Киһи бэрдэ, кэрэмэс киһи – Кэрэһиннээх Миитэрэй

Мэҥэ Хаҥалас биир чулуу киһитэ, СӨ физическэй культуратын үтүөлээх үлэһитэ, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун уонна Догдоҥо, Дьаҥхаада, Бүтэйдээх нэһилиэктэрин Бочуоттаах олохтооҕо, дуобат оонньуутугар норуоттар икки ардыларынааҕы арбитр, ФМЖД маастара, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, СР XX үйэ спортка лауреата, “Дети Саха-Азия” норуоттар икки ардыларынааҕы фонда стипендиата, дуобакка ССРС спордун маастарыгар кандидат, өрөспүүбүлүкэҕэ саха омук остуолун оонньуутун сөргүппүттэртэн биирдэстэрэ, Саха сирин норуот эмчиттэрин ассоциациятын чилиэнэ, Россия уонна Саха сирин биллиилээх коллекционера Дмитрий Васильевич Сыромятников – Кэрэһиннээх олунньу 20 күнүгэр 85 ытык сааһын, спортивнай судьуйа быһыытынан үлэлээбитэ уонна норуот үөрэҕириитин эйгэтигэр үлэтин саҕалаабыта 60 сылын туолла.

Кэрэһиннээх Миитээ билигин өр сыл оҕо иитиитигэр үлэлээбит Доҥдоҥотун нэһилиэгэр Бөкөҕө, ийэлээх аҕатын өтөхтөрүттэн, Мэлдьэхси нэһилиэгэр киирэр төрөөбүт алааһыттан  Кэрэһиннээхтэн тэйбэккэ, оҕолорун, сиэттэрин мунньан сайылаан, оттоон-мастаан, бултаан-алтаан, сир астаан, олоҕун аргыһа – педагогическай үлэ ветеранынан Мария Васильевналыын, сүөһүлэрин энчирэппэккэ иитэн саха былыргы үгэһин ыһыктыбакка олороллор.

Дмитрий Васильевич билигин даҕаны араас общественнай үлэттэн, физкультура уонна спорт эйгэтиттэн тэйбэккэ үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьар. Улууска уонна республикаҕа  кинини элбэх дьарыктаах, киэҥ ыырдаах сырыылаах, дэгиттэр талааннаах киһинэн үчүгэйдик билэллэр. Физкультура уонна спорт сайдыытыгар улууска, республикаҕа биир уһулуччу миэстэни ылар уҕараабат пропагандист, тэрийээччи.

Спорка хайдах сыстыбыт, абылаппыт эбитий?

Олох кыра эрдэҕиттэн аатырбыт үлэһит аҕалаах ийэтэ, Баһылай – Баһыык уонна Дьэбдьиэй, бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьан саха ыалын хаһан да бүппэт түбүктээх хара үлэтигэр үөрэппиттэр. Оччотооҕу холхуос үлэтигэр оскуолаҕа киириэҕиттэн эриллэн улааппыт. Оскуолаҕа Мас Булгунньахха кини көлүөнэтиттэн улахан спортсменнар тахсыбыттара бу оскуолаҕа ол кэмҥэ физкультураны үчүгэйдик үөрэппиттэрин, оҕону сатабыллаахтык спорка угүйбуттарын туоһулуур.

Юрий Шишигин, Иннокентий Колосов, Василий Скрябин-Идэлги, циркэ артыыһа Федор Колосов, Дмитрий Сыромятников ааттара даҕаны элбэҕи этэр. Ордук уолаттар бары дьарыктаммыттар, бэртээхэй эт-хаан сайдыытын, буһуутун-хатыытын барбыттар. Манна уһулуччу үтүөлээҕинэн физкультура учуутала, фронтовик, соторутааҕыта сүүс сааһыгар үктэнэн баран орто дойдуттан аттаммыт Алексей Васильевич Андреев буолар. Нуучча тылын учуутала, Миитээ кылааһын салайааччыта Михаил Гаврильевич Громов эмиэ спорка таттарыылаах этэ. Волейболист бэрдэ, бокс секциятын тэрийэн уолаттары дьарыктыыра.

Оттон Саха сиригэр көҥүл тустууну киэҥник сырдатыыга уһулуччу өҥөлөөх, саха бастакы спортивнай суруналыыһа Иван Семенович Кычкин Мас Булгунньахха саха тылыгар учууталлаан үлэтин саҕалаабыта. Тустууга оҕолору дьарыктаабыт. Баскетболга олус бэркэ оонньуура дииллэр. Сталинград геройа, аатырбыт сэрииһит Гаврил Дмитриевич Протодьяконов байыаннай закалката, сэриигэ харса суох сырыылара оҕолору патриотическай тыыҥҥа ииппитэ, бэйэни кыанар, күүстээх-уохтаах буолууга угуйбута чуолкай.

Дуобат, саахымат оонньуулара кинини эмиэ кыра сааһыттан абылаабыттара. Ийэтин аҕата Киргиэлэй Арамаанап сиэнин  маҥнай дуобат дуоскатыгар олордубута. Ийэтэ Дьэбдьиэй эмиэ бэркэ оонньуура. Онон 3-4 сааһыттан дуобаттаабыт. Оччолорго дэриэбинэҕэ 4-5 саахымакка оонньуур дьон бааллара. Олору батыһа сылдьан көрөн үөрэммит. Онон  дуобаттыыр, саахыматтыыр уол оскуолаҕа киирбит. Оскуолаҕа учуутал Андрей Степанович Андреев дуобат, саахымат оонньууларын олус сөбүлүүр уолу наар оонньотор, кинилиин оонньуур эбит. Оскуолаҕа буолар күрэхтэһиилэргэ Миитээ оҕолору олох тулуталаабат буолара. Быыбарга дьон түүннэри дуобаттыыллара, саахыматтыыллара . Миитээн онно улахан дьоннору кытта түүннэри утуйбакка оонньуурун учууталлара көҥүллүүллэр эбит. Оччолорго саахымакка оройуоҥҥа бэрт ахсааннаах иккис разрядтаах дьоннортон биирдэстэрин Петр Сергучеву кыайбытын спорка бастакы улахан ситиһиитинэн ааҕар.

Өссө оскуолаҕа киириэн иннинэ аҕата хатыҥы иэҕэн хайыһар оҥорбут. Ол хайыһары элэйиэр диэри мииммит. «Бэһис кылааска диэри аҕам оҥорбут хайыһарынан күрэхтэһэрим” – диир. Атаҕынан чэпчики буолан сүүрүүлээх-көтүүлээх оонньуулары сөбүлүүрэ – сахалыы ыстаныылары, сүүрүүнү, хайыһары, баскетболу. Оччолорго оскуола күрэхтэһиитигэр оҕолору хайыһарга 3, 5, 10, 18 километрга тиийэ сүүрдэллэрэ. Анал дьарыга да суох буоллаллар даҕаны, оҕолор ону бэркэ тулуйаллар этэ. Оскуола бастыҥ хайыһардьыта оскуолатын чиэһин ситиһиилээхтик көмүскүүрэ. Мас булгунньахтар бириистээх миэстэттэн түспэттэрэ. Миитээ иккис разрядынан сүүрэрэ.

Миитээ маҥнайгы кылааһы Мас Булгунньахха наар “4-5” сыаналарынан бүтэрбит. Онтон үс сыл үөрэммэтэх – кыһын аайы дьонун өрүскэ сүөһү көрүүтүгэр кыстаталлар, Төхтүргэ оскуолаҕа ылбатахтар, иккис сылыгар улаханнык ыалдьыбыт, биир сыл эмиэ интернакка ылбаккалар үөрэммэтэх. Онон сэттэ кылааһы 18 сааһыгар сылдьан бүтэрэр.

Бүтэйдээх орто оскуолатыгар үөрэнэр сылларыгар сааһын сиппит, дэгиттэр сайдыылаах уол спорт элбэх көрүҥэр кыттара. Физкультура учууталыгар Иннокентий Тихонович Васильевка бастакы көмөлөһөөччүтэ буолбута. Күрэхтэһиини тэрийии араас мындырдарыгар Тихоновичтан элбэххэ үөрэммитэ, дуобакка, саахымакка иккис разряд таһымыгар оонньуур буолбута.

Оскуоланы бүтэрээт, 1962 с. байыаннай морской флотка Владивосток куоракка сулууспалыы ыҥырыллар. Үс сыл устата сулууспалыыр сылларыгар спордунан дьарыктанарын тохтоппотоҕо – дуобат, саахымат, хайыһар, чэпчики атлетика, футбол, остуол тенниһэ курдук көрүҥнэргэ барытыгар кыттара. Дуобакка Владивосток куорат чемпиона, футболга Чуумпу океаннааҕы флот командующайын Кубогын кыайыылааҕа, хайыһарга, копье быраҕыытыгар флотка бириистээх миэстэлэргэ сылдьыбыта. Приморскай кыраайга хайыһарга эстафетаҕа, дуобакка уонна саахымакка хамаанданан оонньуулар призердара. Көҥүл тустууга эмиэ кыттара. Бу көрүҥнэргэ маҥнайгы разряды толортообута.

Флот штабыгар сулууспа, активнай общественнай олох, спордунан дьарыктаныы үс сыла биллибэккэ ааспыта. Дембиллэнээт, Дьокуускайга үөрэх министерствотын туристскай станцияларыгар инструктордаабыта. Онтон Майаҕа ыҥыраннар спортивнай оскуола аһыллар диэн директорынан аныыллар. Ол гынан, штат көрүллүбэккэ ДЮСШ аһыллыбатаҕа.

Физкультура учуутала

Анал учуутал үөрэҕэ суох, спорт бары көрүҥүнэн ситиһиилээхтик дьарыктаммыт эдэр киһини, 1967 сыллаахха, оччотооҕу РОНО сэбиэдиссэйэ Андрей Николаевич Анисимов  физкультура учууталынан үлэҕэ аныыр. Үс сыл устата Тиэлиги аҕыс кылаастаах, онтон отут сыл Доҥдоҥо аҕыс кылаастаах оскуолаларыгар физкультура учууталынан пенсияҕа тахсыар диэри  үлэлиир. Быыһыгар Дьокуускайдааҕы педучилище физкультурнай салаатын үөрэнэн бүтэрэр.

Дмитрий Васильевич учуутал быһыытынан оҕоҕо дэгиттэр сайдыыны биэрэргэ дьулуһара. Физкультурнай саалата суох оскуолаларга үлэлээтэр даҕаны уруоктарын, кылаас таһынан дьарыктары өрүү үрдүк таһымнаахтык ыытар этэ. Сахалыы спорт көрүҥнэрин, оонньуулары программаҕа эбии киллэрэрэ. Оскуолалар икки ардыларыгар ыытыллар комплекснай спартакиадаҕа аҕыс кылаастаах оскуолаларга наар инникилэр кэккэлэригэр сылдьара. Хайыһар, дуобат, саахымат, сүүрүү, тустуу, остуол тенниһэ секцияларын утумнаахтык ыытара. Дьарыктаабыт оҕолоруттан республикаҕа биллэр спортсменнар тахсыбыттара.

Олортон Иван Степановы – слада тустууга Аан дойду икки төгүллээх чемпионун, “нуучча тустуутугар”(кулачный бой) Россия икки төгүллээх чемпионун, РФ спордун норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастарын, Степан Ильины – кылгас дистанцияҕа сүүрүүгэ республика элбэх төгүллээх чемпионун уонна призерун, чэпчики атлетикаҕа спорт маастарыгар кандидаты, сахалыы ыстаныыларга СР спордун маастарын, Дьокуускай куорат уонна республика учууталларын “Бастыҥ учуутал” конкурстарын кыайыылааҕын. Кинилэр бэйэлэрин маҥнайгы тренердэринэн учууталларын суруналлара. Дуобакка, саахымакка, остуол тенниһигэр дьарыктаабыт үөрэнээччилэрэ улуус иһигэр күн бүгүҥҥэ диэри араас күрэхтэһиилэргэ кытталлар, спорду пропагандалыыллар. Национальнай оскуолалар концепцияларын олоххо киллэрии сылларыгар Дмитрий Васильевич биир бастакынан өйөөччү, олоххо киллэрээччи буолбута. “Чэбдигирии” диэн бэйэтин өр сыллаах уоппутугар олоҕуран суруйбут программата республикаҕа тарҕаммыта. Учуутал Бүтүн Сойуустааҕы уонна Россиятааҕы научнай-практическай конференцияларга (1978 с. – Брянскай, 1989 с. – Хабаровскай) тиийэ дакылааттары ааҕан биһирэммитэ.

Кини суруйбут “Особенности закаливания детей в условиях Севера”, “Судья – организатор, судья – воспитатель”, “Особенности развития двигательных качеств учащихся с применением элементов национальных игр” улахан сэҥээриини ылан республикаҕа, Россияҕа тарҕатарга сүбэлэммиттэрэ. Оскуола физкультураҕа учууталын кумааҕыга, сурукка-бичиккэ үлэтигэр киниэхэ тэҥнээх киһи республикаҕа да аҕыйах буолуохтаах – биир эдэлээхтэригэр өрүү холобурга сылдьара, кини үлэтин билиһиннэрэ  улуус учууталларыгар, республикаҕа тиийэ семинардары ыыталлара.

Дмитрий Васильевич сахалыы остуол оонньууларын тэнитиигэ, тарҕатыыга республикаҕа уһулуччу үтүөлээх, ити оонньуулар энтузиастарынан буолар. Кини быһаччы көҕүлээһининэн уонна кыттыытынан остуол оонньууларын быраабылалара сурулланнар билигин республикаҕа күрэхтэһиилэр онон бараллар.

1994 сыллаахха республикаҕа ыытыллыбыт “Учитель года” конкурс финалиһа. Мэҥэ-Хаҥалас курдук улахан, элбэх учууталлаах улуустан талыллан кыттыыта даҕаны учуутал Д.В. Сыромятников айымньылаах, тахсыылаах үлэлээҕин чахчыта диэххэ наада.

Дмитрий Сыромятников дуобатчыт-спортсмен быһыытынан киһи мыыммат ситиһиилэрдээх. 1965 сылтан дуобатынан утумнаахтык дьарыктанар. Элбэх араас таһымнаах республиканскай күрэхтэһиилэр кыайыылаахтара, призердара. ССРС спордун маастарыгар кандидат, ФМЖД маастара. 50 сыл устата оройуонугар хаста бастаабытын, миэстэлэспитин ааҕар уустук. Республикаҕа, “Урожай” ДСО күрэхтэһиилэригэр Мэҥэ-Хаҥалаһын чиэһин элбэхтик миэстэлэһэн чиэстээхтик көмүскээн кэллэҕэ. Элбэх республиканскай турнирдэр кыайыылаахтара, призердара. Өрүс илин эҥэринээҕи улуустар учууталларын спартакиадаларыгар быйылга диэри элбэхтик кыайан, миэстэлэһэн наадалаах очукуолары биэрэн кэллэ. Улууһугар уонна ити этиллибит учууталлар күрэхтэһиилэригэр саахымакка эмиэ өрүү кыттар, бириистээх миэстэттэн түспэт.

Дуобатчыт Сыромятников сеанстары (одновременная игра) ыытыы бастыҥ маастарын быһыытынан республикаҕа биир күүстээҕинэн биллэр. Барыта 153 сеансы биэрбит, 3074 киһиэхэ. Онно сеансер 2409 оонньооччуну хоппут, 379 киһилиин тэҥнэспит, 197-тэ хотторбут. Ол эбэтэр 82,21% – , 13 сеанска 100% хоппут – бу олус үчүгэй көрдөрүүгэ киирсэр. 1976 с. Ытык Күөлгэ 100 харахтаах дуобакка республика чемпионатын кэмигэр 72 дуоскаҕа икки аҥар чаас устата оонньоон 63-һүн кыайан, 7-тэ тэҥнэһэн, 2-гэр хотторон турар.

Дуобат уҕараабат пропагандиһа барыта 70-ча сиргэ сеанстары биэрбит: Өймөкөөҥҥө, Тааттаҕа, Чурапчыга (2-тэ), Аммаҕа (8-та), Өлүөхүмэҕэ, Хаҥаласка, Тулагы Киллэмҥэ уо.д.а.  Республика тас өттүгэр эмиэ элбэх киһи кыттыылаах сеанстара олус ситиһиилээхтик барбыттара. Холобур, Боржомига (Грузия), Таллиҥҥа (Эстония), Крымҥа (Украина). Таллиҥҥа аан дойду биир аатырбыт саахыматчытын, гроссмейстер Пауль Керес аатынан саахымат дыбарыаһыгар сеанс биэриитэ, саха дуобаччытыгар Дмитрий Сыромятниковка биир саамай олоҕор умнуллубат түгэнинэн, киэн туттуутунан буолар.

Дуобат эйгэтигэр Дмитрий Сыромятников Международнай арбитр улахан званиены сахалартан маҥнайгынан ылбыт спорт судьуйата буолар. Советскай Союз саҕана Уралтан илин соҕотох ити үрдүк ааттаах судьуйа этэ. Ыраах Саха сирин, кыра тыа оскуолатын учуутала итинник улахан спорт судьуйата буолуута бэйэтэ киһи сөҕөр түбэлтэтэ. Биллэрин курдук, аан дойдуга инлеллектуальнай спорт көрүҥнэригэр “таайдар” (еврейдэр) баһылыыр-көһүлүүр буолааччылар. Онно саха киһитэ кыбыллыыта бэйэтэ туспа таабырын. Ити биһиги дуобаччыттарбыт өссө билигиҥҥи курдук аан дойду таһымар тахса иликтэринэ.

… кылаабынай судьуйанан, солбуйааччынан, сэкиритээринэн үлэлээн кэлбитэ… ама даҕаны ааспытын иһин улахан спортивнай ситиһии…

Мантан аллара Дмитрий Васильевич бэйэтин суруйуутуттан аҕалабыт.

“1964 с. сулууспалан кэлээт, кыһын куорат чемпионатыгар дуомакка, араас тэрээһиннэргэ кыттар буолбутум. Олунньу ый 19 чыыһылатыгар Короленко уулуссаҕа Ресспорткомитекка туох эрэ наадаҕа бара сырыттахпына Кон Бронислав Бернардовичка киирэ сылдьар үһүгүн диэбиттэригэр (оччоҕо кини ресспорткомитет бэрэссэдээтэлин солбуйааччы этэ) урут айах атан кэпсэппэтэх, ханна да биллибэт киһи тоҥсуйан дьиибэргии-дьиибэргии киирдим. Киһим дорооболоһоот, дуоматчыккын дуо диэтэ. Мин кыратык оонньуубун диэтим. Yrүc кэпсэтии суох буолла.

«Өйүүн Покровскайга нуучча дуоматыгар респу­блика чемпионата буолар, онно кылаабынай судьуйанан бараҕын», – диэт, приказ суруйан барда.

Мин биирдэ да улахан күрэхтэһиини судьуйалыы иликпин диэн көрдүм да, истэ да барбата. Ханнык эрэ үлэһитин ыҥыран, наадалаах тэриллэрин, күрэх­тэһии докуменнарын, командировочнайы, талоннары эҥин биэрэргэ дьаһайда. Сарсыныгар кэлэн, наадалаахтары биэрбиттэрин бэлэмнээн 20 чыыһылаҕа Слеп­цов Валентин Филаретович диэн Дьокуускай куорат спорткомитетын председателэ (Бутэйдээххэ физкультураҕа үөрэппит учууталым) хара «Волганан» Покровскайга таһаарда. Өссө соһуйуом иһин, ол киэһэ Орджоникидзевскай оройуон спорткоми­тетын бэрэссэдээтэлэ Хаким Георгиевич Ларионов уонна аатырбыт тустуук Илья Кон­дратьев гостиницаҕа мин төрөөбүт күммүнэн эҕэрдэлээн подарок туттаран, 25 сааспын бэлиэтээтибит. Бэйэм олох даҕаны төрөөбүт күнү хаһан да бэлиэтээбэтэх киһи, төрөөбүт күнүм эрэ, туох эрэ, ол туһунан өйбөр олох да суоҕа.

Чемпионат кыттааччыларын үксүлэрин билэрим, онон хайдах эрэ холкутук, бэйэм санаабар, син балай да үчүгэйдик судьуйалаабытым. Дьэ ити кэнниттэн Бронислав Бернардович мин үрдүбүттэн түспэтэҕэ. Туох ааттаах күрэхтэһиигэ барытыгар илдьэ сылдьан судьуйалатан тахсара, грамотнай диэн наар секретариакка үлэлэтэрэ.

Алта уонус сыллар ортолоруттан Саха сиригэр дуомат балай да киэҥник уонна дохсуннук сайдыыта саҕаламмыта. 1964 с. Ленинградтан үөрэҕин бүтэрэн кэлбит Н.Н. Саввинов өрөспүүбүлүкэ чемпиона буолуоҕуттан уонна уһун сылларга наар бастааһына олук буолбута.

Күрэхтэһиигэ дуомат теориятын билбэккэ, анал бэлэмэ суох үчүгэй түмүк ситиһиллибэтин хас биирдии күрэхтэһээччи өйдөөбүтэ, оонньуу саҕалааһынын, ортотун, бүтүүтүн албастарын, сүрүн ирдэбиллэрин билиигэ болҕомто ууруллар буолбута. Өрөспүүбүлүкэ чемпионаттара 1930-тус сылтан ыытыллыбыттара. 30-ча сыл бу чемпионакка биирдиилээн сурах хоту үчүгэй оонньооччулары ыҥыран кытыннараллара. Тыа дуомаччыттара биир эмэ буолара, үксэ куорат эҥэр оонньооччулара этилэр.

1950-с сылтан аҕыйах да буоллар оройуон чемпионаттара ыытыллар буолбуттара. Ити республикаҕа «Колхозник» уопсастыба күрэхтэһиитин ыытыынан сибээстээх. Кэлин дуомат киэҥник сайдыытыгар өрөспүүбүлүкэ чемпионатыгар хайаан да оройуон чемпионнара кыттыылара бэрээдэккэ кубулуйуута, оройуоннары бөлөхтөргө араарыы (Бүлүү, Хоту, Киин, Илин эҥэр оройуоннар, Дьокуускай куорат) улахан көмөлөөх буолбута. Олортон кыайыылаахтары чемпионакка кытыннарар, эбэтэр лигалаан кытыннарыы бэрээдэгин туһунан этиилэри киллэрэммин, үрдүкү салалтаттан өйөбүл оҥоһуллубута.

1970-с сылларга ССРС дуомакка Федерациятын классификационнай комиссиятын чилиэнинэн талыллан, дуомат кодексатын оҥорууга үлэлэспитим. 1978 с. Брянскайга Бүтүн Союзтааҕы тренердэргэ, судьуйаларга аналлаах научнай-практическай

конференцияҕа «Судья организатор и воспитатель» диэн теманан дакылаат оҥорбутум. Элбэх норуоттар икки ардыларынааҕы, Бүтүн Сойуустааҕы семинардарга, конференцияларга кыттыбытым.                                         

Тиһэх XX Саха АССР норуоттарын спартакиадаларыгар 1986 с. кылаабынай секретардаабытым, итинник  алтата судьуйалаабытым. Араас кэмнэргэ 4 Дальнай Восток спартакиадатыгар, ЯОСПС бары спартакиадаларыгар, 4 Саха сирин норуоттарын спортивнай оонньууларыгар кылаабынай секретарь, 6-та «Дети Азии», 20 «Манчаары спартакиадатыттан» 13-гэр, 3-тэ кылаабынай секретары солбуйааччы, 8-та кылаабынай секретарь, 1 кылаабынай судьуйа, 1 кылаабынай көмөлөһөөччүтэ, дьахталлар спартакиадалара, рабочайдар спартакиадалара, ГТО многоборьетын спартакиадата, чэпчэки атлетика, оҕолор спартакиадалара, хайыһарга республика курэхтэһиилэрэ, «Олимпийскай эрэл» спартакиадата, саахымакка республика чемпионаттара, остуол тенниһэ, салаа профсоюзтар республиканскай спартакиадалара, көҥүл тустууга Н.Н. Тарскай бирииһигэр кылаабынай секретарь, «Золотой пояс» оҕолорго уонна улахан дьоҥҥо кылаабынай секретарынэн судьуйалаабытым, бокса чемпионатыгар кылаабынай секретарь судьуйанан кытта үлэлээн турабын. Республика хамаанданан күрэхтэһиилэрин аата-ахсаана суох элбэҕи судьуйаластым.

1968 с. ССРС хамаанданан күрэхтэһиитигэр Крымҥа кылаабынай секретарь солбуйааччытынан судьуйалаан, саҥа судьуйа диэбэккэ быһаарар куоластаах кылаабынай судейскай коллегия чилиэнэ оҥорбуттара. Онтон ылата ССРС 11 араас күрэхтэһиилэригэр кылаабынай секретарынэн, 4 чемпионакка кылаабынай судьуйанан үлэлээбитим. Аан дойдуга 1987 с. Иркутскай куоракка ыытыллыбыт 100 харахтаах дуомакка аан дойду чемпионун аатын былдьаһар Дыбман-Гантварг матчтарыгар судьуйалаабытым. 10-тан тахса Аан дойду таһымнаах күрэхтэһиилэргэ кылаабынай судьуйа солбуйааччыта, кылаабынай секретарь. 2004 с. А.Георгиев-А.Чижов матчтарыгар кылаабынай судьуйанан үлэлээбитим уонна бу олох саҥа системанан барбыт күрэхтэһиигэ үчүгэйдик ыыппытым уонна урукку судьуйалааһыннарбын үрдүктүк сыаналаан, күрэхтэһиибит сабыллыытыгар «ФМЖД саамай бастыҥ судьуйата» диэн бэлиэни ФМЖД президэнэ И.Шовкопляс туттарбыта. 1995 с. Польшаҕа Европа чемпионатыгар эмиэ судьуйалаабытым. Саамай судьуйалаабыҥҥа улахан ситиһиим 2008 с. Пекиҥҥэ ыытыллы­быт I интеллиадаҕа 3 көрүҥҥэ кылаабынай судьуйа 1-кы солбуйааччытынан үлэлээбитим буолар.

1965 сылтан өрөспүүбүлүкэ федерациятын чилиэнэ, 1966 с. Мэнэ-Хаҥалас оройуонун дуомакка федерациятын, 2003 с. бэрэссэдээтэл, 2003 сылтан билиҥҥэ диэри фе­дерация толорооччу директорабын, 1966-1972 сс. республика судьуйаларын Коллегиятын чилиэнэбин. Нэһилиэнньэ ортотугар дуомат успуордун пропагандалыыр сыалтан Орто-Халыма, Абый, Өлүөхүмэ, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Сунтаар, Ньурба, Горнай, Хаҥалас, Нам, Дьокуускай, Өймөкөөн, Таатта, Чурапчы, Уус-Алдан, Амма,  Гру­зия уонна Эстония курдук сирдэргэ биир бириэмэлээх сеанстары 500-тэ  биэрдим, бэсиэдэлэри, выставкалары тэрийдим, дуомат спордун тэрийээччилэргэ, судьуйаларга семинардары, сүбэлэри ыыталыыбын. Сүүһүнэн классификационнай турнирдары, тэрилтэлэргэ, окуолаларга, дэриэбинэлэргэ ыыталыыбын. 60-с сылллартан  саҕалаан Саха сиригэр дуомат литературатын, брошюратын тарҕатыыга балай да үлэни ыыппытым. Кэтэхтэн курэхтэһиилэри тэрийсибитим, элбэх дуоматчыт кыттарыгар олук уурбутум”.

Аан дойду кылаастаах спорт арбитра Дмитрий Сыромятников 60 сыл судьуйалааһынын саамай үрдүк чыпчаалынан 2008 сыллаахха Пекиҥҥэ ыытыллыбыт Интеллиадаҕа үс көрүҥҥэ кылаабынай судьуйа солбуйааччытынан үлэлээбитэ буолар. Россияттан да бэрт ахсааннаах судьуйа баара, Саха сириттэн соҕотох. Итини Саха сиригэр бэрт аҕыйах киһи билэр, хаһыакка да аанньа суруллубатаҕа.

Бэйэтин бэлиэтээһиннэриттэн

“Бу улахан түгэннэр Саха сирин ситиһиилэрэ курдук сыаналанан ханна да суруллубатаҕа, көрдөрүллүбэтэҕэ, кэпсэммэтэҕэ хомолтолоох, улахан көтүтүү, итэҕэс дии саныыбын. Арааһа, сыыспат буоллахпына, интеллиадаҕа, Аан дойду чемпионатыгар сахаттан кылаабынай судьуйалаабыт суох курдук көрөбүн уонна өтөр кыаллыа да суох быһыылаах. Онон судьуйалааһыҥҥа араас спорт көрүҥэр, бэйэм санаабар, биир тэҥник, үрдүк ирдэбиллээхтик, биирдэ да итэҕэһэ суох, бары билиибин, дьоҕурбун биэрэн кэллим. Итини таһынан сүүһүнэн араас тэрилтэлэр, зоналар, оройуоннар, нэһилиэктэр, оскуолалар күрэхтэһиилэрин тэрийэн судьуйалаһа сылдьабын.

Союзка бастаан судьуйалыырым саҕана кыттааччылар, эбэтэр олохтоохтор (күрэхтэһиини ыытааччылар) араастаан үтэн-анньан көрүүлэрэ элбэх этэ, кыра омук, биллибэт дуомаччыт, арыгы испэтим, бэрик биэрбэтим эмиэ мэһэйдиир курдуга. Күрэхтэһиилэргэ араас түгэннэр, кодексаҕа да, күрэхтэһии балаһыанньатыгар да суох боппуруостар баар буолааччылар, хайа да көрүҥҥэ алҕас, сыыһа тахсыбытын өйдөөбөппүн.

Арай биир түбэлтэни ахтыым. 1971 с.  Алуштаҕа (Крым) ССРС Киин Сэбиэтин чемпионатыгар 64-кэ кылаабынай судьуйабын. 5-с туурга арай 2 утарыта кыттыахтаах оонньооччуларым Леонид Се­менов (Белоруссия) уонна Молдавия маастара Криворук 1 чаас курдук хойутаан кэллилэр. Балаһыанньа быһыытынан 30 мүнүүтэттэн ордук хойутааһыннарыгар иккиэннэригэр хотторуу туруорбутум. Дьонум хос баран 2-лии бэчээттээх трамвай устан иһэн алдьанан хойутаата диэн справка аҕаллылар. Кылаабынай судейскай коллегия иллэҥ кэмҥэ оонньотуохха диэн куоластаан, кэлин оонньоппуппут. Ити олох сыыһа быһаарыы этэ, мөккүөрү быһаарар жюрибыт эмиэ хос оонньотууга охтубута. Дэҥ, оһоллонуу, ыарыы эрэ түбэлтэтигэр үөһэ ахтыллыбыт быһаарыы сөп буолуо этэ.

Дуомат философиятагар бэйэм таһыммар өйдөбүлүм:

Атын көрүҥнэртэн, өйдөбүллэриттэн дуомат философията чуолкай хааччахтаммыт буолуо дии саныыбын. Тоҕо? Дуомат чопчу кээмэйдээх, ахсааннаах, хааччахтаммыт дуоскаҕа оонньонор, онон төһө да барыйаана, системата, түөрүйэтэ элбэҕин иһин муҥур уһуктаах дии саныыбын. Ол гынан баран, оонньуу сүрүн хайысхатын быһаарыы, булуу олус элбэх сүүрээннэрдээх, сүүһүнэн, тыһыынчанан буолуон сөп. Дьэ бу сүүрээннэр суолталарын, күүстээх, мөлтөх өрүттэрин көрдөөһүн, быһаара сатааһын, үөрэтии дии саныыбын”.

Эппиппин курдук, Дмитрий Васильевич быйыл республика таһымнаах күрэхтэһиилэргэ судьуйалаабыта 60 сылын бэлиэтиир. Аан бастаан 1965 сыллаахха олунньуга 25 саастаах уолу Покровскайга ыытыллыбыт дуобакка республика чемпионатыгар кылаабынай судьуйанан аныыллар. 1967 сылтан Советскай Союз түһүлгэлэригэр судьуйалаан барбыта. Саха сиригэр аан бастаан 1967, 1968 сыллардаахха Дьокуускайга Бүтүн Союзтааҕы маастар нуормалаах турнирдар дуобакка ыытыллыбыттара. Оччолорго дуобакка маастары Сойуос эрэ таһымнаах күрэхтэһиилэргэ иҥэрэллэрэ. Кылаабынай судьуйанан Сойууска соҕотох норуоттар икки ардыларынааҕы арбитр, гросмейстер, Сойуус дуобакка федерациятын Үрдүкү классификационнай комиссиятын бэрэссэдээтэлэ Абрам Иосифович Виндерман үлэлээбитэ.

Миитээ Сыромятников кылаабынай сэкиритээринэн үлэлээн үрдүк сыанабылы ылбыта. 1968 сыллаахха Ялтаҕа Советскай Сойуус хамаанданан күрэхтэһиитигэр кылаабынай сэкиритээр солбуйааччытынан, Кылаабынай судейскай коллегия биэс киһитин иһигэр быһаарар куоластааҕынан үлэлэспитэ. Ити эдэр судьуйаҕа улахан итэҕэл, билинии этэ. Барыта Сойуус араас таһымнаах 11 күрэхтэһиилэригэр кылаабынай сэкиритээринэн, 4 төгүл кылаабынай судьуйанан үлэлээбитэ саха тыатын физкультураҕа учууталын үрдүк ситиһиитэ буолар.

Үрдүк кылаастаах судьуйа спорт бары көрүҥнэригэр ситиһиилээхтик күн бүгүҥҥэ диэри судьуйалыыр. 1986 сылга диэри Саха сирин норуоттарын алта спартакиадалырыгар (10 спартакиада ыытыллыбыта), 19 Манчаары бирииһигэр спорт национальнай көрүҥнэригэр спартакиадаттан 12-гэр, 4 Тыа сирин спортивнай оонньууларыгар барытыгар, 6 Саха сирин норуоттарын спортивнай оонньууларыгар  барытыгар судьуйаласпыта. Баларга үксүн кылаабынай сэкиритээринэн, кылаабынай судьуйаны солбуйааччынан үлэлээбитэ.  Көҥүл тустууга Н.Н. Тарскай бирииһигэр, “Золотой пояс” турнирга, Дальнай Восток уонна Сибиир спорт национальнай көрүҥнэригэр спартакиадаларыгар түөрт төгүл, Саха сирин профсоюзтарын сайыҥҥы уонна кыһыҥҥы спартакиадаларыгар, ГТО многоборьетыгар республика спартакиадаларыгар, Саха сирин дьахталларын спартакиадаларыгар, республика үөрэнээччилэрин сайыҥҥы, кыһыҥҥы спартакиадаларыгар, оҕолор “Олимпийскай эрэл” спортивнай оонньууларыгар, элбэх салаа профсоюзтар араас күрэхтэһиилэригэр, спартакиадаларыгар, “Урожай”, “Спартак”  спортивнай обществолар элбэх күрэхтэһиилэрин сууттааһын саамай эппиэтээх дуоһунастарыгар судьуйалаан кэллэ.   Оройуонугар, улууһугар төһөлөөх элбэх күрэхтэһиилэри судьуйалаан, тэрийэн ыыппыта буолуой? Ааҕан сиппэккин.

Дмитрий Сыромятников судьуйа быһыытынан үрдүк эппиэтинэстээҕинэн, спорт элбэх көрүҥэр күрэхтэһиилэр быраабылаларын эҥкилэ суох билэринэн, хайа баҕарар кыра, улахан күрэхтэһиититтэн тутулуга суох биир тэҥ көрдөбүллээҕинэн, күрэхтэһии ымпыгын-чымпыгын барытын учуоттуур, ааҕар-суоттуур дьоҕурдааҕынан, хайа баҕарар түгэннэргэ түргэнник сөптөөх быһаарыылары ылынарынан, ыгылыйбатынан, олохтоох быһаарыылаах тылынан-өһүнэн, мээнэ киһиэхэ бэриллибэт аккуратынаһынан, сыыһата суох, ыраас чуолкай буочардаах суруксутунан спорт судьуйаларын ортолоругар биир таһыччыларынан сыаналаныан сыаналанар. Ол да иһин саха дьонуттан биир бастыҥ спорт судьуйатын быһыытынан билиниини ылан кэллэҕэ. Билигин даҕаны сүһүөҕүн үрдүгэр сылдьар аан дойду таһымнаах судьуйа саҥа көрдөбүллэргэ эппиэттиир буолан ыҥырыыга сылдьар, эдэрдэри судьуйа эппиэттээх, бочуоттаах үлэтигэр үөрэтэр, такайар.

Дмитрий Васильевич спордунан оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан дьарыктаныаҕыттан тэрийэр дьоҕурдааҕын билэннэр, физкультура учууталлара бэйэлэрин бастакы көмөлөһөөччүлэринэн бэйэлэригэр сыһыараллара. Бүтэйдээх оскуолатыгар Валентин Филаретович Слепцов уонна Иннокентий Тихонович Васильев судьуйа ымпыгар-чымпыгар кинини үөрэппиттэрэ. 1961-1964 сс. Тихоокеанскай флотка Владивостокка сулууспалыыр сылларыгар байыаннай чааһыгар бэйэтин баҕатынан араас көрүҥнэргэ күрэхтэһии тэрийтэлиирэ, элбэх успуорт көрүҥнэрин быраабылаларын булан ааҕан, толкуйдаан олус туһаммытын этэр.

Тиэлиги оскуолатыгар саҥа үлэлээн эрэр физкультура учууталын Алексей Павлович Платонов элбэххэ үөрэппитин Дмитрий Васильевич дириҥ махталынан ахтар. Алексей Павлович республикаҕа бэйэтин кэмигэр биир тарбахха баттанар бастыҥ судьуйанан биллэрэ. Дуобакка элбэххэ үөрэппит, уоппутун бэрсибит, саха спордун аҕата Н.Н. Тарскай бастыҥ судьуйанан ааттаабыт судьуйатын Константин Михайлович Григорьевы бэйэтин учууталынан ааҕар: “кини миигин судьуйалааһын кистэлэҥнэригэр уонна улахан күрэхтэһиилэри тэрийии уратыларыгар үөрэппитэ” – диир.

Спорт урукку деятеллэриттэн биирдэстэрэ, олимпийскай арбитр, “Спорт бочуоттаах судьуйата” Бронислав Бернардович Кон таба көрөн республикаҕа судьуйалааһыҥҥа сыһыарбытын дириҥник махтанан ахтар.

Аан дойду таһымныых арбитр

Д.В. Сыромятников бирииһигэр күрэхтэһиигэ (1996 сылтан 28 төгүл, 7 бөлөҕүнэн), биллэрин курдук, 100 харахтаах дуомат күрэҕэр (өрөспүүбүлүкэ чемпионата статустаах) сырыы аайы балай да элбэх киһи араас сиртэн көхтөөхтүк кыттар. Маны кини дьоҥҥо биир тэҥ үчүгэй сыһыанын, чиэһинэйин,  үлэтин үрдүк сыаналаабылын курдук ылынар. 100 харахтаах дуомакка оонньуур көлүөнэҕэ, өр кэмҥэ күрэхтэспэтэх да дьон кэлэн кытталлара улахан хайҕаллаах, махталлаах дьыала курдук сыаналыыр. Күрэхтэһии күүрээннээхтик барыытыгар туурун ахсаанын элбэтэр, кыттааччы интэриэһин тардар сыалтан бирииһин булууга, туруорууга болҕомтотун уурар.

Бу күрэхтэһии кулун 22-23-гэр Дьокуускайга 29-с төгүлүн ыытыллар. Оҕо эрдэхтэриттэн бу күрэхтэһиигэ кыттыбыт Матрена Ноговицына, Николай Стручков аан дойду чемпионнара, Ирина Платонова (Дьячковская), Наталья Шестакова, Анна Чупрова, Вячеслав Варламов, Михаил Сивцев о.д.а. 100 харахтаах дуобакка Россияҕа эрэ буолбакка, бүтүн аан дойдуга биллибит улахан оонньооччулар тахсыбыттара.

Коллекционер

Кэрэһиннээх Миитээ республикаҕа коллекционардар ортолоругар дириҥник убаастанар коллекционерынан улаханнык биллэр киһи. Коллекция диэн аҥардас мунньуу эрэ буолбатах – ханнык эрэ предмети сааһылаан, наардаан мунньуу аатырар. Ону-маны хомуйар, мунньар, ону сааһылыыр дьарык олох кыра сааһыттан саҕаламмыта. Бэйэтэ кэпсииринэн аан бастаан кус-хаас тумсун 300-һү мунньубут. Оскуолаҕа үөрэнэ киирэр сылыгар, сэттэ саастааҕар. Ону сэргэ чэй, кэмпиэт сууларын мунньубут. Онон бу олус умсулҕаннаах дьырыкка ылларбыта 68 сыл буолбут. И.И. Неустроев, биллиилээх журналист, колллекционер, “Коллекция уонна коллекционердар” диэн кинигэ автора суруйарынан, билигин Кэрэһиннээххэ тэҥнээх уһуннук дьарыктаммыт коллекционер республикаҕа суох.

Салгыы коллекционер бэйэтэ кэпсиирин истиэҕин: «Кэмпиэтим суута билигин хас да сүүһүнэн араас буолла. Ааҕа иликпин. Киинэ артыыстарын открыткалара Саха сиригэр аҕалыллыахтарыттан ыла мунньабын. Хас сүүс буолбутун билбэтим. Төрдүс кылааһы бүтэрэн баран, биология учуутала Мария Елисеевна Романова салалтатынан тэлиэгэлээх атынан улахан оҕолору кытта Мас Булгунньахтан Хорообутунан, Харба атаҕынан, Моорук Суолатыгар тиийэ походка барсыбытым. Ити айаммыт былаһын тухары бара-кэлэ үүнээйи бөҕөнү хомуйан гербарий оҥорбутум. Кыһын оскуолаҕа быыстапка оҥорбуттара. Онно бастакы миэстэни ыламмын, үс килиэккэ тэтэрээтинэн, биир кинигэнэн, биир харандааһынан бэриэмийэлэммиттим. Итинтэн үөрэммин ону-маны хомуйар санаам өссө күүһүрбүтэ. Бэһис кылааска үөрэнэ сырыттахпына кылааспыт салайааччыта Михаил Гаврильевич Громов Италияҕа ыытыллыбыт кыһыҥҥы Олимпийскай оонньуулар тустарынан олус умсулҕаннаахтык кэпсиирэ. Итинтэн ыла советскай спортсменнар хаһыаттарга, сурунаалларга тахсыбыт хаартыскаларын мунньан барбытым. Ити коллекциябын билигин да салгыыбын. Учууталлыы сылдьан оҕолору үөрэтэрбэр, дьоҥҥо лекция ааҕарбар туттарым. Значоктары бастаан темата суох мунньууттан саҕалаабытым. Өссө Владивостокка морфлотка сулууспалыы сылдьан спортивнай значоктары хомуйар буолбутум. 1968 сылтан дойду араас куораттарыгар судьуйалыы барар буолуохпуттан спортивнай значоктары сыал-сорук оҥостон мунньар буолбутум. 70-нус сыллар ортолоруттан спортивнай атрибутиканы хомуйууга ылсыбытым: мэтээллэри, значоктары, эмблемалары…

Билигин аан дойду чемпионаттарын, аан дойду кубогын, Олимпиада оонньууларын, норуоттар икки ардыларынааҕы араас турнирдар кыһыл, үрүҥ, боруонса мэтээллэрин эккирэтиһэн мунньабын. Ыарахан уонна чэпчики атлетикалар, хайыһар, хаҥкы, волейбол, баскетбол, тустуу араас көрүҥнэрэ, спорт Федерацияларын (аан дойдутааҕы, Россия) значоктарын, бэлиэлэрин утумнаахтык хомуйабын. Билигин ити ахтыбыттарбар ордук күүскэ үлэлэһэбин. Коллекция ханнык баҕарар көрүҥүнэн дьаныардаахтык дьарыктаныы улахан дьулууру, тулууру, билиини-көрүүнү уонна элбэх ороскуоту ирдиир. Ону бэйэбит эрэ билэбит. Туох эрэ экспонаты буллахпытына, биһиги коллекционердар, ол күн улаханы ситиспиппитинэн ааҕынабыт” – диир.

Билигин Дмитрий Васильевич коллекцияларын 15 салааҕа араарар. Ол иһигэр араас дойдулар харчылара, омук значоктара, эҥин араас конверт мааркалара, испиискэ хаатын ойуулара, календардар, араас темаҕа открыткалар, кинигэлэр уо.д.а. Быһатын эттэххэ итини барытын тэниттэххэ бэйэтэ улахан музей буолуо этэ. Ону көрдөрөргө  биллэн турар дьиэ-уот, анал миэстэ, элбэх бириэмэ наада.

Дьон-сэргэ киэҥ биһирэбилин ылыан ылбыт коллекционер Саха сирин 16 куораттарыгар уонна оройуоннарыгар 100-тэн тахса дэриэбинэлэргэ выставка оҥортообута. Дьокуускай куоракка республика учууталларын съезтэригэр, Мэҥэ-Хаҥалас күннэригэр Кулаковскай аатынан культура Киинигэр, “Саха сирэ” хаһыат күннэригэр уо.д.а. үгүс киһи кини коллекцияларын улаханнык дуоһуйа, сөҕө-махтайа, махтана көрбүттэрэ.

Художественнай самодеятельность саамай активнай кыттыылааҕа – драма артыыһа, иэйиилээх ырыаһыта. Улууска ыытыллар культура эстафетатын элбэх төгүллээх лауреата, дипломана. Ити туһунан олох туспа кэпсээн.

Сорсуннаах булчут, ааттаах ыытааччы. Төрөөбүт дойдутун айылҕатын муҥура суох таптааччы уонна араҥаччылааччы Кэрэһиннээх Миитээ дьиҥнээх айылҕа, алаас оҕото. Ол да иһин өбүгэтин өтөҕөр Кэрэһиннээх алааска унаар буруону унаарытан, ууһаан-тэнийэн, оҕо-уруу төрөтөн, сүөһү-ас ииттэн, оттоон-мастаан, айылҕа бэрсэр быйаҥын сомсон 75 сыл олордоҕо. Айылҕа ыйааҕынан олоруу, айылҕаҕа сүгүрүйүү, төрөөбүт айылҕаны харыстааһын Дмитрий Сыромятников – Кэрэһиннээх Миитээ олоҕун сокуона. Алааһыттан арахсыбакка, сылаас, чэпчики олоҕу батыспакка, төрүт өтөҕөр халбарыйбакка олохсуйан олоруута Кэрэһиннээх олоххо көрүүтэ, киһи быһыытынан биир уһулуччу уратыта.

Кэрэһиннээх Миитээ араас хайысхаҕа киһини сөхтөрөр ситиһиилэрэ киһи эрэ ситиспэт ситиһиилэрэ. Манна ураты дьоҕур, сыалы ситиһэргэ халбаҥнаабат быһаарыныы, сүрэхтээх буолуу, элбэх толкуй үлэтэ, ыарахаттарга кыайтарбат модун санаа, дьиэ кэргэн өйөбүлэ наада.

Спорка бэйэтин сорох ситиһиилэрин билиһиннэрдэххэ, кини дэгиттэр сайдыылааҕын, спорт араас көрүҥэр сыһыаннааҕын сөҕөҕүн эрэ: хайыһарга Тихоокеанскай флот кыһыҥҥы спартакиадатын призера; Тихоокеанскай флот командующайын футболга Кубогын хаһаайына; саахымакка Приморскай кыраай хамаанданан күрэхтэһиитин призера; дуобакка Владивосток куорат чемпиона; дуобакка суруйсан оонньууга хамаанданан Аан дойду I кубогын кыайыылааҕа; ветераннарга Аан дойду Кубогун үс төгүллээх призера; ”Харьковская весна-84” Бүтүн Сойуустааҕы фестиваль кыайыылааҕа; Эстония уонна Украина аһаҕас турнирдарын призера; өрөспүүбүлүкэ элбэх турнирдарын, фестивалларын кыайыылааҕа, призера; “Өрүс илин эҥэр” улуустарын үөрэҕириитин үлэһиттэрин спартакиадаларын дуобакка, саахымакка, ытыыга, остуол оонньууларыгар элбэх төгүллээх чемпиона; СӨ остуол оонньууларыгар “Хабылыкка”, “Хаамыскаҕа” чемпиона; Саха АССР буулдьанан ытыыга (бэстилиэт) икки төгүллээх чемпиона; Мэҥэ Хаҥалас оройуонун (улууһун) дуобакка, “уксааҥҥа”, саахымакка, “Хабылыкка”,  “Хаамыскаҕа”  элбэх төгүллээх чемпиона, призера; оройуон ветераннарга остуол тенниһигэр, саахымакка, сахалыы ыстаныыларга чемпиона; “Азия оҕолоро” IV норуоттар икки ардыларынааҕы оонньуулар судьуйаларын, тренердэрин, ыалдьыттарын, бэрэстэбиитэллэрин бильярдка призера.

Дмитрий Васильевич олоҕун аргыһа Мария Васильевналыын төрүт дойдуларын “Кэрэһиннээх” алаас кырдьаҕас ыала буолан оҕолорун, сиэттэрин, хос сиэттэрин үөрүүлэринэн оһохторун уота үгүс сылларга сириэдийэ умайа, буруолара унаарыйа туруохтун! Алаас бу үтүө ыалын туһунан кэпсээн өссө кэҥээн-тэнийэн, уос номоҕо буолан  үйэлэргэ кэпсэнэ туруохтун!

Афанасий ИЛЛАРИОНОВ.