Сүүрэр кэрэ аҥаардарбыт элбээбиттэр

«Дьулуур» сүүрүүнү сөбүлээччилэр кулууптара кэлин сүүрбэччэ сыл аҥаардас маассабай сүүрүүлэринэн муҥурданан кэллэ. Сылга иккитэ: кыһын ахсынньыга, сайын от ыйыгар кросстары ыытар. Бу ааһан эрэр дьылга төрдүһүн, ааспыт өрөбүлгэ үгэс быһыытынан Сынньалаҥ пааркатыгар ыытта.

Кыһыҥҥы саамай тымныы кэмҥэ ыытыллар экстремальнай кросс. Дистанциятын уһуна кыттааччылар саастарыттан көрөн 5, 10 км. Сүүрэр сарсыардабытыгар термометр -40 кыраадыһы көрдөрөн турара.

Өтөр күрэхтэһии ыытыллыбатах буолан эбитэ дуу, кыттааччытын ахсаана элбэх,70-тан тахса. Улуустартан кытта кэлбиттэр. Кэнники ү сыл устата мин бу сүүрүүлэргэ кыттыбатах буоламмын элбэх билбэт, урут көрбөтөх дьоммун көрдүм. Кэрэ аҥаардар хото кыттар буолбуттара үөртэ, бүгүн кинилэр кыттааччылар ахсааннарын үс гыммыт биирин ылбыттар. Уопсайынан, успуорга, чуолаан сүүрүүгэ, хаамыыга дьахталлар биллэ элбээ-биттэр. Татыйааналар (Ариносова, Жиркова), Надеждалар (Карасева, Федотова, Гоголева, Бут), Сардааналар (Трофимова, Варфоломеева), Лариса Семенова, Александра Анахина, Наталья Платонова үтүө холобурдара, кинилэр сөҕүмэр ситиһиилэрэ элбэх кыыс сүрэҕин долгутта, сүүрэр суолларга угуйда.

Марафоҥҥа, 10 көскө сүүрүүгэ биһиги кыргыттарбытын убаастыыр, кинилэртэн толлор да буоллулар. Киин Арассыыйаҕа дьиктиргиир буолуохтаахтар, бу бытархан тымныылаах, уһун кыһыннаах дойдуга олорор аҕыйах ахсааннаах норуот хайдах курдук тулуурдааҕын, дьүккүөрдээҕин, кыайыыга баҕалааҕын. Эр дьоммут олох соторутааҥҥа дылы сууккалаах сүүрүүгэ инники күөҥҥэ сылдьыбыттара. Билигин көлүөнэ уларыйыыта буолан мөлтөөбүппүт аайы… Михаил Еремисов, Николай Матчитов, Семен Дедюкин, Николай Бускаров «ыһан кэбиспит» сиэмэлэрэ хаһан эрэ өҥ буортан күүс ылан тоҕо көтөн тахсыахтара диэн мин эрэнэ саныыбын.

Дьэ, итинник кыракый киирии тыл кэнниттэн сырдатыахтаах тиэмэбэр, «Дьулуур» кулууп ХХ кыһыҥҥы сүүрүүтүгэр киирэбин. Халлаан арыый сылыйбытын (-40) аахсыбакка, өрөбүл күн Сынньалаҥ пааркатыгар элбэх эдэр-эмэн киһи мустан, ирэ түһээри аҕыйахтык  төгүрүччү сүүрэ, ойуоккалыы түһэн баран, судьуйа хамаандатынан паарка киин аллеятын устун «Бүтүн Сэбиэскэй Сойуус ыстаарыстатын» М.И. Калинин пааматынньыгын көрбүтүнэн түһүнэн кэбистилэр. Сүүрэр суолбут сотору туора аллеяҕа ойутан таһаарда, онтон олох да ыллык устун иккис аллеяҕа таһаарда. Мин кыттааччы буоларым быһыытынан күрэхтэһиини «иһиттэн» сырдатыым, куолубунан.

Эдэр, сэниэлээх уолаттар, кыргыттар кэтэһэ-манаһа барбатылар, туора аллеянан тыыннара бурҕачыйа, тилэхтэрэ хараара турдулар. Старт 10 чааһы ааһыыта бэриллибитэ, онон уонна былыттаах, күнэ суох буолан, суолбут миигинньик мөлтөхтүк көрөр киһиэхэ соччото суоҕа билиннэ, сотору-сотору ыллыкпыттан туора бырахтарабын, хата сотору кэтит асфальт суолга тахсаммыт өрө тыынным. Манна сырыыта элбэх буолан чигдитийбит уонна көнө, дэхси, онон ускуораспын эбэн иннибэр иһэр дьону сититэлээн бардым. Ытык бэһи ааһааппытын кэннэ суолбут эмиэ синньээн ыллыкка кубулуйда, оллура-боллура элбээтэ, онон сиирэ-халты үктэнэрим, хаарга халыйан тахсарым элбээтэ да, хайыахпыный, баран иһэбин. Бытаан да буолларбын күрэстэһээччилэрим кэннибэр хаалбыттарын билэбин, онон холкубун, аны туран, ким да миигин сиппэтэ, бэйэм хас да быһыйы, сүнньүнэн кыргыттары быһыылаах, ситэн аастым. Тыынарга куһаҕана суох, тугум да тоҥмот, Ытык бэспитигэр эргийэн кэллибит, эмиэ киэҥ суол саҕаланна, түргэтиэххэ наада.

Уһун аллея бүтэрин чугаһыгар икки бастакы сүүрүктэри көрүстүм, Леонид Зыковы, киниэхэ тилэх уопсубут Александр Моедоны. Кинилэр иккис эргиирдэригэр бардылар.  Куотуулара 800-кэ метр буолбут. Көрдөхпүнэ, холку баҕайытык иһэллэр. Испэр «Моедо ылар буолбут, сотору эбиэҕэ» дии санаатым. Уһун аллеяттан туораан балайда барбытым кэннэ үһүс сүүрүк көһүннэ. Кэлин билбитим, Игорь Осипов диэн Нам ыччата эбит. Итигирдик Киин аллеяҕа киириэхпэр диэри өссө хас да быһыйы кытта ааһыстым. Осиповтан арыый хаалбыт бэйэм курдук кыра уҥуохтаах Михаил Апросимовы көрөн үөрдүм. Маладьыаһыҥ баара, элбэх эдэрдэри куоппут уонна ситтэрбэт балаһыанньалаах. Бу Уус Майдаттан сыдьааннаах быһый быйыл күһүн Сочига ыытыллыбыт Арассыыйа бэтэрээн маастардарын күрэхтэһиитигэр ситиһиилээхтик кыттан кэлбитэ. 5000 м төрдүс, 10000 м иккис буолан, барыбытын үөрдүбүтэ, бэйэтэ да астыммыта. Урутаан эттэххэ, кини манна абсолютнайга төрдүс, бэйэтин бөлөҕөр 41 мүн. 51сөк. көрдөрөн үчүгэй туруктааҕын көрдөрдө, Өймөкөөҥҥө ыытыллыахтаах экстремальнай марафоҥҥа кыттарга ыйааһыннаах сайаапка оҥордо.

Этэн аһарбытым курдук, дьахталлар быйыл элбээбиттэр. Кинилэр бары 5000 м сири сүүрдүлэр. Мин финиш олох чугаһыгар биир нууччалыы быһыылаах-таһаалаах эдэр дьахтары ситэн ааспытым, онтум олох да саамай кэнникилэртэн биирдэстэрэ эбит, кэлин биллибитинэн. Бастакылар фиништыылларын көрөр дьолтон маппыппын. Сэрэйиллибитин курдук, түмүк биэтэккэ бастакынан Арассыыйа бэтэрээннэргэ быйылгы 2 төгүллээх кыайыылааҕа Полина Слободчикова тахсыбыт, 22 мүн. 25сөк. көрдөрөн. Киниттэн 55 сөк. хаалан Лена Бурнашева (Павлова), 2 мүн. 33 сөк. хойутаан Марина Терентьева (Хаҥалас) кэлбиттэр. Мин испэр Үөһээ Дьааҥы Чөрүмчэтиттэн төрүттээх Марина Рожина эрийсэрэ буолуо дии саныырым, онтум табыллыбата. Тоҕотун Марина бэйэтэ билэр буолуохтаах. Онтон Лена оҕо эрдэҕиттэн сүүрэр, Дьокуускай 5-с оҕо спортивнай оскуолатыгар үөрэммитин билэбин. Мэҥэ-Хаҥалас ыччата. Уонча сыл тохтуу сылдьан баран сүүрүүтүгэр төннөн, дьарыктанан эрэрэ биһигини, сүүрүүнү сөбүлүүр, сүүрүүгэ ыалдьар дьону олус үөрдэр. Биир дойдулаахтарым, мэҥэлэр кыыстара таптыыр сүүрүүтүнэн утумнаахтык дьарыктанан улууһун чиэһин өрөспүүбүлүкэ араас таһымнаах күрэхтэһиилэригэр чиэстээхтик көмүскүөҕэ диэн саныыллара чуолкай. Лена кыайыыларын быйыл сааскы сүүрүүлэргэ көрүөхпүт диэн эрэнэбин.

Күүстээх сүүрүктэрбит бу сүүрүүгэ аҕыйахтар. Моедо Саша улаханнык илистибэккэ бастакынан 37 мүн. 30 сөк. Көрдөрөн, 10000 м дистанциятын түмүктээтэ. Зыковтан куотуута олох кыра (1сөк) курдук да, Александр ааспыт сылга марафоҥҥа, 10 көскө олус үчүгэйдик кытынна, дэгиттэрин көрдөрдө. Видеоҕа устубуттарын көрдөххө, финишка инники ойон таҕыста. Нижнэй Новгородка биһиэннэриттэн саамай бастыҥ көрдөрүүлэнэн Арассыыйа успуордун маастарын нуорматын толордо. Кини бу ситиһиитинэн тохтоон хаалбата буолуо, дойду сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн Европаҕа, Аан дойдуга тахсан, тириэньэрэ Василий Спиридонов ситиспэтэх кирбиилэрин ылыаҕа диэн эрэнэбин. Үгүстэр да баҕа санаалара итинник буолуо. Александр сүүрүүнэн олох соторутааҕыта дьарыктанан саҕалаабыта уонна аҕыйах сыл иһигэр элбэҕи ситистэ, төрөөбүт Өлүөхүмэтин баай айылҕатыттан бэриһиннэрбитэ балайда, онон сааһынан бэтэрээннэргэ төһө да чугаһаатар сайдар кэскиллээх, инникилээх быһый. «Тымныы полюһа» экстремальнай марафон сүрүн бирииһигэр претенденнэртэн биирдэстэрэ буолар. Леонид Зыков улахан күрэхтэһиилэргэ тоҕо эрэ аһыллан, киһи астынарын курдук сүүрбүтэ суох. Онто кини уйулҕатыттан быһаччы тутулуктаах курдук. Билигин ким кинини көрөн-истэн эрчийэрэ буолла? Аҕыйах сыллааҕыта Спиридоновка эрчиллэр этэ. Эбиллэн испитэ…

Бэтэрээннэр барахсаттар кыттыбатахтара буоллар бу күрэхтэһии кыттааччыта аҕыйах, түмүктэрэ сымсах буолуох этилэр. Эдэрдии эрчимнэрин ыһыкта илик, дистанция хара бүтүөр диэри кыайыыга дьулуурдарын сүтэрбэтэх быһыйдар кинилэр буоллахтара. Дэлэҕэ да Улуу Арассыыйа Сочи куоракка ыытыллыбыт чемпионатыгар биһиги бэтэрээннэрбит 21 киһилээх хамаандата 70 кыраайтан, уобаластан, киин куораттан Москваттан кэлэн кыттыбыт хамаандалары кытта тэҥҥэ анньыһыаҕа, Москва куорат, Челябинскай, Московскай уобаластар, Татарстан, Красноярскай кыраай күүстээх хамаандаларын кэнниттэн 6-с миэстэҕэ тахсыа дуо?  Ити үрдүк ситиһии биһиги хотугу курдааһыҥҥа сытар мөлүйүөнү кыайбат нэһилиэнньэлээх республикабытыгар бэтэрээннэр успуордара баарын, өссө сайдар кыахтааҕын көрдөрбөт дуо?

Бу манна бэтэрээннэргэ кэлин иһиллэр буолан эрэр саҥа ааттар бааллара үөрдэр. Холобур, 60-64 саастаахтарга Афанасий Васильев (Нам) биир дойдулааҕар Арассыыйа икки төгүллээх чемпионугар Александр Новгородовка 1 (биир) сөкүүндэнэн хотторуута манна атах былчыҥын күүһэ эрэ буолбакка, өй-санаа күрэстэһиитэ эмиэ баарын арылхайдык көрдөрдө. 65-69 саастаах бэтэрээннэргэ бастаабыт Петр Пестряков кэнниттэн иккис миэстэ былдьаһыытыгар Василий Тутукаров (Бүлүү), Терентий Кубаровы (Дьокуускай) бэрт кыранан куотан таҕыста.

50-54 саастаахтар 10000 м сырсыбыттарыгар соторутааҕыта 50 сааһын туолан бу бөлөххө киирбит Арассыыйа успуордун аан дойдутааҕы кылаастаах маастара Василий Спиридонов «Стайер» кулууп салайааччыта Иннокентий Федоровы (Нам) бэрт эрийсиилээх сүүрүүгэ кыайан, иккис миэстэҕэ таҕыста. Бастакынан, эппитим курдук, Михаил Апросимов бэрт холкутук кэллэ. Атын бөлөхтөргө Яна Егорова, Людмила Высоцкая, Валентина Доргуева, Ирина Дегтярева, Прокопий Григорьев, Иван Пермяков, Ион Васильев инники сырыттылар, онон соһуччу кыайыы суох курдук.

Онтон бу күрэхтэһии, успуорга уһун үйэлэнии хаама сылдьар рекламатынан, ааһан эрэр сылга 84 сааһын бэлиэтээбит, 85-с хаарын кэтит санныгар түһэрбит Таатта Чөркөөҕүттэн ырааҕын аахсыбакка айаннаан киирбит ытык киһибит Филипп Спиридонович Гуляев буолла. Кини соҕотох. Биир саастыылаахтара, үөлээннээхтэрэ кэлбэтэхтэринэн. Кырдьаҕас диэҕи тылым өҕүллүбэт, бу билигин да сэниэлээх, дьиэтин-уотун, сүөһүтүн-аһын энчирэппэккэ көрөн-истэн олорор, сэргэх киһини утары көрөн туран. Бу күһүн Сочига баран, 400 м иккис миэстэҕэ тахсыбыт хайыһар успуордун маастара 82-гэр сылдьар Николай Захаровы, дэгиттэр спортсмены 84-х Степан Абрамовы, «марафон сүүрүөм этэ» диэн ыраланар эмиэ 84-тээх Киргиэлэй Мосовы (Бүлүү к.) бары да ытыктыыбыт, кинилэринэн киэн туттабыт. Кинилэр бааллар биһигини, арыый эдэрдэри, араҥаччылыыр, арчылыыр дьоһуннаах дьон.

Онтон эдэрдэр тахсан иһиэхтэрэ, биһигини батыһан. Бу күрэхтэһиини көрөн, манна кыттыһан санаам бөҕөргөөтө, салгыы дьарыктанар, кыаллар буоллаҕына, күрэхтэһэр баҕа күүһүрдэ. Атыттар да итинник, эбэтэр ити курдук инникилээх санаалаах тарҕаспыттара буолуо диэн эрэли кытта

Ыстапаан ЛЫТКИН, үлэ, успуор бэтэрээнэ.