэрпит Тарскай Николай Николаевич баҕа санаатын олоххо киллэрбит дойдутун дьоно, республика спорка күрэхтэһиилэригэр куруук инники күөҥҥэ сылдьалларыгар сорук туруорбутун өйдүү-саныы сылдьаллара кэрэхсэбиллээх.

20-с үйэ  чулуу спортсменнара, атах оонньуутун рекордсмена, кынаттаах кылыыһытынан биллибит Босиков Д.К., хапсаҕайдаһан тустууга республика элбэх төгүллээх чемпиона, Саха сиригэр көҥүл тустуу бастакы тренерэ Румянцев В.Г., кынаттаах хыйыһардьыт Черноградскай С.И., “Кытыгырас Таанньа” диэн ааттаммыт Черноградская-Иванова Т.И., марафоҥҥа Саха сирин бастакы чемпиона Заболоцскай А.М., дуобакка саха дьахталларыттан бастакы спорт маастара Аргунова А.И., шахмат спордугар республика бастакы чемпиона Пухов И.В. элбэх  спорт көрүҥүн «хоруола», велосипедынан сүүрүүгэ, ох саанан ытыыга, биатлоҥҥа уонна  хайыһарга элбэхтэ оройуонун чиэһин көмүскээбит Иванов Б.М., бокска улуус бастакы спордун маастара, спорт тэрийээччитэ Бурцев К.С., остуол тенниһигэр сахалартан бастакы спорт маастара, республика элбэх төгүллээх чемпиона Румянцев В.И., көҥүл тустууга республика чиэһин элбэхтэ көмүскээбит, Советскай Союз спордун маастардара: Дмитриев С., Аманатов А., Константинов А. уонна Н., Стрекаловскай А., Тютрин А., Сурдлимпиада кыайыылааҕа Стрекаловскай А., Дыгын оонньуутун 7-тэ төгүллээх кыайыылааҕа Белолюбскай И. буолаллар.

Республика спорда инники күөҥҥэ сылдьарыгар туруулаһан элбэх чемпионнары бэлэмнээбит тренердэр: Сивцев И.Н., Сивцев С.П., Рожин Н.Н., атах оонньуутугар Сивцев Г.Г., мас тардыһыы тренерэ Дегтярев Ф.А., спорт тэрийээччилэрэ Готовцев П.П., Михайлова А.С., Лыткин М.И.. Саха Республикатыгар спорт тематыгар 5 наука доктора баар, онтон иккитэ Уус Алдан ыччаттара – Портнягин И.И., Черкашин И.А. буолаллар.

Кинигэҕэ билэр дьонум, спортсменнар, салайааччылар бааллара кэрэхсэбиллээх. 1970-80-90 сылларга бииргэ үлэлээн ааспыппын санаттылар. Ол курдук, убаастабыллаах спорт ветерана  Ущницкай Иннокентий Петрович, 1975 сыллаахха, бирикээс суруйан миигин «Спартак» ДСО оҕо спортивнай оскуолатыгар дириэктэринэн ылбыттара. Протопопов Андрей Андреевич, спорт комитекка үлэлиир кэмнэрбэр куруук киирэн кэпсэтэрэ, сүбэлиирэ, Н.Н. Тарскай аатын тилиннэриигэ бииргэ үлэлээбиппит. Легендарнай убаастабыллаах убайдар Кондратьев Иван Христофорович, Протодьяконов Иван Семенович, Черноградскай Семен Ильич, Слепцов Владимир Пантелеймонович, Румянцев Василий Васильевич, Мигалкин Иннокентий Филиппович, Давыдов Василий Васильевич, Рожин Валерий Николаевич, Аманатов Анатолий Афанасьевич – мин спорка олоҕум аргыстара.

Кинигэҕэ краевед-историк Сивцев Яков Семенович архыыпка үлэлэһэр уоппуттаах буолан, элбэх саҥа чахчылары, сонун сыыппаралары киллэрбитэ көстөр. Ол иһин маннык хабааннаах кинигэлэр хас улуус, куорат аайы тахсыахтаахтар. Олору мунньан, ырытан биһиги спорт министерствотын салалтата, министр Спиридонов Л.Н. редактордаах, сахабыт спордун 100 сылыгар биир үчүгэй историческай кинигэни 2023 сылга күһүн оҥорон, спорду таптааччыларга бэлэх оҥоруохтаахпыт.

Мин остуолбар 10 улуус кинигэтэ сытар: Чурапчы, Нерюнгри, Мэҥэ Хаҥалас, Ньурба, Өлөөн, Сунтаар, Нам, Үөһээ Бүлүү, Амма, Эдьигээн, Уус Алдан уонна республика спордун 2 кинигэтин автора В.П. Кочнев «Якутия спортивная» (1992), «90 лет Физкультурному движению Якутии» (2013) тахсан тураллар. Онон билиҥҥитэ республикабытыгар, физкультура уонна спорт сайдыытын кэпсиир 12 кинигэлээхпит. Оҕо спордун көрдөрөр биир кинигэлээхпит, ол 2016 сылга Чурапчытааҕы оҕо спортивнай оскуолатын 50 сылын бэлиэтээбиттэригэр улахан кинигэ тахсан турар.

Бу кинигэлэринэн күн аайы туттабыт, сороҕор физкультурнай институкка, училищеҕа үөрэнэр студент оҕолор көрөллөр, уларсаллар. Кинигэҕэ киирбит сыыппаралар-чахчылар, спортсменнар кылгас автобиографиялара, улуус сонуннара, хаартыскалара саха спордун байыталлар. Суруллубут – сотуллубат, суоруллубат! Сыл бүтүүтүгэр улуус, куорат спордун салайааччылара, сылы түмүктүүр мунньахха кэлэн сорудах ылан тураллар, онон кэтэһэбит. Физкультура уонна спорт сыла саҕаламмытынан, спорт министерствота тохсунньу 16 күнүгэр бары улуустарга уонна куораттарга, юбилейынан сибээстээн кинигэтэ таһаарыҥ, музейда оҥоруҥ, экспонаттарда булан музейгытын байытыҥ, ветеран советын тэрийиҥ, үлэҕитин күүһүрдүҥ диэн сурук ыыппыта.

Кинигэ сүрэхтэниитигэр олохтоох ветераннар (Анна Прокопьевна Бурнашева) 2024 сылга Николай Николаевич Тарскай төрөөбүтэ 100 сыла туоларынан, “Туймаада” стадион аттыгар саҥа улахан памятник оҥотторорго диэн этии киллэрбиттэрэ.

Манан «Уус Алдан спорда кэм кэрдииһигэр» диэн кинигэни ырытыым түмүктэнэр. Биир күн олорон, урукку табаарыстарбын санаан астынным, кырдьык да улуустарын спорда сайдарыгар күнүстэри-түүннэри үлэлээбиттэрэ, дьиҥнээх дойду патриоттарын ииппиттэрэ. Биһиги бары – алааспыт, дьоммут, улууспут, республикабыт туһа диэн үлэлээбиппит, дойдубутугар туһалаах дьон буолалларыгар баҕарабыт. Билигин санаатахха, физкультура уонна спорт тэрилтэтин дьоно субуота, өрөбүл диэн сынньаммакка үлэлииллэр, иитиллээччилэрин кытта хас эмэ ыйынан командировкаҕа сылдьаллар, дьиэҕэ-уокка көмө суоҕун кэриэтэ. Биһиги үлэбит көр-нар буолбатах, Сахабыт сирин ыччатын аан дойдуга таһааран, маннык норуот баар дэтии, үүнэн иһэр ыччаттарбыт – убайдарын, эдьиийдэрин үтүктэн физкультуранан дьарыктанан, доруобуйаларын тупсаран, дойдуларыгар туһалаах, доруобай дьон буола улаатыахтаахтар.

Түмүккэ кинигэ автордарыгар: спортивнай журналист Петр Семеновичка, краевед Яков Семеновичка уонна библиотекарь Мария Коммунаровнаҕа үлэлэригэр ситиһиини, өссө саҥаны-сонуну булан, саха спорда сайдарыгар күүс-көмө буолалларыгар баҕарабын.

Михаил Егорович ДРУЗЬЯНОВ, республикатааҕы спортивнай музей дириэктэрэ, көҥүл тустууга ССРС спордун маастара.