Ураты тыыннаах ыытыллыаҕа

Ытык Таатта сиригэр саха төрүт көрүҥнэригэр Манчаары XXII оонньуулара саҕаланаллара чугаһаата. Манан сибээстээн биһиги, бу оонньуулар дириэксийэлэрин салайааччы Петр Егорович Захаровы көрсөн сэһэргэстибит.  

-Үтүө күнүнэн, Петр Егорович! Былырыыҥҥыттан саҕалаан бу өрөспүүбүлүкэ таһымнаах успуор эйгэтин бөдөҥ тэрээһинин ыытыытын, тэрийиитин салайан кэллиҥ. Манчаары оонньууларын сүрүн суолтатын уонна хаһан ытык Тааттаҕа ыытыллара бигэргэммитин ааҕааччыларга билиһиннэр эрэ.

-Манчаары оонньууларын сүрүн суолтатынан, биһиги омук быһыытынан төрүппүтүгэр, уратыбытыгар сытар. Холобур, мас тардыһыыта билигин аан дойду таһымыгар таҕыста, онтон  хапсаҕайбытын ылан көрөр буоллахха, эмиэ аан дойду таһымыгар тахсан эрэр. Остуол оонньуулара хабылык, хаамыска биһиэхэ эрэ буолбакка, Азия омуктарыгар баар оонньуу буоларын эмиэ көрдүбүт.

Мин манан тугу этээри гынабыный, биһиги бу төрүт көрүҥнэрбитигэр улахан суолтаны аан бастаан уурбут омук буолабыт. Сүүс сыл анараа өттүгэр, саҥа, эдэр автономнай өрөспүбүлүкэбит салайааччыта Платон Алексеевич Ойуунускай 1924 с. анал дьаһалы таһааран турар, онно 1925 с. саха төрүт көрүҥнэригэр күрэхтэһии ыытыаххайыҥ диэн дьаһала элбэҕи этэр. Ол оччоттон саҕалаан, сайдан-сайдан Оонньууларбыт балаһыанньата оҥоһуллан, көрүҥнэр эбиллэн, 11 көрүҥҥэ түөрт сылга биирдэ буолар бөдөҥ тэрээһин буола үүннэ.

Быйыл Манчаары Оонньуулара ытык Тааттабытыгар ыытыллаары турар. Бу аҕыйах күнүнэн буолуоҕа. Хаһан Тааттаҕа ыытыллара быһаарыллыбыта диир буоллахха, 2020 с. Успуорт кэмииссийэтигэр хас даҕаны улуус, 2025 с. Манчаары оонньуулара биһиги улууспутугар буоллун диэн күрэстэһэн, бэйэлэрин презентацияларын оҥорон тураллар. Онно, биһиги, Таатталар кыайан, Ил Дархан 234-РГ №-дээх анал дьаһалы от ыйын 3 күнүн 2020 с. таһааран, быһаарыллан турар.

-Улууска Манчаары оонньууларын ыытыыга, тэрийиигэ хаһааҥҥыттан үлэ саҕаламмытай?

-Таатта улууһугар Оонньуулары ыытыыга кэмииссийэлэри тэрийии туһунан улуус баһылыга Айаал Семенович Бурцев 2023 с. ахсынньы ый 12 күнүгэр 2146 №-дээх дьаһал таһаарбыта. Бу дьаһалга олоҕуран улууска 22 кэмииссийэ тэриллэн, туһааннаах үлэ элбэх хайысханан саҕаламмыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ Манчаарыны ыытыыга тэрийэр кэмитиэт 19 кэмииссийэлээх. Хас биирдии кэмииссийэлэр үлэлэрин дьүөрэлээн, биир ситиминэн үлэлииллэр.

-Оонньуулар күрэстэрэ  аттарыллан ханна ыытыллалларый?  

-Биһиги бастакы былааммытынан үс сиринэн ыытыллыахтааҕа. Ол курдук, Чөркөөх сэлиэнньэтигэр саҥа тутуллан киириэхтээх модульнай успуорт саалатыгар буулдьанан ытыы көрүҥ ыытыллыахтааҕа. Онно 96 ыспарсымыан күөн көрсүөҕэ. Икки көрүҥүнэн, “Куропатка” уонна “Белка” ПС диэҥҥэ. Онтон Боробулга тутуллуохтаах стадиоҥҥа ох саанан ытыы уонна национальнай многоборье ыытыллыахтааҕа. Оттон атын көрүҥнэр улууспут киинигэр Ытык Күөлгэ “Дьулуруйар Ньургун Боотур” стадионугар, А.Е. Турнин аатынан күрэс уораҕайыгар, “Саһыл уйалаах” ипподромугар буолуохтара.

Ол эрэн, биллэр биричиинэнэн, үп суоҕунан Боробул стадиона тутуллубата, Чөркөөх модульнай саалата кэмигэр ситэриллибэккэ, туох баар күрэс барыта улуус киинигэр ыытыллара быһаарылынна. Ол курдук, “Дьулуруйар Ньургун Боотур” стадиоҥҥа национальнай многоборье биэс көрүҥүн, хапсаҕайы, мас тардыһыытын, чэпчэки атлетиканы, атах оонньууларын бу стадиоҥҥа көрүөхпүт.

Алексей Турнин аатынан Успуорт уораҕайыгар хотугу многоборье аҕыйах көрүҥэ, национальнай многоборье икки көрүҥэ (мас тардыһыы, тутум эргиир) итиэннэ хабылык, хаамыска бүтүннүү бу дыбарыаска ыытыллыаҕа. Ону таһынан гиирэ, буулдьанан ытыы күрэстэрэ тэриллиэхтэрэ. Успуорт дыбарыаһын киэҥ уораҕайыгар, судьуйалыыр кэллиэгийэ, аккредитационнай мандат кэллиэгийэтэ үлэлиэхтэрэ. Ону сэргэ  хас киэһэ аайы 20:00 чаастан оонньуу кыайыылаахтарын чиэстиир үөрүүлээх түгэннэр ыытыллыахтара. Ол курдук, долгутуулаах түгэҥҥэ ханнык улуус кыайбытынан ол улуус гимнэ тыаһаан, дойдуга киэн туттууну үөскэтиэ, кыайыы өрөгөйүн билии курдук “Ураа!” хаһыылар иһиллиэхтэрэ. Маны сэргэ саҥа ипподром оҥоһулла турар, от ыйын 9-10 күннэригэр ат сүүрдүүтэ буолуоҕа. Многоборье үс көрүҥэ эмиэ ипподромҥа ыытыллыаҕа, о.э. сүгэни быраҕыы, маамыктаны быраҕыы, оҥоһуута суох сиринэн сүүрүү. Бу кэмҥэ ыһыылаах-хаһыылаах күннэр үүнэннэр, барыбытын астыннарыа, долгутуо.

-Хас кыттааччы кэлэрэ күүтүллэр, ханнык эбийиэккэ түһэллэрий?

-Оонньууга кыттар, тэрийэр, культурнай-спортивнай бырагыраамаҕа сыһыарыылаах дьону аахтахха, барыта 7000 кэриҥэ киһи буолар. Мантан эбийиэктэргэ түһүөхтээх дьон ахсаана 4000 тахса киһи. Билигин сүүмэрдиир түһүмэхтэр түмүктэнэн, хас ыспарсымыан кэлэрэ, онтон ол ыспарсымыаннартан хаһа кэрэ аҥар, хаһа эрэ киһи буолара чуолкай билиннэ.

Билигин Дьокуускай куоракка анал хамыыһыйа итини барытын бүтэрэн, наардыы сылдьар. Кинилэр оҥорбут барыйааннарынан, биһиги эбийиэктэрбитигэр бигэргэтии үлэтин ыытан, аккредитацияны бэлэмнээбитинэн барыахтара. Дьоммутун-сэргэбитин эрдэттэн 4 нэһилиэгинэн, 22 тэрилтэнэн, 36 эбийиэгинэн түһэрэргэ былааннаммыппыт. Ол эрэн, билигин научно-практическай конференция манна ыытыллыбатынан, онуоха эбии ыспарсымыаннарга аччааһын тахсан, а.э 1772 кыттыыга көҥүл ылыы тахсарынан былаанаабыппытын аахтахха, сорох дьоммут күнүнэн кэлэн баралларынан сибээстээн, ону тэҥэ сорох ыспарсымыаннар хас эмит көрүҥнэргэ тэҥинэн кыттар быраабы ылбыттарынан уопсай былааннаммыт ахсаантан аччааһын баар.

Эбийиэктэр бэлэмнэнэ, үлэ бөҕө ыытылла турар. Ытык Күөллээҕи 1 №-дээх Алампа аатынан оскуолаҕа 800 тахса, А.Е. Мординов аатынан Тааттатааҕы лиссиэйгэ эмиэ 800 кэриҥэ киһини түһэриэхпит. Бу саамай сүрүн эбийиэктэрбит буолаллар. Ону таһынан хас биирдии дьыссаакка, оскуолаларга үлэ бара турар. Мин санаабар, бу үлэни кыайа тутуохпут. Сүрүн кыһалҕаларбытын дьон-сэргэ өйөбүлүнэн, көмөтүнэн этэҥҥэ аһаран эрэбит. Ирдэбиллэр тураллар, ордук аһатыы чааһыгар, эбийиэктэргэ билигин навестары, туалеттары, дууштары тутуу боппуруостара нэһилиэктэрбит көмөлөрүнэн, тэрилтэлэрбит өйөбүллэринэн барар. Бу хамсааһыны сүрдээҕин кыайа туттубут диэн үөрэ олоробут. Бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэн үлэлээтэххэ эрэ барыта кыаллар.

Ноҕурууска барыта Ытык Күөлгэ түһэр, эбии Боробул уонна Харбалаах үөрэхтээһин ситимигэр дьону түһэриэхтэрэ. Дьону түһэриигэ куораттан “Модун” киинтэн раскладушкалар кэлиэхтэрэ. Эрдэ Намтан, Амматтан 3000 чугаһыыр орон аҕалыллан бэлэм турар. Эбии 1500 саҥа орон кэлиэхтээх, мантан 500-һэ Олоҥхо ыһыаҕар Нерюнгрига хаалыаҕа, 1000-та манна кэлиэҕэ. Оттон Олоҥхо ыһыаҕа бүттэ даҕаны, 500 орону нерюнгрилар аҕалан биэриэхтээхтэр, оччоҕо орон боппуруоһа уһуллуохтаах. Аһылык чааһыгар “биир кэлим оператор” диэн быһаарыллан турар.  “Сэргэлээх”  ас кэмбинээтэ ааспыт сылтан бииргэ үлэлэһэ сылдьар, кэлэн сүбэлиир-амалыыр. Ону тэҥэ Дьокуускайтан кэлэр Оробуочай кэмииссийэлэр бары да сүбэлээн-амалаан, биһиги дьоммутун кытта утарыта-хардарыта үлэлээннэр, үгүс боппуруостары сүрдээҕин быһаарын кэллибит.

–Билиҥҥи туругунан туох үлэ бара турарый?

-Элбэх үлэ барар, ситэрии үлэтин сүрүннээн бүтэрэн эрэбит. Былааннаабыт үлэлэрбит олоххо киирэн эрэллэр. Билигин улахан болҕомто ипподроммутугар турар. Нэһилиэктэринэн, тэрилтэлэринэн ааттарыллан, күрүөнү тутуу үлэтэ бүттэ. Барыта субуотунньук бачыымынан ыытылынна. Бу үлэни дириэксийэ толорооччу дириэктэрэ Михаил Тарасов иилээн-саҕалаан ыытта. Икки күн иһигэр улахан үлэ барбытын киһи көрөн астынар эрэ.

Иккис сүрүн болҕомтобутун, Ф.М. Охлопков аатынан култуура уонна сынньалаҥ пааркатын түһүлгэтигэр уурабыт. Бу өттүгэр аһыыр сир оҥоһуллуохтаах. “Фудкорт” диэн ааттаах анал контейнердарбыт бары турдулар. Подрядчик быһан, хомуйан сүрдээх үчүгэйдик оҥорон бэлэмнээтэ. Сүүрбэттэн тахса атыылыыр павильоннары ОДЬКХ Тааттатааҕы филиалын үлэһиттэрэ сваркалаан саҕалаатылар. Оонньууларга элбэх тиэхиньикэ кэлэрэ былааннанар. Бу тиэхиньикэлэр турар сирдэрэ, стоянкалар боппуруостара күөрэйэн тахсар, бу стоянкалары оҥоруу, аппаларын-дьаппаларын көннөрүү үлэтэ күүскэ барар, үлэни Иван Бурмистров салайааччылаах МАУ “Техресурс” тэрилтэ ыытар. Уонна биллэн турар, биһиги, Таатталар, Манчаары оонньууларын ыытаары олоробутунан, сүрдээх чэбэр-ыраас буолуохтаахпыт. Онон уулуссаларбыт, дьиэлэр тастарын хомунууга үлэҕэ болҕомтону ууран, ырааһырдыы субуотунньуктарын ыытбыт, дьоммут-сэргэбит өрө тардыныыга олус көхтөөхтөрө үөрдэр.

– Быйылгы Манчаары уратыта?

-Успуорка ураты диэн улахан суох. Ол эрэн, Бэрдьигэстээххэ 2021 с. ыытыллыбыт оонньууга тэҥнээн көрдөххө, олох атын. Тоҕо диэтэххэ, ол саҕана хамсык туран мэһэйдээн, хааччахтар киирбиттэрэ. Ыспарсымыаннар кыттыылара ыйыллан кыттан  тураллар. Билигин сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр ыытылланнар, бастыҥтан бастыҥнар көҥүл ыллылар.

Иккиһинэн, Тааттаҕа буолар Оонньууларга  “Манчаары оонньууларын” гимнэ сурулунна, матыыба айылынна. Тааттаттан саҕалаан Манчаары оонньууларын официальнай гиимнэ ылланыаҕа.  Бу Оонньууларга ураты көстүүнү биэрэр, саха төрүт үгэстэрин барытын дьүөрэлээн тутан ыытаарыбыт, Брендбук диэни оҥортордубут. Олус үчүгэй концепцияны бэлэмнээн, онон үлэлии сылдьабыт. Манчаары оонньуулара олох дьон-сэргэ кутун тутар гына тэриллиэҕэ диэн эрэнэбит. Барыта биир тыыҥҥа, биир тэтимҥэ, биир сүүрээҥҥэ киирэн ыытыллыаҕа.

Таатталар уратыбытын көрдөрүөхтээхпит, талба талааннаах, дьоһун дьоҕурдаах, дьарыктаах дьоннорбут үгүс. Ону көрдөрө “улица Брендов” диэн Таатта талба талааннаахтарын атыытын тэрийиэхпит. Манна 12 павильоҥҥа тимир уустара, мас уустара, туостан, кылтан, сиэлтэн оҥорооччу уустар, худуоһунньуктарбыт туруохтара. Быйыл бары ытыктыыр, саха дьоно сүгүрүйэр Б.Ф. Неустроев – Мандар Уус 80 сааһын туолар. Кини олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын көрдөрөр биир анал павильон баар буолуоҕа. Биһиги дьоммут-сэргэбит эрдэттэн бэлэмнэнии үлэтин саҕалаабыттара, онон таатталыы ураты тыыннаах тэрээһин барара күүтүллэр.

Сэһэргэтэ Вера КАНАЕВА.

Таатта.