“Тыгын Дархан” киинэни көрөн баран санааларым

“Тыгын Дархан” историческай уус-уран киинэни дьэ көрдүм. Далан романын аахпыт буоламмын, этэргэ дылы, биир тыынынан көрдүм диэххэ сөп. Итиэннэ быһаччы эттэххэ, бэртээхэй киинэ эбит диэн сыаналаатым. Саха былыргы олоҕун-дьаһаҕын, оччотооҕу кэми тыктаран көрдөрөр.

Киинэҕэ сылдьыбатах ыраатта. Кэнники сылларга “Монгол”, “Тайна Чингисхана”, “Тарас Бульба”, “Охота на лиц” (көҥүл тустууга олимпийскай чемпионнар, бырааттыы Дейв уонна Марк Шульцтар тустарынан) уонна “Тиэтэйбит” диэн киинэлэри куорат кинотеатрдарыгар сылдьан көрбүтүм. Бу санаатахха, барыта историяҕа сыһыаннаах киинэлэр эбит. Аны билигин “Тыгын Дархан”…

Бастаан уолҕамчы санаабар, киинэни урут көрбүт сорох дьон суруйууларын ааҕан баран, бу үлэ өскөтүн суруйааччы В.С. Яковлев — Далан “Тыгын Дархан” романынан уһуллубут буоллаҕына, “маннык буолуохтаах, оннук буолуохтаах”, “ол сыыһа, бу сыыһа” диэн тойоннообуттарыгар сөбүлэһиэх курдугум. Оттон саха телевидениетыгар Талбан биэриитигэр киинэни туруорааччы режиссер Никита Аржаков санаатын истэн баран, кырдьык, уус-уран айымньыны киинэ оҥорон көрдөрүү туспа уратылардааҕар, киинэ бэйэтэ сокуоннардааҕар сөбүлэспитим. Роман киэҥ бөҕө буоллаҕа дии, онтон режиссер уонна сценарист роман сүрүн өттүн сүһэн ылан, киинэ оҥоһуллан тахсар ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэр үлэни оҥорон таһаарбыттар диэххэ сөп.

Ыһыах түһүлгэтэ, Майаҕатта Айталы Куону сүгүннэрэн барыыта, Лөкөй Тойон уонна Бахсыгыр оҕонньор айаннаан иһэн кэпсэтиилэрэ, Мунньан Дарханы көмүү, Тыгын Дарханнаах Кыыс Хаҥаҕа Майаҕаттаҕа кэлиилэрэ… көстөн, ойууланан ааһаллар.

Мин бу суруйуубар киинэ түгэннэрин эридьиэстиир санаам суох. Сүрүнэ, Никита Аржаковтаах бу үлэнэн тугу көрдөрө, этэ сатаабыттарын таайа сатааһын.

Маныаха киинэ сүрүн сыала-соруга мин өйдөбүлбэр сахалар бэйэбит сирбитин-уоппутун харыстаан, түмсүүлээхтик, сомоҕолоһон, төрөөбүт дойдубутугар харыстабыллаахтык сыһыаннаһан эйэ-дэмнээхтик олоруохха, айыахха, тутуохха диэн. Ити, өссө Мунньан Дархан өлөөрү сытан уолугар Тыгын Дархаҥҥа эппит, Или тэрийии туһунан кэриэс-хомуруос тыллара хайдах эрэ билигин даҕаны тирээн турар улахан тыын суолталаах боппуруос дии саныыбын.

Сомоҕолоһуохха, түмсүөххэ, дойдубут туһугар биир санааҕа кэлиэххэ уонна бэйэбит санаабытын туруулаһыахха диэн тыллары аҥаардас күннээҕи сурукка-бичиккэ, тылга-өскө эрэ туттубакка, олоххо киирэрин дьыаланан ситиһиэххэ. Оччоҕо эрэ кыайыылаах-хотуулаах, ситиһиилээх буолуохпут. Мин санаабар “Тыгын Дархан” суолтата итиннэ сытар. Кэлин кэмҥэ биһиги, сахалар омук быһыытынан санаабыт уһуктан иһэриттэн киһи астынар. Төрөөбүт тылбытыгар-өспүтүгэр, өбүгэлэрбит үгэстэригэр, олорон кэлбит олохторугар харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы, үөрэтии-такайыы эрэйиллэр. Сүтэрэн, симэлитэн кэбиһиэ суохтаахпыт. Этэргэ дылы, саханы – Тыл, Итэҕэл уонна История быыһыа. Ол туһугар туруулаһыахха!

Кылгастык, биир дойдулаахтарым уус алданнар “Тыгын Дарханы” көрөөт ылымматахтарыгар тохтоотоххо, режиссер этэринэн, ханнык баҕарар киинэҕэ утарылаһар өрүттэр, геройдар баар буолуохтаахтар диэҥҥэ сөбүлэһэбин. Ол геройдарынан бу киинэҕэ биллэн турар, бэйэлэрин кэмнэрин биллиилээх баһылыктара Тыгын Дархан уонна Лөгөй Тойон буолаллар. Кинилэр тыл-тылга киирсибэттэринэн айымньы (Далан романа, Аржаков киинэтэ) – сүрүн сюжета оҥоһуллар. Этэргэ дылы, ааҕааччы, эбэтэр көрөөччү сэҥээриитин ылар инниттэн, кинини айымньы былаһын тухары бүргэс үрдүгэр олордоору, интэриэс тардыы буолар.

Бу түгэҥҥэ киинэҕэ “биһиги киһибитин куһаҕаннык көрдөрбүккүт, баттаабыккыт” эҥин диэн сирэй-харах анньыспакка, улуустаспакка, хайдыспакка – олорон кэлбит историябытыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахха, геройдарбытын ытыктыахха, саха буоларбытынан киэн туттуохха диэн ыҥырабын. Итиэннэ оттон маннык сүдү үлэни оҥорон, айан таһаарбыт дьоммутун сыаналыахха.

История тиэмэтэ хаһан баҕарар көрөргө, ааҕарга наһаа умсугутуулаах, сэҥээриилээх эрээри, мөккүөрдээх буолааччы. Ону сиэрдээхтик ырытыһар омнуоламмат. Биир көрөөччү буолан тураммын мин тус санаам итинник. Киинэ кэнниттэн Далан романын өссө төгүл ааҕарга сананным.

Түмүккэ, киинэни оҥорон таһаарбыт, бары күргүөмнээх көстүүлэргэ көхтөөхтүк кыттыбыт дьоҥҥо, артыыстарга барыларыгар барҕа махтал! Бу курдук Саха киинэтэ сайда, үүнэ-чэчирии, үрдүк кирбиилэри ыла турдун! Аны номоххо киирбит Манчаары Баһылай, бастакы олимпийскай чемпиоммут Роман Дмитриев тустарынан туспа киинэ оҥоһуллан тахсарыгар баҕарабын.

Историяны сэҥээрээччилэр аны киин телевидениеҕа “Грозный” киинэни күүтэбит.

Петр ПАВЛОВ.

2020 с.