Успуорду олоҕун аргыһа оҥостубут доҕорбут

Саха судаарыстыбаннай университетын бүтэрбиппит 50 сыла туолла. Геология үөрэҕэр киирбит уолаттар хара маҥнайгыттан спорт араас көрүҥнэринэн дьарыктаммыппыт. Сорохторго 2-3 куурустартан бастакы ситиһиилэр сыыйа биллэн барбыттара.

Ол курдук, үөрэнэр сылларбытыгар Лыткин Степан, Стручков Костя, Андреев Андрей – көҥүл тустууга, Протопопов Руслан, Соловьев Сергей – боксаҕа, Атласов Сергей, Старостин Виктор – самбоҕа, Мельцер Миша, Чусовской Сергей, Соловьев Валентин – ыарахан атлетикаҕа, Дмитриев Коля – дуобакка, хас да уол баскетболга, футболга, ориентированиеҕа университет чемпионнара уонна призердара буолбуттара.

Онтон Орто Халыма уола Феликс Третьяков – фехтованиеҕа өрөспүүбүлүкэҕэ бастаабыта, Бараков Коля – чэпчэки атлетикаҕа үҥүүнү быраҕыыга, многоборьеҕа миэстэлэспитэ, Матвеев Саша, Посельскай Виталий – ох ытыытыгар Манчаары оонньууларыгар тренердэрин П.Стасов кэнниттэн призердаабыттара.

Бүгүҥҥү суруйуум дьоруойа геолог-эколог Степан Лыткин “Дьулурҕан” уопсастыбыннай кэрэспэдьиэнэ, успуорт араас көрүҥэригэр эрэсэрээт нуорматын толорбут дэгиттэр кыахтаах киһи.

Эрэсэрээттэрэ:

Көҥүл тустуу – 1-кы эрэсэрээт (1968);

Кыһыҥҥы многоборье – 1-кы эрэсэрээт (1979);

Хайыһар туризма – маастарга хандьытаат (1979);

Хайыһарынан сүүрүү – маастарга хандьытаат (1985);

Дуобат – 2-с эрэсэрээт (1988);

Чэпчэки атлетика (сүүрүү) – СӨ успуордун маастара (1999);

Марафон – Арассыыйа успуордун маастара (2002);

Успуорка киһи мыыммат ситиһиилэрдээх:

Көҥүл тустуу – СГУ чөмпүйүөнэ уонна призера (1969-70 сс.), Үөһээ Дьааҥы улууһун үрүҥ көмүс призера (1979-80 сс.);

Хайыһарга сүүрүү – Үөһээ Дьааҥы улууһун хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ уонна призера (1978-1986 сс.);

Кыһыҥҥы многоборье – геологтар спартакиадаларын үрүҥ көмүс призера (Ленскэй к., 1979 с.;

Чэпчэки атлетика (уһун дистанцияларга сүүрүү) – СӨ бэтэрээннэргэ элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ;

• 5 уонна 10 км сүүрүүгэ Арассыыйа боруонса призера (Сочи к., 2005 с.);
• 5 уонна 10 км сүүрүүгэ (бэтэрээннэргэ) Европа чөмпүйүөнэ (Измир к., Турция, 2014 с.;
• 5 км сүүрүүгэ Арассыыйа боруонса призера (Чебоксары к., 2016 с.);
• 10 км сүүрүүгэ Арассыыйа чөмпүйүөнэ (Сочи к., 2022 с.);
• 5 км сүүрүүгэ Арассыыйа 2-с призера (Сочи к., 2022 с.).
• Кантри-кросска уонна марафоҥҥа (бэтэрээннэргэ) Аан дойду чөмпүйүөнэ (Лахти к., Финляндия, 2009 с.);
• Кантри-кросска (бэтэрээннэргэ) Европа чөмпүйүөнэ (Измир к., Турция, 2014 с.);
• Кантри-кросска (бэтэрээннэргэ) Аан дойду чөмпүйүөнэ (Лион к., Франция, 2015 с.);
• Марафоҥҥа (бэтэрээннэргэ) Европа үрүҥ көмүс призера (Измир к., Турция, 2014 с.);

Успуорт диэн баран муннукка ытаабыт доҕорбут өссө успуорт көхтөөх көҕүлээччитэ уонна уопуттаах тэрийээччитэ. Кини Дьааҥы геологическай-чинчийэр эспэдииссийэтигэр үлэлии сылдьан кэллиэгэтэ, доҕоро Сергей Булатовтыын экстремальнай туризмы саҕалаабыттара. Эдэр геолог уолаттар 1970-с сыллар бүтүүлэригэр бастаан улуустарын иһигэр элбэх килэмиэтирдээх хас да хайыһарынан сүүрүүлэри тэрийбиттэрэ, онтон 1980 сыллаахха бэлисипиэтинэн Баатаҕайтан – Магадаҥҥа баран кэлбиттэрэ.

Мин Степаанныын куруук суруйсар буоламмын, кини бу сырыыларын туһунан билэрим. 1985 сыл кулун тутарга Улуу Кыайыы 40 сылыгар анаммыт Дьокуускай – Верхоянскай маршрутунан 1100 км усталаах хайыһарынан айаҥҥа Дьааҥы уолаттарын атаарыыга Марат болуоссатыгар бииргэ үөрэммит атастара эмиэ баарбыт. Ол бохуот ситиһиилээхтик түмүктэнэригэр доҕорбут этэрээт хамыһаарын быһыытынан улахан кылаатын киллэрбититтэн астыммыппыт, кининэн киэн туттубуппут.

Дьааҥы уолаттара 1992 сыллаахха киһи сөҕөр далааһыннаах “Верхоянскай – Өймөкөөн – Магадан – Бухта Провидения – Берингов силбэһигэ” тэрээһинигэр Степан көхтөөх кыттыыны ылбыта, тэрийсибитэ. Кинилэр салгыы Беринг силбэһиитин туораан, Аляскаҕа тиийэр былааннаахтара, Сэбиэскэй Сойуус ыһыллан туолбатаҕа хомолтолоох. Кини бу айан туһунан күннүгэр суруйуутун Орджоникидзевскай оройуон “Ленские маяки” хаһыатыгар сиһилии бэчээттэтэн турар.

Өр сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар үгүс кросстарга, экологическай сүүрүүлэргэ, күрэхтэһиилэргэ кини быысталын булбакка тэрийээччи, көхтөөх кыттааччы быһыытынан киэҥник биллэр. Холобура, “Туймаада – Эркээни” (12,3 км уһуннаах) экологияны харыстааһыҥҥа анаммыт сүүрүүнү 1993 с. Дьокуускай уонна Хаҥалас улууһун айылҕаны харыстабылын кэмитиэттэрин салайааччылара Сергей Александров уонна Степан Лыткин көҕүлээн тэрийбиттэрэ.

Бастакы сүүрүүгэ эр дьоҥҥо – Роман Колесов, дьахталларга – Татьяна Жиркова бастаабыттара. Өрөспүүбүлүкэ үгүс биллиилээх быһыйдара сыл аайы саас айылҕа уһуктуута ыытыллар сүүрүүгэ сөбүлээн кытталлара. Мантан кынаттанан аан дойду, Европа түһүлгэлэригэр Николай Матчитов, Татьяна Жиркова, Лариса Семенова, Татьяна Ариносова, Анастасия Сыромятникова, Александра Анахина, Семен Дедюкин, Василий Спиридонов уо.д.а. ситиһиилээхтик кыттыбыттара, Саха сирин аар саарга аатырпыттара.

Доҕорбут “Дьулуур” сүүрүүнү таптааччылар кулууптарын 3,5 сыл (1999 с. муус устарыттан 2003с. алтынньытыгар дылы) салайбыта. Бу сылларга кини уоттаах-төлөннөөх үлэтин түмүгэр “Дьулуур” кулууп 13 чилиэнэ Арассыыйа успуордун маастара буолбута, 20 киһи СӨ успуордун маастарын нуорматын толорбута,  сүүрүүнэн үлүһүйээччи, чөл олоххо тардыһааччы дьон ахсаана лаппа үрдээбитэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ успуорт сайдарыгар, тарҕанарыгар ис сүрэҕиттэн “ыалдьар” успуорт бэтэрээнэ кэнники сылларга бэтэрээннэргэ сыһыан биллэ мөлтөөбүтүн, хаҕыстыйбытын бэлиэтиир, пандемиянан сибээстээн, сааһыран эрэр (+65) дьону маассабай успуортан туората сатыылларын өйдөөбөт, ылыммат. Хоруона хамсыгын кэмигэр үгүс хаарыан дьоммут, доҕотторбут түөрт истиэнэҕэ хаайтаран сибиэһэй салгынынан тыыммакка, санаалара муунтуйан, араас ыарыылартан ситэ эмтэммэккэ, олохтон эрдэ туораабыттарыттан хараастар. Кини, төттөрүтүн, ханнык да кутталлаах ыарыыттан сааһырбыт дьону быыһаатаҕына-абыраатаҕына успуорт эрэ быыһыа-абырыа диэн халбаҥнаабат өйдөбүллээх.

Степан Федорович бу санаатын өрүү олоххо киллэрэр баҕалаах буолан, аҕам саастаахтары успуорка сыһыараары, бэтэрээннэр успуортарын сэргэхситээри 2016 сыллаахха “Бэйэбит хамаандабытын тэриниэҕиҥ” диэн Чувашия киин куоратыгар ыытыллар Арассыыйа чемпионатыгар бэтэрээннэр хамаанданан тиийэн кытталларыгар “Дьулурҕаҥҥа” (25.02.16) ыҥырыы таһаарбыта, успуорт салайааччыларын көмөлөһөргө көрдөспүтэ өйөбүлү ылбатаҕа. Онон бэйэтэ сүүрэн-көтөн Чебоксарыга алта эрэ буолан тиийэн кыттаннар, түмүккэ, 58 хамаандаттан 20-с буолан тэрийээччилэри соһуппуттара, сөхтөрбүттэрэ.

Былырыын саас, сүрэҕэ батарбакка, эмиэ “Дьулурҕаҥҥа” (16.03) “Арассыыйа бэтэрээннэрин күрэхтэһиитигэр кыттыаҕыҥ!” ыҥырыыны таһааран, күһүн Сочига 21 буолан тиийбиттэрэ. Үс күннүүх күүрээннээх күрэхтэһии түмүгүнэн кырдьары билиммэт эр санаалаах бэтэрээннэрбит 28 мэтээллээх (12 кыһыл көмүс, 6 үрүҥ көмүс, 10 боруонса), 2354 очкуолаах, 70 эрэгийиэн кыттыбытыттан 6-с бочуоттаах миэстэҕэ тахсан , хас да бүк элбэх киһилээх хамаандалары салыннардылар, сахалар кыахпытын чаҕылхайдык көрдөрдүлэр.

Үөһэттэн өйөбүлэ, көмөтө суох, аҥардас бэйэ баҕатынан, кыаҕынан, үксүлэрэ биэнсийэлэрин татым үбүгэр тиийэн өрөспүүбүлүкэ 100 сыллаах үбүлүөйүгэр дьоһун бэлэҕи оҥорбут, дойдуларын Арассыыйа үрдүнэн ааттаппыт дьоруойдарбытыгар Уруй-Айхал!!!

Үлэтин эрчимнээхтик, далааһыннаахтык саҕалаабыт, саха успуорда үрдүк Олимпийскай таһымҥа тахсарыгар эрэл кыымын сахпыт саҥа миниистир Леонид Николаевич Спиридонов, чэпчэки атлетика Федерацията (А.Кырдьаҕааһап) Бэтэрээннэр Сэбиэттэрин үлэтин сөргүтүөхтэрэ, үлэлиэн баҕалаах, тэрийэр үлэҕэ дьоҕурдаах дьону булан, Сэбиэти өйүөхтэрэ, көмөлөһүөхтэрэ диэн эрэниэҕиҥ.

“Успуорт бэтэрээннэрэ эдэр көлүөнэҕэ чөл олоҕу тутуһуу тыыннаах холобурунан буолаллар”, – диэн Степан Федорович бэргэнник бэлиэтиир. Кэлэр сылларга Саха сирин бэтэрээннэрин хамаандата Арассыыйа чемпионатыгар үөһэттэн өйөбүл көмөтүнэн толору састаабынан ситиһиилээхтик кыттан, доҕорбут ыра санаата туоларыгар баҕарабын.

Түмүк оннугар

Успуорду олоҕун аргыһа оҥостубут, кырдьыыны сүүрүүнэн чугуппут, РФ уонна СӨ айылҕатын харыстабылын туйгуна, “Килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээл, “Тыыннаах айылҕаҕа ураты кылаатын иһин”, “СӨ успуордун бэтэрээнэ” бэлиэлэр хаһаайыннара, доҕорбут Степан Федорович Лыткин өрөспүүбүлүкэҕэ успуорт сайдыытыгар өр сыллаах айымньылаах үлэтин уонна успуорка баһырхай ситиһиилэрин иһин «За заслуги в развитии физкультуры и спорта в РС(Я)» бочуоттаах бэлиэнэн наҕараадаланара уолдьаста дии саныыбын.

Константин СТРУЧКОВ, университекка бииргэ үөрэммит атаһа.

Хаартыскаҕа: СГУ көҥүл тустууга 1969 с. чемпионнара, хаҥастан уҥа: Д.Федоров (ФМФ), И.Протодьяконов (ЯПУ), А.И. Иванов (МЛФ), В.Колодезников (ИТФ), А.Монастырев (ИТФ), П.Попов (ИФФ), С.Лыткин (ИТФ).