Номоххо киирбит тустуу

// Хаһан да сымыйалаабат, кырдьыксыт киһи сэмэй сэһэнэ

Саха эр дьоно барыта сааскы кус-хаас булдун олус таптыыбыт, ахтабыт-кэтэһэбит. Бараах Уола Былдьырыыт (былдьырыыт – саамай кыра чөкчөҥө) диэн атаспын көрсө түһэн, сүрдээх үчүгэйдик сэһэргэстибит. Кини аата арабтыы Былдьырыыт ибн-Бараах (Хоттабыч оҕонньору Гассан Абдурахман ибн-Хоттаб дииллэрин санааҥ), оттон түүрдүү Былдьырыыт Бараах-оглы диэн үһү!

Кини сэһэнин эһиги, эмиэ истиҥ:

– Арай, биир үтүө саас Добаттиров Буулаҕа уонна Дьырылыров Ырыа диэн аллар атастарбар кустуу-дурдаҕа хоноһолуу тиийдим. Дурдабыт Үс Үллэр Үөстээх Өлүөнэ Эбэбит маанылаах кытылын Кырдьаҕас Оҕуруота диэн хас да кв км иэннээх сыһыы сиригэр киэҥ хонуу уутун хоту өттүгэр олус бэккэ оҥоһуллубут.

Атастарым иккиэн тус-туһунан улуустартан өрдөөҕүтэ кэлбит, нэһилиэктэрин баар-суох бастыҥ, мааны күтүөттэрэ. Саастарынан олус оҕо буолбатах, сааһыран эрэр дьон.

Добаттиров да, Дьырылыров да иккиэн, үрдүлэринэн тылбыйар кынаттааҕы быһа аһарбат ааттаах ытааччылар. Саллар саастарын, үллэр үйэлэрин устата биирдиитэ эмэ сыыспыттара дуу, суоҕа дуу? Арааһа, суоҕа буолуо. Добаттиров дуобат оонньуутугар спорт маастарыгар кандидат. Оттон кини кэргэнин кытта аан маҥнай билсэригэр Саха Республиката олус кыараҕас сылдьар ыыр, тэлгэһэ буолан, кый ыраах Германия сиригэр (ГДР) туристыы сылдьан чугасаһан дьоһун-мааны, ытыктанар ыал буолбуттар эбит.

Добаттиров эдэр сылдьан омук сиригэр туристыырын олус диэн сөбүлүүрэ үһү: 90-с сыллар саҕана сахалыы хаһыаттарга 1931 с. Гулаг Соловки диэн амырыын лааҕырыттан Михаил Корнилов, Дьөгүөр Старостин, Сэмэн Старостин диэн саха ньургун уолаттара Финляндияҕа күрээн тиийэн олохсуйбуттарын туһунан күүскэ суруйбуттара. Ону ааҕан баран, Добаттиров университекка бииргэ үөрэммит доҕотторун Көстөкүүнү уонна Хабырыыһы кытта Корниловтаахха көҕүйэн: “биһи да Корниловтаахтан туох итэҕэстээхпитий, дабаай Финляндияҕа күрүөҕүҥ!”, – дэһиспиттэр.

Үһүөн историк учуутал идэлээх дьон. Оттон сотору бу үс саха аныгы ньургун уолаттарын: “Финляндияҕа күрээбиттэр үһү!”, – диэн кырдьыга да, сымыйата да биллибэт салыннарыылаах, суоһар сурах иһиллибитэ!

Ол сотору, хомойуох иһин, умнуллубута – ким да токкоолоһо, чуолкайдаһа барбатаҕа. Бука, тиийэн баран, сөбүлээбэккэ сотору төннөн кэллэхтэрэ буолуо.

Добаттиров ол икки атастара сүрдээх дьоһун, ханнык да киһи улаханнык астынар дьоно.

Көстөкүүн – улахан күүстээх, 104 киилэ ыйааһыннаах, толуу-мааны киһи. Кинини дойдутугар Бүгүҥҥү нэһилиэк Бүтүн Күүстээх Киһитэ диэн аатынан билэллэр. Көстөкүүн эрчиллэрин билигин да быраҕа илик: күн аайы спортзалга сүүрэр-көтөр. Кини – тустуук. Арҕаа Эҥэргэ биир Ермолай диэн, күүстээх баҕайы любитель тустуугу кытта киирсиэхтээҕэ сырыы аайы көһөрүллэн иһэр.

Биһиэхэ тустуук элбэх! Букатын, мохра диэххэ сөп! Оттон Хабырыыс эмиэ улахан сэниэлээх киһи. Кини, Соҕуруу Америка биир дойдутун спецназовец идэлээх Президенигэр олус маарынныыр бэт астык киһи! Уолаттар үһүөн даҕаны дьоһун-мааны, үтүө сэбэрэлээх, ханнык баҕарар киһи көрө үөрэр-астынар дьоно!

Оттон Дьырылыров диэн туспа суоллаах-иистээх, эмиэ дьоһун-мааны үтүө киһи. Эдэригэр эриэккэс куоластаах эстрада ырыаһыта буолан, ыраахха диэри аатырбыта-сураҕырбыта. Өссө аһары баран, опера ырыаһыта буолуохтааҕа хаарыан талаан уонна карьера хаалбыта үһү. Дьырылыровы биирдэ алҕас киэһээҥҥи дьыбар түһүүтэ ньургуһуннаах кырдалга күһэйэн туран ыллаппыттар. Онно тулатыгар үүнэн, утуйан турар ньургуһуннар, эминньэхтэрэ Күн уотугар угуттаммыт курдук арыллан кэлбиттэр!

Дьырылыров сарсыардааҥҥа диэри ыллыа дуо? Суох буоллаҕа дии! Уонна сылайдаҕа даҕаны. Кини ыллаан бүтээтин кытта эминньэхтэрэ арыллыбыт ньургуһуннар, тула ыраахха диэри үлүйэн хаалбыттар! Оттон ыла киһибитин киэһээҥҥи уонна түүҥҥү дьыбардарга ыллаппаттар – олус кутталлаах диэн!

Арай, эмиэ биир үтүө саас ити уолаттар отууларын кэннигэр, боротуохаҕа көспүт күөл онно уунан туолбутугар иккиэн “айиил быйиил нуучил” – нуучча омук дьоно (итинник 17-с уонна 18-с үйэлэргэ тоҥус омук кыргыттара нуучча хаһаактарын хайҕаан ааттыыллара үһү) балыктыы, илим үтэ сылдьыбыттар.

Дьырылыров отуутун кэтэҕэр үрдүк чомчоҕой сир баарыгар, улуу ырыаһыттардаах Италия Ла Скала театрын сценатыгар курдук тахсан туран эрэн, ария курдук ырыалары бииртэн биири мимикалыы-мимикалыы ыллаан дьырылаппыт! Онуоха 17-с, 18-с үйэлэрдээҕи хаһаактар удьуордара истибиттэриттэн уйадыйа долгуйан, Дьырылыровка кэлэн, БУОККА диэн ааттаах бытыылкалаах 2 аһы аҕалан туттаран кэбиспиттэрэ үһү.

Онтон ыла ол ыллаабыт чомчоҕойо “Дьырылыров чомчоҕойо” уонна били, ньургуһуннар барахсаттары үлүппүт кырдала “Дьырылыров кырдала” диэн ааттарынан нэһилиэктэрин топонимикатыгар бигэтик киирбиттэрэ үһү.

**    **    **

Арай биирдэ атастарым аһыы олорон, итийэн-кутуйан баран, мөккүһэн турдулар:

– Ити буоллаҕына мин эдэрбэр уличник-охсуһуук бэрдэ этим! Билигин да охсуһуохпун сөп!, – Дьырылыров өрөһөлөнөр.

– Оттон мин детдомовецпын! Эйиигиттэн итэҕэһэ суох охсуһуохпун сөп! Чэ,оччоҕо хайыыбыт, охсуһабыт дуу, тустабыт дуу? Тала оҕус!, – аны Добаттиров оргуйа түһэр.

– Чэ, маҥнай тустан көрүөххэ!, – Дьырылыров тала охсор.

Уолаттар иккиэн 60-рын ааспыт, олус оҕо буолбатах дьон эрээри, омуннара олус, курданалларыгар диэри сыгынньахтана оҕустулар, ботуруоннардаах батарантаастарын, быһахтаах курдарын, камуфляж кууркаларын, свитердэрин, ойуулаах футболкаларын элитэлээн кэбистилэр.

Оо, онно көрдөххө, дьэ, быччыҥ-иҥиир бөҕөлөөх уолаттар эбит!

Уһунтан уһун кыһыны быһа хотонноругар ынахтарын ыан, сааҕын күрдьэн, балбаахтаан, ону таһан-мунньан, сүөһүлэрин күн аайы уулаталларыгар ойбон алларан, ханнык да штангистан-тустууктан букатын итэҕэһэ суох, өссө ордук эрчиллиини баран, дьиҥнээх атлет көрүҥнэммит уолаттар буолан таҕыстылар!

Дьырылыров – ортону үрдүнэн, көбүс-көнө уҥуохтаах, букатын культурист бэрдин “Мистер Мир” дуу, “Мистер Олимпия” дуу курдук!

Оттон Добаттиров – намыһах соҕус уҥуохтаах эрээри, сиртэн-буортан үүнэн тахсыбыт курдук силиргэх курдук бөҕө-таҕа, хаатыҥка курдук харылардаах (убайым бокуонньук Хомпоот Охонооһой холооһуна) дьиҥнээх саха бухатыыра илэ бэйэтинэн эбит!

– Нохолоор! Тохтооҥ! Уоскуйуҥ! Иккиэн син сааһырбыт дьоҥҥут! Кутталлаах! Инфаркт диэн баар! Инсульт диэн баар! Сэрэнэр диэн баар!..

– Биһиги инфартка, инсультка к… диибит!, – Дьырылыров омуннуран хаһыытыыр.

– Оччоҕо саатар тустаргытыгар төгүрүччү эргимтэ (круг) тардыым!

– Эргимтэ той наадата суох! Биһиги тустар түһүлгэбит Кырдьаҕас Оҕуруота бүтүннүүтэ (ол аата, хас да кв км!), – Добаттиров кыынньан-оргуйан хаһыытыыр!

Дьэ, туох да диэбит иһин, олоҥхо бухатыырдара илэ бэйэлэринэн!

Дьоммун араартаары ыккардыларыгар киирэн, мэһэйдэһэ сатыыбын. Иккиэн төттөрү-таары хаамыы бөҕө! Көхсүлэрэ куоска көхсө кырылыырын курдук, кып-кырылас! Уолаттар эмискэ түсүһэн кэбистилэр! Арыычча, туора ойон биэрэн, бүтүн хааллым!

Иҥиир-быччыҥ тыаһа лап-лаһырҕас! Олох, харсыык саха боруода оҕустарын курдуктар! Хардарыта олох уот сиирин курдук үлтү барчалаһан ыллылар! Тэҥнэрэ бэт быһыылаах!

Дьэ, иэдээннээх киирсии! Ол ыккардыгар Добаттиров киһитин самаҕын туорайыттан “лап” гыннаран ылла да өрө баһан адаарытан таһаарда! Уонна бэйэтин төбөтүн үрдүнэн эргитэн аҕалан, кылана түһээт, сир ньиргийиэр диэри бырахта!

Айуу! Ыраахтан кэтээн туран, хата, мин ыалдьа сыстым!

– Хайа, сөп буоллуҥ дуо? Өссө тустабыт дуо?, – Добаттиров туох да буолбатаҕын курдук ыйытар.

– Суох,ити алҕас бырахтардым! Өссө тустуохха!

Дьэ, Дьырылыров диэн баар эбит – үөн этэ эттээх киһи! Ити бэйэлээх быраҕыыга туох да буолбатах, өссө иккиһин тустарга тыл көтөҕөр!

Бэркиһээн кэбистим: дьонум иккиһин тустан бараллар. Бу да сырыыга Добаттиров киһитин букатын сабдыппата! Мааҕыҥҥытынааҕар өссө күүскэ быраҕан ньиргиттэ! Ол эрэ кэнниттэн Дьырылыров туран, илиитин биэрэн, хотторбутун билиммитэ. Икки өттүттэн дьиҥнээх джентльменнэр эбит этэ.

Дьырылыров, дьэ,бөҕө да киһи эбит – улаханнык ыалдьыбыт, доргуйбут да көрүҥэ суоҕа!

Мантан сэдиптээн тустууга (атын да единоборствоҕа) сааһырыы-кырдьыы, сорох дьоҥҥо букатын да дьайбат эбит диэн акаары санаа миэхэ “кылам” гынан ааспыттааҕа!

*      *        *

Дьокуускайга олохтоох бокс-охсуһуу, единоборство тренерэ – тастыҥ быраатым, мин ити номоххо киирбит тустууну кимнээххэ эрэ кэпсээбиппин истэн, доҕотторунуун сэҥээрии бөҕө буолбуттара:

– Убаайка, ити Дьырылыров диэн атаһыҥ ханна олороруй? Биһиэхэ олус наадалаах киһи эбит! Единоборствоны пропагандалааһыҥҥа туһаныахха сөп киһи эбит. Оттон ити Добаттировка наадыйбаппыт. Кини көннөрү, олус күүстээх эрэ киһи эбит, оннук дьон биһиэхэ элбэх. Дьырылыровы ыалдьыбат эттээҕин иһин, олус сэҥээрдибит!

Мин ону: “бу баҕайылар, аны, атаспын сүгүннээбэккэ эрэйдиэхтэрэ,” – диэн, сымыйалаан кубарыттым:

– Дьырылыровкыт Саха сиригэр суох. Москваҕа дуу, Санкт-Петербурга дуу, оҕолоругар олоро-олохсуйа барбыта диэбиттэрэ. Аадырыһын билбэппин!

Дьырылыровтаах Добаттиров тустууларын улаханнык сааһырбыт уолаттарга мээнэ кэпсээбэппин – олус кутталлаах: 80-90 саастаах убайдар кинилэргэ көҕүйэн туста сылдьан сээкэйдэрин оһоллуохтара диэн сэрэнииттэн!

Дьэ, итинник үчүгэй номоххо киириэн киирбит тустууну аллар атастарым, арааһа миэхэ эрэ анаан, кэрэ кэпсээн, сэргэх сэһэн оҥоһуннун диэн бэлэхтээн үөрдүбүттэр быһыылаах! Ону сотору-сотору санаатаҕым аайы үөрэн манньыйабын, – диэн сэһэнин түмүктээбитэ аллар атаһым Бараах Уола Былдьырыыт, хаһан да сымыйалаабат улуу кырдьыксыт киһи.

Ылдьаа Куолаһап.