Булан ааҕаргытыгар сүбэлиибин

Максим Николаевич Сибиряковы билбэт орто уонна аҕам саастаах саха дьоно суоҕа буолуо. Биһиги көлүөнэ кыра эрдэхпититтэн кинини аан маҥнай, оччолорго улахан ыйааһыҥҥа аатырбыт тустуук, спортсмен, кэлин улахан, суон сурахтаах салайааччы быһыытынан истэрбит, билэрбит.

Кини тус бэйэтин бэлиэтээһиннэригэр олоҕурбут «Олоҕум оҥкула» ахтыы-кинигэтэ 2021 с. тахсыбытын истэн, бэрт өр ирдэһэн, булан умсугуйан аахтым, билистим. Тулагы Киллэм нэһилиэгин баһылыга Егор Попов кыһамньытынан, тус өйөбүлүнэн тахсыбыт кинигэтигэр бэлиэтээбитин курдук «…кинини кытары үгүстүк алтыспыппар дьылҕабар махтанабын уонна кини курдук үтүө дьоннор бу орто дойдуга сэдэхтик төрүүллэр диэн бигэтик этэбин», – этиитинээн үгүс киһи толору сөбүлэһэрэ буолуо.

Оҕо сааһа

Төрүт удьуордарын, тапталлаах төрөөбүт дойдутун, оҕо сааһын тустарынан балайда сиһилии суруллубут. 1933 с. кулун тутарга төрөөбүт. Бу ыалга кини иннинэ 4 оҕо өлбүт. Онон абааһыттан куоттаран, Ханаас диэн ааты иҥэрбиттэр. Оччотооҕу тиийиммэт-түгэммэт олох бары кыһалҕатын, эрэйин-муҥун көрөн, этинэн-хаанынан билэн улааппыт. Сэрии, сут-кураан сылларын, аччыктааһыны, өлүүнү-сүтүүнү барытын көрсөн, илэ көрсөн кэлээхтээбит. Ол кэмнэри төһө да оҕо буоллар, дьиҥнээх олохтон тахсыбыты ымпыгар-чымпыгар тиийэ өйүгэр-санаатыгар умнубаттыы хатаан хаалбыта бэлиэтэнэр.

Төлкөтө түстэммит төрөөбүт алааһа Кэрэхтээх, кыстыктара Ынах Баһа, сайылыктара – Сыырдаах диэн эбиттэр. «Сыырдаах миэхэ туохтааҕар да күндү. Ыраах да сылдьан син биир ахтан-бохтон Сыырдаахпар тиийэрим», – диэн ааптар бэлиэтиир. Дьэ бу буоллаҕа, Ийэ дойдуга дьиҥнээх таптал диэн! Сирдээҕи олоҕу бэлэхтээбит күн курдук кэрэ, күндү киһитин – ийэтин олус ытыктыырын, муҥура суох таптыырын, олуһун ахтарын туһунан хаста да хатылаан аһаҕастык этэр.

Тустуук быһыытынан

Сүрэҕин дьолунан толорбут спорт көрүҥүн туһунан сиһилии суруйбут. Үрдүктэн үрдүккэ талаһыы, күннэтэ бэйэни сайыннарыы манна ойууланар. Оскуолаҕа үөрэнэн, 17 сааһыгар Чурапчы педучилищетын студена буолар. 19 сааһыгар хапсаҕайга маҥнай холонон Хатылы нэһилиэгин ыһыаҕар бастыыр. – Ол кэнниттэн унньуктаах 14 сыл устата тохтоло суох тустубутум. 1956 сылтан 1966 сылга диэри көҥүл тустуу уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ дэлэй эйгэлээх түһүлгэлэригэр Аан дойду, Сэбиэскэй Сойуус, Арассыыйа ааттаахтарын кытары эрийсибитим. – диэн бэлиэтиир.

Саха сиригэр спорт музейы маҥнай төрүттээбит Иннокентий Васильев 90-с сыллар бүтүүлэригэр биир көрсүһүүгэ этэн турардаах: – Сахалартан саамай ылынар, сөбүлүүр тустуугум Максим Сибиряков буолар. Кини саха ыччата улахан ыйааһыҥҥа да кыахтаахтык тустарын илэ дакаастаабыта. Күүһүнэн-уоҕунан Кавказ, омук уолаттарыгар отой сабырыйтарбат дииллэр. Кини тустуутун батыһа сылдьан көрөөччү элбэх этибит. Кини хаартыскалара мин музейбар бааллар.

Икки сыл Халымаҕа Андрюшкинаҕа учууталлаан баран дьиэтигэр кэлэр. Кыһын ыраах сискэ бултуу сырыттаҕына, тренер Дмитрий Коркин ыҥыттарбытыгар суолун ортотугар хонон, 9 көһү сатыы хааман Чурапчыга кэлэр. – Ити 1956 сыл ахсынньы 20 күнэ этэ. Бу күн тустуу көбүөрүгэр саҥа үктэммитим, эрчиллэн барбытым. Мин хантан билиэхпиний, уон сыл устата Арассыыйа, Сэбиэскэй Сойуус 24 куораттарыгар тиэрдибит, унньуктаах уһун сырабын-сылбабын быспыт тустуук олоҕо ити күн үүммүтүн… Тустуу олохпун, оннооҕор майгыбын туура уларыта туппута. “Ааттаах Сибиряков, тустуук Сибиряков” диэн аатым Саха сирин үрдүнэн дуорайбыта. Аҕыйах сыл иһигэр олус биллиилээх киһи буолбутум. Ол тустууттан этэ… Тустууктарынан билигин аатырар Чурапчы улууһа 1957 сыл аан бастаан өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөннэммитэ. Ол мин этим. Бу кыайыыбынан Чурапчы тустууктарыгар суол аспыт эбиппин, – диэн астына ахтан-санаан ааспыт.

Көҥүл тустууга сахалартан маҥнайгы спорт маастара Дмитрий Данилов, ол кэмнэргэ аатырбыт тустууктар Илья Кондратьев, Баһылай Румянцев, Эдуард Гегеев о.д.а. кытары ыкса доҕордуу эбит. Тренердэрэ Дмитрий Коркин, Николай Волков, салайар, тэрийэр дьоҕурдаах Николай Тарскай уо.д.а. тустарынан истиҥ сылаас тылларынан бэрт үгүстүк суруйбут. Бэйэтин туспа суолун булунуутугар үктэл буолбут, албан ааттаммыт «Максим колодката» албаһын туһунан сиһилии сырдаппыт. Тренерэ Дмитрий Коркинныын хас биирдии хапсыһыытыгар суолта ууран, дириҥник толкуйдаан, күүстээх санааны өрө тутан кэлбитин киһи эрэ кэрэхсии ааҕар. Улахан спорт уйаны-хатаны тургутар кэмигэр эбии бөҕөргөөн, күүһүрэн, кииллийэн иһэрэ көстөр.

Түмүк тылын «Тустуу аргыстанан» ахтыынан ситимнээбит. – Кэннибин хайыһан көрдөхпүнэ, төһө да уһулуччулааҕы оҥорботорбун, син орто саха олоҕун олорбут курдукпун… Ыал быһыытынан иэспин эмиэ төлөөтүм, бэйэбин утумнуур, олохпун салгыыр уон биир сиэннээхпин. Ол саамай улахан баайым буоллаҕа…

Кылгас санааларым

Бастакынан. Дьиҥ-чахчы олохтон ылыллыбыт буолан, кинигэ олус өйдөнүмтүө, ааҕааччыга тиийимтиэ судургу тылларынан таҥыллыбыт. Үс үрдүк үөрэхтэнэн Илин эҥэр улуустарга барыларыгар: Мэҥэ-Хаҥаласка, Уус-Алдаҥҥа, Тааттаҕа, Чурапчыга, Аммаҕа таһаарыылаахтык, далааһыннаахтык, үлэһит үтүөтүн, сатабыллаах салайааччы быһыытынан үлэлээн-хамсаан ааспыта. Киһи барахсан бу Орто дойдуга саҥаттан-саҥа саҕахтары арыйан, ситиһиилээхтик сайдан иһэрэ сүрүннээн бэйэтиттэн эрэ тутулуктааҕын арылхайдык көрдөрбүт.

Иккиһинэн. Манна хас да сүүһүнэн дьон аата-суола киирбитэ, ахтыллыбыта ааптар уһулуччу өйдүүр дьоҕурдааҕа (память), дьону-сэргэни билэрэ, кыра сааһыттан барыга-бары болҕомтолооҕо дьэҥкэтик көстөр, үгүс түгэннэри умнубаттыы хатаабыта ааҕааччыны сүрдээҕин сөхтөрөр.

Үсүһүнэн. Эргиччи дэгиттэр саха киһитин олорон ааспыт олоҕо үүнэр ыччакка, дьоҥҥо-сэргэҕэ олус суолталаах, туһалаах буолуо этэ. Онуоха кинигэ баара-суоҕа 200 эрэ экземпярынан бэчээттэнэн тахсыбыт. Бу үс улуус, 6 нэһилиэк Бочуоттаах олохтооҕор, СР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитигэр, «Үлэ Кыһыл Знамята» уонна «Бочуот Знага» уордьаннар кавалердарыгар, Саха сирин сэттэ төгүллээх чөмпүйүөнүгэр, олоххо-дьаһахха ураты көрүүлэрдээх сүдү киһиэхэ диэтэххэ… Эбии бэчээттэнэн киэҥник тарҕанарыгар биллиилээх спортсмен, үлэһит үтүөтэ буола үүммүт, сайдыбыт, төлкөтө түстэммит, борбуйун көтөхпүт төрүт дойдута – Чурапчы улууһун өйөбүлэ ирдэнэрэ буолуо. Эрэнэ хаалабыт.

Степан АНДРЕЕВ.

Майа с.