Киһи үлэни, сайдыы суолун бэйэтэ булуохтаах!

Саҕалааһын хайдах этэй?

1965 сыллаахха Амма оройуонун Эмис аҕыс кылаастаах оскуолатын бүтэрбитим. Алтыс кылааска үөрэнэ сылдьан доҕотторбун: Садот Стручкову, Петр Новиковы, Вася Кузьмины, Вася Захаровы уо.д.а. кытта, иккис разрядтаах тустуук, оччотооҕу колхоз тракториhа Петр Петрович Николаев салалтатынан, дэриэбинэ кулуубун сыанатыгар соломонон оҥоhуллубут мааттарга эрчиллибиппит. Кини республикаҕа хапсаҕайга үhүс миэстэлээх бөҕөс этэ. Саха сирин бастакы тустууга маастардарын кини кэпсээниттэн билбиппит. Онтон салгыы биһигини оскуола физруга, бастакы разрядтаах тустуук Илья Петрович Захаров иилээн-саҕалаан эрчийбитэ.

Ахсыс кылааhы бүтэрэр сылбар, Амма оройуонун оҕолорго бастыыр иһин күрэхтэhиитигэр Коля Захаровка хотторон иккис буолбутум. Оскуоланы бүтэрэн, сайын оттуу сырыттахпына, Чурапчыга Д.П. Коркиҥҥа эрчиллэ барар үhүгүн диэн телеграмма кэлбитэ.

К.С. Постников Аммаҕа кэлэн, тустуон сөптөөх уолаттары талбытыгар – Коля Захаров, Руслан Дьячковскай, Вася Александров, Охлопков буолан Чурапчыга үөрэнэ-эрчиллэ барар буоллубут. Үөрэх саҕаланыыта Чурапчыга тиийэн интернатка түстүбүт. Киэhэлик интернатка олордохпутуна тустуук, уолаттар Бөтүрүөбүс иhэр диэтилэр. Сүүрэ-көтө, мэниктии сылдьыбыт уолаттар эмискэ бары чуумпуран хааллылар. Биhиги хоспутугар олордохпутуна, Амматтан кэлбит уолаттары Бөтүрүөбүс ыҥыттарар, тахсар үhүгүт диэтилэр. Бөтүрүөбүспүт барыбытын кытта тутуhан көрдө, албас көрдөттөрдө, түмүккэ Коля Захаровы эhиил Союз чемпиона буолуон диэн соhутта. Ол курдук бэрэбиэркэни ааhан, Д.П. Коркиҥҥа эрчиллэр дьолго тигистэхпит дии.

1967 с. Чурапчытааҕы спортивнай интернат-оскуоланы олимпийскай чемпион Роман Дмитриев, норуот номоҕор киирбит уhулуччулаах тустуу талаана Николай Захаров (Сахаачча), чаҕылхай тустуу талаана Владимир Андросов, ССРС оҕолорго икки төгүллээх чемпиона  Прокопий Шестаков, ССРС оҕолорго чемпиона Афанасий Матвеев, Россия чемпиона Роман Неустроев уо.д.а 10-с кылааhы бүтэрэн бары дойдубутугар тарҕаспыппыт.

«Эн оҕоҥ үчүгэй сайдыылаах, үөрэхтээх киhи буолсу”

Үөрэхпин бүтэрэн, үөрэн-көтөн дойдубар тиийэн окко үлэлии сырыттахпына, Чурапчыттан телеграмма кэллэ. Белоруссияҕа физкультурнай институтка үөрэххэ туттарса барар үhүгүн диэн. Үрэх баhыгар оттуу сылдьан хомуна охсон дьиэбэр, дьоммор оннук сонуннаах, оттоон бүтэн кэллэҕим дии. Ийэм барахсан чааhынай дьиэ туттаары бэлэмнээбит маhын атыылаан, үрдүк үөрэхтээх киhи буол диэн Минскэйгэ ыыппыта.

Оскуолаҕа бииргэ үөрэммит уолаттарбын кытта уонча буолан Минскэйгэ үөрэ-көтө көттүбүт. Кырдьыгы баран эттэххэ, мин Дьокуускайга биирдэ да киирэ илик киhи, уолаттарбар сөрөнөн үрдүк үөрэхтээх киhи буолар баҕам уонна санаам күүhүнэн билбэт дойдубар баран турабын.

Минскэйгэ тиийэн институкка документ туттаран, олорор общежитие ылан, экзамен туттараары бэлэмнэнэ сырыттахпытына, кафедра сэбиэдиссэйэ Болеслав Михайлович Рыбалко биир күн барыбытын мунньан олорон кэпсэттэ. Д.П. Коркин кытта кэпсэтии быhыытынан, ССРС оҕолорго икки төгүллээх чемпионун Прокопий Шестакову уонна ССРС оҕолорго чемпионун Афанасий Матвеевы эрэ ылабын диэн соhутта. Хайыахпытый, соhуйан мучумаан бөҕөҕө түстүбүт.

Мин эмиэ толкуйга-санааҕа ыллардаҕым дии. Ийэм Марина Петровна эппит тылларын өйдөөн кэллим. Ийэм барахсан эhэтин кытта айан суолун кытыытыгар олороллор эбит. Арай, биир сайын цыган табора кэлэн хас да күн сынньанан, хоноон-өрөөн ааспыт. Биир күн сааhыра барбыт цыган дьахтара ийэбин ыҥыран ылан ытыhын илиитигэр ылан көрөн-истэн баран эппит:

«Эн бастакы оҕоҥ уол оҕо буолар, ол оҕо үчүгэй сайдыылаах, үөрэхтээх киhи буолсу, эн ааккын, эhиги аймаҕы аатырдар киhи буолуо», – диэбит.

Ийэм 25 сыл устата ыанньыксыттаан, бас билэр дьиэтэ-уота суох учаастактары кэрийэн, хас да ыал дьукаах буолан олорор уопсай дьиэлэригэр олорон, үлэлээбитин-хамсаабытын саныыбын. Кырдьар сааhыгар нус-хас олороору, бэйэтэ бас билэр дьиэ туттаары бэлэмнээбит маhын атыылаан, үөрэхтээх киhи буол диэн ыыппытын саныыбын уонна булгуччу хааларга быhаарынабын.

Үгүс уолаттар дойдуларыгар төннүбүттэрэ. Ол курдук, дойдубар төннүбэккэ быhаарыныы ылынан эрчиллэ сырыттахпына, биир күн Виктор Маклаков диэн тренердэр оскуолаларын преподавателэ ыҥыран ылан: “биhиэхэ үөрэнэ киир, олороргор общежитие уонна стипендие биэрэбит, эhиил да институтка үөрэнэ киириэн буоллаҕа”, – диэн соhутта. Оччо тыл истэн баран, уhуну-киэҥи толкуйдаабакка сөбүлэстэҕим дии. Ол курдук, дойдубар, физкультура институтун бастакы курсу бүтэрэн, икки сыл буолан баран биирдэ тиийбитим.

1967-1972 с.с. Минскэйгэ үөрэнэр сылларбар спортсмен быhыытынан эдэрдэргэ иккитэ, улахан дьоҥҥо эмиэ иккитэ Белоруссия чемпиона буолан турабын. Польшаҕа, Чехословакияҕа норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдары кыайбытым.

1969 с. көҥүл тустууга ССРС спордун маастара буолбутум. 1971 с. Москваҕа буолбут ССРС норуоттарын Спартакиадатыгар Белорусскай ССР спортивнай чиэhин көмүскээбитим. Үөрэхпин бүтэрэн дойдубар кэлэн үлэлии сылдьан 1975, 1976 сс. республикаҕа Н.Н. Тарскай бирииhигэр иккитэ бастаабытым. 1994 с. Римҥэ бэтэрээн-маастардарга 70 кг аан дойду чемпиона буолбутум.

Үөрэхпин бүтэрэр сылбар тренердэрим Б.М. Рыбалко, В.Г. Суринов салгыы туhун диэн хааллара сатаабыттарын сөбүлэспэтэҕим.

Тренер буолуохпун олус баҕарар этим

Үөрэнэ сылдьан тренер буолуохпун олус диэн баҕарар этим, оннук санаалаах дойдулаабытым. Оччолорго Саха сиригэр Д.П. Коркин курдук биллиилээх тренер буолуон баҕалаах элбэх этэ, онтон ордук идэ суох курдук көрөр этибит.

1972 с. үөрэхпин бүтэрэн дойдубар, Аммаҕа үлэлии кэлэбин. Оройуон салалтата тренер миэстэтэ суох, спорткомитет председателинэн аныыбыт диэтилэр. Сыл үлэлээн баран 1973 с. армияҕа сулууспалыы барбытым, СКА-19 Чита түбэспитим. Илья Романович Фрунжиев диэн саха бастакы көлүөнэ бөҕөстөрүн эрчийбит тренер миигин бэйэтигэр көмөлөhөөччү быhыытынан сылы быhа тренердэппитэ.

Эрчийбит хамаандабыт ССРС Сэбилэниилээх Күүстэрин чемпионатыгар ЗабВО эдэрдэргэ хамаандата иккис буолбута.

Үлэ түмүгүнэн миэхэ уоппуска биэрбиттэрэ. Ону туhанан Дьокуускайга үөрэх министерствотыгар киирэн Мэҥэ-Хаҥаласка, эбэтэр Нам оройуонугар үлэ миэстэтин көрдөөбүтүм. Ону Мэҥэ-Хаҥаласка үлэ баар, онно кэпсэт диэбиттэрэ. Майаҕа тахсан оройуоннааҕы үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ Семен Дмитриевич Егоровка приемҥа киирдим. Киhим саҥа аллайа түстэ, бэрт сытыы сирэйдээх-харахтаах уол оҕото эбиккин, үрдүк үөрэхтээх, спорт маастара эбиккин, үлэҕэ ылабыт диэн телефон үрдүгэр түhэн, Майа орто оскуолатын дириэктэригэр Семен Семенович Платоновка эрийэн кэпсэттилэр. Миигин сибилигин баран көрүс диэн буолла. Оскуола дириэктэрэ үөрэ көрүстэ. Кэргэммин уонна миигин үлэҕэ ылабын, олорор дьиэнэн хааччыйабын диэтэ. Армияттан сулуууспалаан бүтэн кэлбит күммэр дириэктэрим ыҥыттаран ылан, сарсыҥҥыттан үлэҕэр тахсаҕын диэтэ. Ити курдук, 1974-1976 сс. Майа орто оскуолатыгар физругунан үлэлээбитим.

Майатааҕы тренер үлэтэ

1976 с. уобаластааҕы “Урожай” общество председателэ Стручков Анатолий Петрович туруорсуутунан Майатааҕы оҕо спортивнай оскуолатыгар сүрүннүүр тренеринэн анаабыттара. Оройуоннааҕы РК КПСС 1-кы секретарэ И.Г. Тимофеев, райисполком председателэ М.Е. Попов, кини солбуйааччыта П.Е. Скрябин быhаччы көмөлөрүнэн, саҥа тутуллубут спортивнай залы, 40 миэстэлээх интернат дьиэтин, күрэхтэhиилэргэ сылдьар үп-харчы суhаллык быhаарылла охсубута. Залбытыгар икки комплект тустуу маатын тэлгээбиппит, дууш, баанньык оҥостубуппут.

Оҕолору республика араас муннуктарыттан хомуйарбытыгар уобаластааҕы “Урожай” общество эппиэттээх үлэhиттэрэ улахан күүс-көмө буолбуттара. Майатааҕы орто оскуола педколлектива, дириэктэрдэр С.С. Платонов, Н.И. Шадрин, оскуола завуhа М.П. Дьяконова республика араас оройуоннарыттан кэлбит оҕолорго ийэлии-аҕалыы истиҥ сыhыаны олохтоон, билбэт сирдэригэр олохсуйалларыгар күүс-көмө буолбуттара.

Тренердэрбинээн Кожуров М.Г., Сидоров В.А., Петров С.Г., Петров Н.Г., Куличкин А.С., Неустроев П.Д. биир сомоҕо буолан, үлэбитин көхтөөхтүк саҕалаабыппыт. Күҥҥэ икки дьарыгы: сарсыарда 06.00-08.00, киэһээ 17.00-19.00 киллэрбиппит. Сылы эргиччи эрчиллии ситимин быспат курдук сайыҥҥы спортлааҕыры Төхтүргэ туттарбыппыт. Улахан ноҕуруускаҕа сылдьар оҕолору күҥҥэ түөртэ аhатар этибит. Ол курдук, Москваҕа “Урожай” общество киин сэбиэтигэр туруорсан, оҕолор эбии аhыыр харчыларын ылбыппыт. Сылы быhа дьарык ситимин быспакка эрчиллии, араас таhымнаах күрэхтэhиилэргэ, сбордарга кыттыы түмүгэр үлэбит-хамнаспыт көстөн барбыта.

Ол курдук, 1978 с. Дьокуускайга буолбут республикаҕа биирдиилээн уонна хамаанданан бастыыр күрэхтэhиигэ 12 ыйааhынтан – 11-гэр бастаан, республика тренердэрин, спорт салайааччыларын, тустууну таптааччылары улаханных соhуппуппут. Саамай соhуйбутум диэн, күрэхтэhии кэнниттэн Д.П. Коркин бэйэтин кабинетыгар ыҥыран киллэрэн кэпсэппитэ буолар.

Дмитрий Петрович ирэн-хорон туран сиhилии үлэбин-хамнаспын ыйыталаспыта, сүбэ-ама биэрбитэ күн бүгүҥҥэ диэри умнуллубат өйдөбүл буола сылдьар.

Ол курдук, эрчийэр оҕолорбут Россия, Союз таhымыгар тустан барбыттара – А.Петров, К.Баишев, В.Эверстов, В.Яковлев уо.д.а. Егор Санников 17 саастааҕар ССРС спордун маастардара буолбуттара, 1980 с. В.Яковлев оҕолорго Советскай Союз чемпиона, 1985 с. улахан дьоҥҥо иккис буолан, ССРС сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирбитэ.

Дьон-сэргэ Майатааҕы оҕо спортивнай оскуола үлэтин-хамнаhын сэҥээрэн барбыта, туhунан суоллаах-иистээх тустуу оскуолата тахсан эрэр диэн ырытар-кэпсэтэр этэ.

Спортоскуолабыт бастакы үөрэнээччилэрэ: А.Петров, П.Малардыров, П.Кириллин, П.Дьячковскай, А.Дьячковскай, В.Торговкин, П.Баишев, В.Бакатов, П.Васильев, Е.Санников, В.Яковлев, И.Яковлев, В.Эверстов, С.Эверстов, С.Степанов, В.Стручков, З.Дьячковскай, А.Захаров уо.д.а. оскуоланы бүтэрэн – ким Дьокуускай, ким Москва үөрэнэ барбыттара. Хас да сыл эрчийбит-такайбыт уолаттарбыт атын тренердэр илиилэригэр киирэн эрчиллэ сылдьаллара. Уолаттарбын кытары ыкса сибээс ситимэ быстан барбыта, ол миигин долгутар, толкуйдатар этэ. Маннык, Майаҕа оҕо тренеринэн олорон хаалар түгэммэр улахан спорт тренерэ буолар кэскил тохтуур эбит диэн чопчу өйдөөбүтүм.

Иккис көлүөнэ уолаттара: Герман Контоев, Артур Федоров, Алексей Варламов, Михаил Тихонов, Евсей Куприянов, Афанасий Павлов, Коля Старостин уо.д.а. үөрэхтэрин бүтэрэн эрэллэрэ. Дьокуускайга киирэн тренердиир эбиппин диэн быhаарыныы ылыммытым. Оччолорго Аркадий Михайлович Алексеев уобаластааҕы “Урожай” общество председателинэн үлэлиир этэ. Мин кинини көрүстэҕим ахсын эрчийэр уолаттарым ситэн-хотон эрэллэр, Дьокуускайга киирэн үлэлиэм этэ, көмөлөс диэн көрдөhөр этим. 1986 с. сэтинньи ый бүтүүтэ А.М. Алексеев уонна Госкомспорт председателэ Степан Спиридонович Татаринов Майаҕа тахсыбыттарын туhанан көрсөн кэпсэппитим, мин тренерскэй үлэбэр быhаарыылаах буолбута.

ШВСМ старшай тренерэбин

Ол курдук 1987 с. тохсунньуга Дьокуускайга ШВСМ старшай тренеринэн ананан үлэлээн барбытым. Дьокуускайга үлэлии киирбитим үгүстэргэ соhуччу этэ, ол кэмҥэ Олимпиада геройдара Р.Дмитриев, А.Иванов, П.Пинигин дойдуларыгар төннөн кэлэн тренердии сылдьаллара. Дьон-сэргэ кинилэргэ эрэнэр этэ, тустуу сайдыытын иилээн-саҕалаан өрө тардыахтара, соҕуруу-хоту тустуу эйгэтигэр улахан аптарытыаттаахтар диэн. Бастакы көлүөнэ тренердэрэ: Н.Волков, Н.Сафонов, В.Корякин, Н.Иванов, Н.Николаев, Н.Давыдов  тренер үлэтиттэн тэйэн эрэр кэмнэрэ этэ. Тустуу бэтэрээннэрэ: П.Алексеев, Н.Алексеев, Н.Гоголев, А.Иванов, В.Данилов П.Попов, Н.Алексеев тустуу федерациятыгар, ис политикатыгар, дьону-сэргэни кытта сибээhи тутууга активнай оруоллаахтар этэ. Үгүс мунньахтарга, бэчээккэ, бу Уваров тоҕо киирдэ, кини Майатыгар олорон оҕо тренеринэн үлэлээтин, оҕолорун манна тустуу киинигэр ыыттын, диэн дьоҥҥо-сэргэҕэ, республика салайааччыларыгар өйдөбүл үөскэтэ сатыыллар этэ.

Мин онно кыhаммакка эрчийэр оҕолорбун кытта элбэхтик күрэхтэhиилэргэ, сбордарга сылдьарым туhалаан, уолаттарым улахан дьону кыайталаан, үүнэн-сайдан барбыттара:

– 1988 с. Дьокуускайга ыытыллыбыт улахан дьоҥҥо Россия чемпионатыгар Анатолий Петров, Сергей Степанов үhүс;

– 1989 с Россия чемпионатыгар Петр Малардыров чемпион, Владимир Торговкин (52 кг) иккис;

– 1991 с. Петр Малардыров 52 кг чемпион, Герман Контоев 52 кг 19 сааhыгар иккис, Артур Федоров 57 кг 19 сааhыгар үhүс, Василий Стручков иккис буолбуттара.

1991 сыл, ССРС ыhыллыбытын туhанан, Кавказ регионун спортсменнара урукку союзнай республикалартан, Европа, Азия дойдуларыттан спортивнай гражданство ылан Аан дойду, Европа, Азия чемпионаттарыгар кыттан барбыттара. Мин эмиэ ону көрө-билэ сылдьан уолаттарым ситэн-хотон эрэллэрин туhанан, атын дойду спортивнай гражданствотын ылан туhуннарбыт киhи диэн толкуйга түспүтүм.

1993 с. Г.Контоев Россия хамаандатыттан тустан Аан дойду кубогар иккис буолбута. 1994 с. В.Торговкин, А.Варламов, А.Федоров – Иван Ярыгин турнирыгар Красноярскайга иккис миэстэни ыланнар, Россия сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн Эдмонтон (Канада) Аан дойду кубогар тустубуттара. Россия хамаандата үhүс буолбута, биирдиилээн түмүккэ В.Торговкин, А.Варламов үhүс буолбуттара. Атын дойдулартан уолаттарбын туhуннарбыт киhи диэн санаам өссө күүhүрбүтэ.

1994 с. Стамбул (Турция) Аан дойду чемпионатыгар Петр Юмшанов Россия хамаандатыттан тустубута. Ону көрө, опыт атастаhа Саха сирин тустуу федерациятын президенэ Николай Михайлович Винокуров салайааччылаах тренердэр делегациялара барбыта. Эрдэ Н.М. Винокуровтыын кэпсэтии быhыытынан, Г.Контоевы Белоруссияҕа, А.Федоровы Казахстаҥҥа, В.Торговкин Кыргызстаҥҥа спортивнай гражданство ылан, тусталларын кэпсэтии ыыппыппыт. Олимпиада үс төгүллээх чемпионун А.В. Медведи кытта кэпсэтэн, И.С. Ярыгин көҥүлүн ылан Герман Контоев 1995 с. күрэхтэhиилэргэ кыттар буолбута. Онтон В.Торговкин, А.Федоров спортивнай гражданстволарын 1995 сыл саҕаланыыта быhаарыах буолбуттара. Николай Михайлович Винокуров тустууга олус бэриниилээх, чахчы ис дууhатынан ыалдьар уонна көмөлөhөр ураты салайааччы этэ. 90-с сылларга дойдуга ыhыллыы-тоҕуллуу кэмигэр кини тустуу федерациятын салайбыта, үп-харчы кырыымчык кэмигэр үп-харчы булан, үбүлээн элбэх күрэхтэhиилэргэ, сбордарга спортсменнары ыытан, тустуу сайдар-үүнэр тэтимин сүтэрбэтэҕэ.

1995 с. Аан дойду чемпионатыгар Атланта (АХШ) Г.Контоев Белоруссияттан, В.Торговкин Кыргызстантан, А.Федоров Казахстантан тустубуттара:

52 кг – Владимир Торговкин (Кыргызстан) алтата тустан бэhис буолбута. Бастакы эргииргэ Европа чемпиона, Аан дойду иккис призеругар Н.Абдуллаевка (Азербайджан) 1:3 хотторор, иккис-үhүс эргиирдэргэ китаеhы, итальянеhы биир да балл биэрбэккэ кыайталыыр, төрдүс эргииргэ Европа иккис призерун М.Топактаhы (Турция) 10:0 хотор, бэhис эргииргэ Европа үhүс призерын К.Кордуняну (Румыния) 7:5 кыайар, алтыс эргииргэ Аан дойду чемпиона Зик Джонска (АХШ) 3:4 хотторор.

52 кг – Герман Контоев (Белоруссия) бастакы эргииргэ М.Джапаридзены (Грузия) 7:0, иккискэ Аан дойду, Азия чемпионун Ким Йог Сигы (Корея) 9:2 кыайар, үhүc эргииригэр Аан дойду алта төгүллээх чемпионугар В.Иордановка (Болгария) 2:4 хотторор, төрдүс эргииргэ Азия чемпионун А.Очиловы (Узбекистан) 6:2 кыайар, бэhискэ Аан дойду чемпиона Зик Джонска 2:4 хотторон 9-с миэстэ буолар.

57 кг – Артур Федоров (Казахстан) бастакы эргииргэ Европа үhүс призерын Б.Чудреску (Румыния) 3:1, иккискэ Аан дойду чемпионун Х.Доганы (Турция) 9:2 хотор, үhүс эргииргэ Европа чемпиона С.Барзаковы (Болгария) 5:2 кыайар, салгыы эдэрдэргэ Аан дойду кыайыылааҕа А.Гузовка (Белоруссия) 5:8 хотторор, бэhис эргииргэ Аан дойду иккис призерыгар Г.Сисаурига (Канада) 0:4 кыайтаран, 11-с миэстэ буолбута.

Олимпиадаҕа чарапчаланыы

Аан дойду чемпионатын түмүгэ куhаҕана суох, аны оруобуна биир сылынан Олимпийскай оонньуулар – Атланта (АХШ). Олимпиадаҕа кыттарга путевка ылыахха наада, тренерскэй олохпор сүҥкэн улахан сүгэhэр, эппиэтинэс. Аны үс сиринэн сылдьан саҥа билсибит тренердэрбин кытта биир тылы булан, алтыhан, бииргэ үлэлиэхпин наада. Толкуйдаан баран А.Федоровы Н.Н. Рожиҥҥа туттарбытым, бэйэм Г.Контоевы, В.Торговкины кытта үлэлииргэ быhаарыммытым.

1996 сыл үүнэр, күн-дьыл олох түргэнник барар курдук. Кэтэhиилээх Европа чемпионата тиийэн кэлэр. Г.Контоев 8-с иhигэр киирдэҕинэ, Олиимпиадаҕа путевка ылыахтаах. Испэр уолбар эрэнэр этим, ол гынан баран, туох моhол күүтэрин хантан билиэхпиний.

Сэрэбиэй быhыытынан Герман Россия бөҕөhүгэр Ш.Умахановка түбэстэ. Дьэ доҕоор, күүппэтэх өттүттэн Россия тренердэрэ, хотторуохтааххыт диэн эккирэтэ сылдьан мөрөйдөөн бардылар. Мин оннук кэпсэтии суох этэ диибин, дьонум олох истэ барбаттар. Белорустарым А.В. Медведь, кылаабынай тренер В.Н. Мурзинков: “схватканы биэрбэккин” дииллэр. Уолбун Германы Мэҥэ-Хаҥалас спорткомитетын начальнигын Павел Васильевы кытта үчүгэйдик разминкаланнын диэн мэhэйдэппэккэ үhүс этээскэ ыытабын.

Германы секундаанныы киирэн иhэн ФИЛА остуолугар Медведь олорон көмөлөhүө диэх курдук көрөбүн да, киhим суох. Аттыбар да, залга да Мурзинковым эмиэ суох. Арай, уолбар секундаанныы турдахпына, И.С. Ярыгин кэлэн эмиэ модьуйан көрдө, бэриммэтим. Герман бэрт тыҥааhыннаах хапсыhыыга 4:3 кыайбыта. Хомойуох иhин, салгыы Германым уота-күөhэ суох тустан, Чехословакия бөҕөhүгэр хотторон, путевкаттан мэлийдэхпит дии.

Сотору А.Федоров, В.Торговкин Азия чемпионатыгар тустан үс иhигэр киирдэхтэринэ Олимпиада путевкатын ылыахтаахтар. Артур Н.Рожинныын Казахстаҥҥа эрчиллэ сылдьаллар, мин Бишкек В.Торговкиҥҥа көттүм. Онно сборданан баран, Киргизия хамаандатын кытта Кытайга көттүбүт. Володя 10 кг үүрэн 48 кг тустуохтаах. Олимпиада сылыгар Киргизия хамаандатын старшай тренерэ Ж.Донбаев: “52 киилэҕэ бэйэм уолбун Нурдин Донбаевы туhуннарабын, Торговкин 48 кг тустар буоллаҕына, хамаандабар ылабын” диэн усулуобуйа туруорда. Володя 31 саастаах 48 кг уон киилэни түhэрэр диэн улахан санааҕа түстүм уонна уолбун толкуйдаа, быhаарын диэн сүбэлээтим. Киhим настрой бөҕө, санаата күүhэ сүрдээх, Олимпиадаҕа хайаан да кыттыахпын наада диэн быhаарыныы ылынна.

Күрэхтэhэр сирбитигэр тиийэн уолбут ыйааhынын Александр Дьячковскайдыын хаста да төхтөрүйэн түhэ-түhэ паарга киллэрэн, массажтаан ыйааhынын нуормаҕа тиэртибит. Ыйааhыны кэтэhэ сылдьабыт, ол тухары Казахстан хамаандата кэлэ илик, ыйааhын ааста, дьоммут хойутаан күрэхтэhиигэ киирбэтилэр. Артурбут ыйааhынын эрэй бөҕөнөн нуорма оҥорбут уонна күрэхтэhиигэ киирбэтэ. Дьэ кыhыы…

Эрэлбит соҕотох Володя хаалла. Хата уолбут үhүс буолан, Олимпийскай путевка ылан үөрдүбүт.

Сотору кэминэн Артур Федоровка Аан дойду чемпионатыгар уонна международнай турнирдарга кыттыбыт күрэхтэhиилэринэн рейтинг таhааран, тус бэйэтин аатыгар путевка ыыппыттар этэ. Дьэ, үөрэн-көтөн сайыны быhа сборданна. Артуру Казахстаҥҥа ыҥырбыт старшай тренер Т.Магажанов массыына саахалыгар түбэhэн өлбүт, кини оннугар буолбут М.Надирбеков: “Артур оннугар бэйэбит уолбутун ылабыт”, – диэн, атын уолу ылан Атлантаҕа көтөн хаалаллар. Артур хайыай, дойдутугар төннөн кэлэр. Аны Олимпиада буолуо нэдиэлэ хаалбытын кэннэ Артуры Олимпиадаҕа кыттаҕын диэн ыҥырыы кэлэр. Ол курдук, кини саха делегациятын кытта Олимпиадаҕа самолет иhигэр, аэропорка ыйааhынын түhэрэн, сүүрэн-хамсанан, Атлантаҕа көтөн тиийэн үс эргиир тустубута.

31 саастаах Владимир Торговкин Атлантаҕа тиийэн бүтэhик эрчиллиигэ ойоҕоhун эчэтэн кыаҕын ситэ туhаммакка, бастакы эргииргэ хотторон кэбиспитэ. Володя кылгас кэм иhигэр хомуллан, уонунан киилэ ыйааhын түhэрэн, олимпийскай путевканы бэйэтэ тустан ылан, оҕо сылдьан ыра оҥостубут Олимпиадатыгар кыттыбытын санаатахха, киhи ытыктыыр, киэн туттар хорсун быhыыны оҥорбута.

В.Торговкин, А.Федоров буолан туох баар күүспүтүн-уохпутун, кыахпытын түмэн Олимпийскай оонньууга кыттар кыах үөскээбитин, ол түгэни мүччү туппакка, биhигиттэн тутуллары барытын оҥорон, сынтарыйбакка сыралаhан, 1996 с. Атлантаҕа буолбут Олимпиадаҕа кыттан турабыт.

Герман Контоев тустуулара

Герман Контоев 1995 сылтан хас сыл ахсын Европа, Аан дойду чемпионаттарыгар, международнай турнирдарга кыттан, 2000 сыллаахха Сиднейгэ (Австралия) буолбут Олимпиадаҕа кыттарыгар буспут-хаппыт, сиппит-хоппут спортсмен этэ. Алта сылы быhа Белоруссия сүүмэрдэммит хамаандатын бастакы номера буолан, государство госпрограмматыгар киирэн, үчүгэй бэлэмнээх этэ. Белоруссия кылаабынай тренерэ В.Н. Мурзинков Гермаҥҥа улаханнык эрэнэр этэ: “Олимпиадаҕа бастыан да сөп, үс иhигэр киирэригэр саарбахтаабаппын”, – диирэ.  Ол оруннаах этэ. Олимпиада буолуон иннинэ Германияҕа буолбут турнирга Намик Абдуллаевы, Амиран Кардановы олох тулуппатаҕа, үчүгэй настройдааҕа, бэлэмнээҕэ, сиппитэ-хоппута, уопутурбута көстөр этэ.

Мин Олимпиадаҕа аккредитация барбатах буолан, спорстмеҥҥа секундаанныыр кыаҕым суоҕа.

Мантан салгыы, Герман икки олимпийскай мэтээли быhаарар тустуутун ырытыам. Ол курдук, С.Хэнсоны (АХШ) уонна А.Кардановы (Греция) кытта тустарыгар олох атын Германы көрбүппүт. Ол курдук, тустуу саҕаланыытыттан бүтүөр диэри ыган-түүрэн, тохтоло суох атакалаан тустар бэйэтэ, олох кэтэhэн-манаhан тустан, иккиэннэригэр кыл мүччү хотторон, Олимпиада мэтээлиттэн мэлийбитэ. Герман ардыгар атын дьон сүбэтин истэн, тустуутун уларытарын, 1997 с. Европа чемпионатыгар көрбүтүм. Ол тустууга киhитигэр ыраахтан атахтаан хотторон турар. Ыйыппыппар “физически күүстээх киhини кытта тутуспакка, атахтаан тустар буол диэн сүбэлээбитэ”, – диир, мин бэркэ билэр киhим, аатын этэн соhутан турар. Бу да Олимпиадаҕа атын тренер дуу, спорстмен дуу сүбэтин истэн хотторбут буолуон сөп. Саатар секундаанныы олорор Мурзинков да сөптөөх сүбэни-аманы биэрбэтэҕэ. Герман төhө баҕар улахан ноҕуруусканы тулуйан үлэлиир-эрчиллэр, эстибэт-быстыбат тулуурдаах, уhулуччу доруобуйалаах тустуук, кини тустуу саҕаланыытыттан бүтүөр диэри утарылаhааччытын ыган-түүрэн туhуннаҕына тэҥнээҕэ суох этэ.

Төhө да кыhыылаах-абалаах хотторуу да буоллар, спортивнай олох тохтообот. Эhиилгэттэн саҥа 2000-2004 олимпийскай цикл саҕаланар. Олимпиада кэнниттэн “чугас доҕотторо-атастара” сааhырдыҥ, тустан бүтэрин ордук диэн сүбэлииллэрэ иhиллэр этэ. Гермаҥҥа этэр этибит, эн улахан күрэхтэhиилэргэ кыттан уопутурдун, ситтиҥ-хоттуҥ, уонунан сылларга үлэлээбит сыраҥ тиллиэхтээх уонна түмүгэ суох хаалыа суохтаах. Биhиги сүбэбитин истэн, бэйэтин хомолтотун, быстах санаатын кыайан салгыы тустарга быhаарыммыта.

2001 с. София (Болгария) буолбут Аан дойду чемпионатыгар Герман хайдах курдук тустуу саҕаланыытыттан бүтүөр диэри активно ыган-түүрэн, тохтоло суох атаакалаан тустан бастаабыта. Кини сахалартан бастакынан 21 үйэҕэ олимпийскай көрүҥҥэ Аан дойду чемпиона буолан, Сахатын сирин, дьонун-сэргэтин хайдахтаах курдук үөртэ-көтүттэ этэй!

Университекка тустууну сөргүтэбит

1998 сыллаахха СГУ ректорын Анатолий Николаевич Алексеевы көрсөн университекка көҥүл тустуу урукку үгэһин сөргүтэр, студеннары эрчийии, биллиилээх спорстменнар үөрэххэ киириилэрэ мөлтөөбүтүн тула кэпсэтии барбыта. ШВСМ-тан университекка Н.Рожинныын көhөн, тренерскэй-преподавательскай үлэбитин саҕалаабыппыт. Бастакы сылларга Пединститут, СГУ сүрүн учебнай корпуhугар студеннары түмэн эрчийэн барбыппыт. 15 оҕону улуустартан хомуйан ыытан университет внебюджетнай харчытыгар студенческай общежитиеҕа интернат тэрийэн эрчийэн барбыппыт. Ол интернаппыт ДЮСШ-5 буолан хас да отделениелаах оскуола буолбута. 2000 с. “Азия оҕолоро” оонньууларын ыытарга тутуллубут спортивнай залы ректор А.Н. Алексеев биhигини өйөөн икки комплект тустуу маата сытар саҥа залы биэрбитэ.

2001 с. физкультура институтун иhинэн тренердэри бэлэмниир тустуу кафедратын сүүрэн-көтөн астарбыппыт. Кафедра сэбиэдиссэйинэн Н.Н. Рожин анаммыта.

СГУ-га үлэлээбит кэммитигэр университет хамаандата Н.Н. Тарскай бирииhигэр Саха сирин хамаанданан уонна биирдиилээн бастыыр иһин чемпионатыгар иккитэ субуруччу бастаабыта, Россия студеннарга чемпионатыгар университет хамаандата үстэ субуруччу кыайбыта. Герман Контоев Аан дойду чемпиона, Леонид Спиридонов Аан дойду студеннарга чемпиона уонна Кирилл Павлов иккис буолбуттара, Александр Птицын Аан дойду кылаастаах маастара, уонунан студент Россия спордун маастара буолбута. Эрчийбит уолаттарбыттан Айаал Лазарев кыра сааhыттан дьаныардаахтык дьарыктанан, тустуу базовай техникатын иҥэринэн, студенныы сылдьан 96 кг Россия спордун маастара буолбута.

Андреев Владиславы ДЮСШ-3 тренердэрэ көрдөhүүлэринэн Белоруссияҕа спортивнай гражданство оҥотторон, 2005-2008 сс. тренер быhыытынан эрчийэн бастакы юношескай разрядтаах спортсмены международнай кылаастаах маастар оҥорбутум. Европа чемпионатыгар улахан дьоҥҥо 5-с, эдэрдэргэ Аан дойду күрэхтэһиитигэр, улахан дьоҥҥо Аан дойду чемпионатыгар кыттыбыта. 2008 с. тус тренеригэр В.П. Керемясовка туттарбытым.

Архангельскайдааҕы үлэ

2008 с. Пекиннээҕи Олимпиаданы көрө сылдьан, Архангельскай уобаласка экология комитетын бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьар Майаҕа эрчийбит уолбар Александр Николаевич Дьячковскайга эрийдим, үлэлии барыахпын баҕарабын көмөлөс диэн. Сотору соҕус уолум эрийдэ, кэл диэн. Пекинтан кэлээт да, аны Архангельскайга көттүм. Тиийээт, губернатор Илья Филиппович Михальчукка приемҥа киирэн, онно Архангельскай уобалас спортминистрын Н.Потеряевы, ШВСМ дириэктэрин В.Паникары саҥа билистим. Михальчугу кытта үлэ-хамнас, тэрээhин боппуруостары, үлэ былаанын дьүллэстибит. Эрчиллэрбитигэр зал биэрэннэр, олохтоох уолаттары мунньан дьарыкпын саҕалаабытынан бардым. Архангельскайга үлэлиир кэммэр Василий Неустроев, Асам Попов, Роберт Окороков, Владислав Петров, Иван Филиппов кэлэн эрчиллибиттэрэ, күрэхтэhиилэргэ, сбордарга сылдьыбыттара.

А.Н. Дьячковскайдыын олохтоох салайааччыларга, үптээх-харчылаах дьоҥҥо тирэҕирэн, тустуу федерациятын тэрийэн олохтоох тустууктарга күрэхтэhиигэ, сбордарга сылдьалларыгар, күрэхтэhиилэри тэрийиигэ көмө оҥорор этибит. Оннук үлэлии олордохпуна, Россия тустууга федерациятын президенэ М.Г. Мамиашвили кэлэ сылдьан Архангельскайга, Северодвинскайга, Плицескайга саҥа тустуу залларыгар спортинвентарь, тустуу мааттарын биэрэн турар. Олохтоох тренердэргэ семинар, маастар-кылаас, араас таhымнаах күрэхтэhиилэри оҕолорго, улахан дьоҥҥо тэрийэр этибит.

Эрчийэр оҕолорбутуттан биэс киhи спорт маастара буолбута.

Кавказ республикаларын саҥа тустан бүппүт спортсменнара Россия үгүс регионнарыгар, Москваҕа, Санкт-Петербурга, Европа, Азия континеннарыгар тренердии сылдьалларын көрө-билэ сылдьабыт. Биhиги да биллиилээх спортсменнарбыт ити курдук атын дойду омуктарын кытта алтыhан, государство таhымыгар үлэлээн-хамсаан, билии-көрүү ылан, үүнэн-сайдан кэлэн дойдуларыгар үлэлииллэрэ буоллар төhө туhалаах буолуо этэй. Чугастыы Дальнай Востокка да баран үлэлиэххэ-хамсыахха сөп этэ. Ол оннугар республикабыт иhигэр симиллэн, спортсмен быhыытынан ылбыт билиилэринэн үлэлии-хамсыы сатыыллар, ол түмүгэр туhунан суоллаах-иистээх эдэр тренердэр аҕыйахтар. Дьон-сэргэ бара сатаан, эдэр тренердэр тахсалларын саастаах тренердэр мэhэйдииллэр диэн өйдөбүлү үөскэтэ сатыыллар.

Аллараа Бэстээхтээҕи үлэ

2010 с. Архангельскайтан үлэлээн бүтэн дойдубар кэлбитим, миигин кэтэспит курдук Мэҥэ-Хаҥаласка тустуу оскуолата аhыллыбыта. Ол оскуолаҕа дириэктэринэн, тренеринэн үлэлии кэл диэн улуус баhылыга В.И. Птицын, 1-кы солбуйааччыта, улуус тустууга федерациятын председателэ Н.П. Старостин ыҥыраннар сөбүлэстэҕим дии. Ол курдук, тустуу оскуолатын Аллараа Бэстээххэ кииннээн үлэлээн-хамсаан барбыппыт. Улуус салалтатыгар саҥа тэриллибит анал оскуолатын Аллараа Бэстээххэ кииннээн аhар бары өттүгэн табыгастаах диэн туруорсубуппутун ылыммыта. Саҥа тустуу зала аhыллан араас омук оҕолорун тренер Анатолий Олесов эрчийэн барбыта. Уруккуттан олохсуйбут, саҥа кэлии араас омуктар сүүhүнэн оҕолоро тустуунан эрчиллэн барбыттара, араас таhымнаах күрэхтэhиилэргэ кытталлара Аллараа Бэстээххэ дьону-сэргэни улаханнык сэргэхсиппитэ. Анатолий Олесов төрөппүттэри, педколлективы, олохтоох салалтаны кытта ыкса сибээhи тутуhан үлэлээн-хамсаан барбыта.

Аллараа Бэстээххэ баhылык быыбара ыытыллыбытыгар аан бастакы саха киhитэ Колмаков Ю.Н. баhылык буолбута да элбэҕи этэр. Улуус салалтатын көмөтүнэн Аллараа Бэстээххэ, Төҥүлүгэ толору хааччыллыылаах таас тустуу заллара, Лена өрүс кытыытыгар Манньыаттаахха баар республиканскай тустуу киинин базатыгар сыhыары сайыҥҥы оҕолор эрчиллэр 60 миэстэлээх лааҕыры туттарбыппыт. Улууспут тренердэрэ, оҕолорбут республика чулуу тренердэрин, спортсменнарын кытта күннэтэ алтыhан бииргэ эрчиллэр кыахтаммыттара.

Улуус баhылыга Николай Прокопьевич Старостин өйөөн, оскуолабыт бюджетын 240 тыh. солкуобайтан 1,5 млн солкуобайга таhааран, оҕолорбут араас таhымнаах күрэхтэhиилэргэ, сбордарга, сайдыылаах тустуу кииннэригэр: Дагестаҥҥа, Осетияҕа, Монголияҕа, Белоруссияҕа, Казахстаҥҥа сылдьар кыахтаммыттара. Тренердэр түмсүүлээх үлэлэрин түмүгүнэн Алексей Копылов, Петр Копылов, Уйгулаан Иванов, Айсен Винокуров Россия оҕолорго чемпионнара, А.Копылов, П.Копылов оҕолорго Аан дойду чемпионнара, А.Копылов Европа чемпиона буолбуттара.

Түмүк оннугар

Билигин Олимпийскай эрэллэри бэлэмниир училищеҕа улуустартан оҕо набордаан үлэлии сылдьабын. Эрчийэр уолаттарбыттан:

– Станислав Свинобоев эдэрдэргэ 70 кг Россия икки төгүллээх чемпиона (2021, 2022), Аан дойду боруонса призера, Россия спордун маастара;

– Даниил Иванов эдэрдэргэ 92 кг Россия спартакиадатын боруонса призера, ДВФО, Республика хас да төгүллээх чемпиона, Россия спордун маастара;

– Эдуард Максимов 125 кг, эдэрдэргэ Россия чемпиона, ДВФО, Республика хас да төгүллээх чемпиона;

– Иннокентий Бабаранов оҕолорго 65 кг ДВФО, Республика чемпиона, маастарга кандидат;

– Уйгулаан Протодьяконов эдэрдэргэ 70 кг ДВФО, Республика призера, маастарга кандидат.

Сорохтор өр сыл тохтоло суох ситиhиилээхтик үлэлии сылдьар опыттаах тренердэри уураттараары, эдэр тренердэр тахсалларын мэhэйдииллэр диэн дьоҥҥо-сэргэҕэ өйдөбүлү үөскэтэ сатыыллар. Ону мин маннык саныыбын:

-бастакытынан, өскөтүн хас сарсыарда ахсын үлэбэр-хамнаспар үөрэ-көтө барбат, туох эрэ саҥаны, билиини-көрүүнү эрчийэр оҕолорбор биэрэр кыаҕа суох буоллахпына,

-иккиhинэн, уоппуска диэни аахсыбакка, сылы эргиччи күрэхтэhиилэргэ, сбордарга сылдьар үлэ ноҕуруускатын тулуйбат, оннук үлэлиир-хамсыыр мотивациян суох буоллаҕына уонна үрдүк кылаастаах спортсмены ииппэт буоллаххына эрэ уурайыахха сөп диэн өйдөбүллээхпин.

Василий УВАРОВ, Саха Республикатын үтүөлээх тренерэ, Российскай Федерация физическэй культураҕа үтүөлээх үлэһитэ.