Михаил Скрябин кыайыыга тосхоло

Көҥүл тустуу ССРС-ка сайдыытын бастакы сылларыттан ыла дойдуга тустууну сайыннарарга ханнык cтратегияны, методиканы тутуһан аан дойду ааттаахтарын кытта тэҥҥэ туруулаһабыт диэн боппуруос үөскээбитэ.

Инньэ гынан, 1944 сыл күһүн И.В. Сталин быһаччы дьаһалынан, Тбилиси куоракка ССРС тустууга бөдөҥ специалистара дойдуга көҥүл тустууну хайдах сайыннарар боппуруоһунан мустан улаханнык мунньахтаан тураллар. Сүрүн сыалынан, көҥүл тустуу Олимпийскай оонньууларга киирэр көрүҥ буоларынан, салгыы сайыннаран, аан дойду таһымыгар ССРС тустууктарын таһаарыы буолбута.

Салгыы ССРС тустуута чэчирии сайдарыгар араас таһымнаах научнай өрүттэри, чинчийиилэри, ньымалары Игуменов В.М., Преображенскай С.А., Пилоян Р.А., Матущак П.Ф., Туманян Г.С., Шахмурадов Ю.А., Алиханов И.И., Миндиашвили Д.Г. сиһилии сааһылаан дьон билиитигэр, тустуу учебниктарыгар суруйан-бичийэн киллэрбиттэрэ.

Саха сиригэр ааспыт үйэ 50-60 сылларыттан тустууга киин үрдүк үөрэх кыһаларын бүтэрбит бастакы профессиональнай специалистар: Н.Тарскай, В.Румянцев, К.Григорьев,  Д.Коркин, Н.Волков саха оҕолоругар тустуу анал оскуолаларын тэрийэннэр, Саха сиригэр тустуу сайдыытын научнай-методическай, тактическай-техническай тутулун оҥорбут үтүѳлээхтэр.

Оттон Улуу Куоркун үөрэнээччитэ М.С. Скрябин педагогическай систиэмэтэ – бэйэтэ туспа бириинсиптэрдээх, дириҥ философскай төрүттээх, дьарыктыыр оҕолоругар психологическай-педагогическай дьайыылардаах бэрт уустук систиэмэ. Ол курдук, Аммаҕа олорон (1985-2004 сс.) тус бэйэтин методикатынан Михаил Степанович элбэх оҕону тустуу секциятыгар хабан, тус былааннаахтык дьарыктаан, кинилэр күүс өттүнэн уонна функциональнай бэлэмнэрин Саха Республикатын сүүмэрдэммит хамаандатын таһымыгар таһааран – Россия, Европа, Аан дойду кыайыылаахтара оҥорор сыалланан хорутан үлэлээбит сүдү өҥөлөөх.

Михаил Степанович тустуук функциональнай бэлэмин учуоттуур А.И. Завьялов, дьарык ноҕуруускатын былаанныыр Б.И. Тараканов, оҕону бөлөҕүнэн дьарыктыыр, саха оҕотун эт күүһүн, сымсатын, түргэнин эрчийэр, күрэхтэһии түмүктэрин ырытар Д.П. Коркин методикаларын уонна систиэмэлэрин таһынан, дьарык максимальнай уонна субмаксимальнай ноҕуруускатын көҕүлүүр, тустуук анаэробнай хаачыстыбатын дьарыгынан үрдэтэр тус бэйэтин ньыматын киллэрэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.

Ити методикалары олоххо киллэрэригэр Михаил Степанович ХИФУ ИФК дириэктэрин Д.Н. Платоновы, кини солбуйааччытын, наука кандидатын Владимир Торговкины, Чурапчытааҕы ИФК ректорын И.И. Готовцевы, кини солбуйааччыларын наука кандидаттарын А.Н. Гуляеваны, А.И. Данилованы, ШВСМ иһинэн баар спортивнай медицина Киинин кылаабынай бырааһын Наталья Махарованы кытта быһаччы үлэлэспитэ, сөҥнөспүтэ. Үөһээ бэлиэтэммитин курдук, Михаил Степанович бэйэтин сыралаах үлэтин түмүктэрин тустуу методикатыгар тириэньэрэ, наставнига Д.П. Коркин ньымаларын, бэйэтин чинчийэр, ырытар дьоҕурун научнай төрүттэргэ киллэрэн, онно олоҕуран ситиспитэ чуолкай.

М.С. Скрябин үлэтин хайысхатыгар маннык, тириэньэр үлэтигэр быстыспат өрүттэри туттубутун бэлиэтээн аһарыахха сөп:

1. Тустуу группатын контингенын ахсаанын сыллата улаатыннарыы. Бастакынан, оччолорго үп-харчы оҕо төбөтүнэн тыырыллан кэлэр кэмэ этэ. Иккиһинэн, элбэх оҕоттон республика, Россия таһымыгар тахсарга талыы, сиидэлээһин хайаан да наада буолара. Ол инниттэн Михаил Степанович Алдантан, Уус Майаттан, Тааттаттан, Уус Алдантан, хотугу оройуоннартан, Дьокуускай куораттан оҕолору бэйэтигэр тардыбыта. Интэринээккэ олордон, астарын-таҥастарын, үөрэхтэрин сааһылаан, бэрийэн.
2. Дьарык ахсаанын эрэ буолбакка, хаачыстыбатын, оҥорон таһаарыытын улаатыннарыы. Өрөбүл уонна бырааһынньык күннэрин киллэрэн туран. Биир дьарык киэһэ буолар буолан, улахан кылаас уолаттара киэһээ ѳттүгэр таах халаанньа хаамыылара суох буолара.
3. Тустуунан күргүөмүнэн тэрээһиннээхтик дьарыктаныы, маассабаһы үрдэтии, бэрээдэккэ үөрэтии – кини иитии үлэтигэр ыытар сүрүн төһүү күүһэ, систиэмэтэ буолара. Дойдуга уустук баҕайы, 90-с сылларга тустуу тула, Михаил Степанович тула мустан элбэх уол тус дьылҕатын туһалаах өттүгэр хайыһыннарбыт буолуохтаах. М.С. Скрябин куһаҕан дьаллыктан оҕолору тэйитэр туспа ньымалардаах буолара.
4. Оҕолорун үөрэнэр оскуолаларын, төрөппүттэрин кытта ыкса сибээһи тутуһуу, бииргэ үлэлээһин — бу Михаил Степанович биир сүрүн ураты суолталаах үлэтин хайысхата буолара. Кини коммуникабельнаһа, аптарытыата манна улаханнык туһалыыра.
5. Экономическай кризис, харчы татым кэмигэр, дьон-төрөппүт ыйы-ыйдаан хамнас ылбат, бюджетка харчы хамнаска эрэ бэриллэр 90-с сыллар бүтүүлэригэр, оҕолорун соҕуруу дойдуларга сүүмэрдиир-эрчийэр сбордарга, күрэхтэһиилэргэ атын улуус, регион тустууктарыттан элбэхтик сырытыннарбыт, сайыннарбыт өҥөлөөх. Манна кини тэрээһинэ, тэрилтэлэри, тѳрѳппүттэри, спонсордары кытта бииргэ үлэлиир дьоҕура, дьоҥҥо үтүѳ сыһыана тахсан кэлбитэ.
6. Михаил Степанович оҕолору эрчийиитин научнай төрүттэргэ олоҕуран тэрийиитэ улахан суолталаах уонна быһаарыылаах буолбута. Улахан күрэхтэһиилэргэ сылдьан бэлиэтээһиннэрэ, ырытыылара элбэх тэтэрээккэ араас бэлиэнэн, буочарынан суруллубута дэлэй буолара. Төһөлөөх элбэхтик күрэхтэһиилэргэ хаартыскаҕа түһэрбитэ, видео-киинэ аппараакка дойду бастыҥ тустууктарын устубута буолуой? Итини барытын дьарыктыыр оҕолоругар тиийимтиэтик тириэрдэр, сатаан кэпсиир идэлээҕэ.
7. Бу – тутуу хайысхата. Оҕолору сылы быһа толору дьрыктыырга усулуобуйа оҥоруу. Аммаҕа тириэньэрдэр күүстэринэн сауналаах киэҥ-куоҥ тустуу саалата, Бэстээххэ, сайыҥҥы лааҕырга, бэйэтэ чертежтаан, бырайыактаан, оҕолору кытта илиитинэн тутан тустууга ирдэнэр бары уопсай физическай хаачыстыбаны эрчийэр мас станоктары оҥорон, оҕолор сылы быһа толору эрчиллэр, сайдар кыахтарын үөскэппитэ. Ол туһунан Егор Захаров, Георгий Кычкин, Александр Филиппов, Георгий Окороков, Виталий Эспек, Валентин Судинов, Герман Устинов, Прокопий Ефимов суруйбут ахтыылара кэрэһэлииллэр.

Онон түмүктээн эттэххэ, новатор-тириэньэр Скрябин Михаил Степанович төһө да тыа сиригэр олордор, үлэлээтэр тустуу улууска, республикаҕа сайдыытын наука төрүттэрин кытта дьүөрэлээбитэ, Саха сирин, Россия бастыҥ тириэньэрдэрин: В.Н. Кириллини, П.П. Юмшановы, В.П. Керемясовы, Б.Д. Яковлевы, И.Н. Сивцевы, В.П. Уваровы, П.С. Иванову, К.Н. Захаровы, А.А. Софроновы, Я.Я. Филипповы, И.М. Сысолятины уонна Э.А. Агаевы, В.Г. Модосяны, М.Г. Азизовы, Т.В. Джиокоевы уо.д.а. кытта биир сомоҕо күүс буолан үлэлээбитэ үтүө түмүктэри аҕалбыта.

Михаил ЖИРКОВ, Чурапчы спортоскуолатын выпускнига, ССРС спордун маастарыгар кандидат, СР спорка, педагогическай үлэҕэ бэтэрээнэ.