“Дьулурҕан” – спорт архыыба, билии кыладыбыайа

// «Дьулурҕан» бастакы нүөмэрэ тахсыбыта 25 сыла туолбутунан э5эрдэлиибин!

Билигин «Забота-Арчы» хаһыакка сыһыарыы быһыытынан тахсар “Дьулурҕан” спорт туһунан араас интэриэһинэй сонуннары бэчээттээн, бэйэтин ааҕааччыларын куруук үөрдэ-көтүтэ сылдьар. Ол курдук, быйыл тохсунньу ыйга ”Дьулурҕан” бастакы нүөмэрэ тахсыбыта хайы-үйэ 25 сыла туолла.

«Сыл – хонук» дииллэрэ кырдьык. Спорт туһунан сахалыы тыллаах хаһыат тахсыбыта олох соторутааҕыта буолбутун курдук өйдүүбүн. Хаһыат маҥнай тахсыбытыгар, бастаан көннөрү ааҕааччы курдук көрсүбүтүм. Ааҕаат, сахалыы тылынан спорт туһунан суруйар “Дьулурҕаны” тута сөбүлээбитим. Билигин “Дьулурҕан” урукку нүөмэрдэрэ бэйэлэрэ спорт архыыба, билии кыладыбыайа буоллулар. Элбэх спорду таптааччылар олору мунньан, харыстаан уура сылдьалларын билэбин. Олортон кинилэр спорт туһунан элбэҕи ааҕан билэллэр, ордук көҥүл тустуу туһунан урут билбэтэх чахчыларын, түгэннэрин билэллэр.

Аны бэйэм «Дьулурҕаҥҥа” суруйарга сананан, 2013 сыллаахха бастакы матырыйаалбын (ыстатыйаны) бэлэмнээн ыыппытым. Ол, Саха сиригэр төрөөбүт, 1964 сыллаахха Токиотааҕы Олимпиадаҕа ыарахан атлетикаҕа чемпионнаабыт штангист Владимир Голованов туһунан этэ. Ыстатыйа хаһыакка бэчээттэнэн тахсыбыта. Онтон ыла, сөбүлүүр хаһыаппар спорт туһунан син балачча араас матырыйааллары, эбэтэр ыстатыйалары суруйан ыыттым. Бэчээттэнэн тахсыбыт ыстатыйалар, матырыйааллар чуолкай, кырдьыктаах уонна урут ааҕааччыларга биллибэт чахчылардаах буоллахтарына, дьон болҕомтотун сүрдээҕин тардаллар.

Көҥүл тустууга Советскай Союз икки төгүллээх чемпиона Гавриил Дмитриев туһунан ыстатыйам элбэх ааҕааччы сэҥэриитин, оннооҕор тустуу специалистарын, сорох суруналыыстар болҕомтолорун ылбытын умнубаппын. Ыстатыйабар Гавриил Дмитриев 1974 сыллаахха Казань куоракка ыытыллыбыт Россия чемпионатыгар бэйэтин ыйааһыныгар – 52 киилэҕэ бастаабыта диэн ыйбытым. Мөккүөр күөрэйэн тахсыбыт төрүөтэ – 2005 с. тахсыбыт көҥүл тустуу туһунан ыйынньыкка, 1974 сыллаахха Казань куоракка ыытыллыбыт РСФСР чемпионатыгар иккис ыйааһыҥҥа кыайыылааҕынан Гавриил Дмитриев буолбакка, Дагестан бөҕөһө А.Алахвердиев диэн ыйыллыбыта буолбута. Кэлин ол чуолкайданан, Гавриил Дмитриев чахчы Россияҕа чемпионатыгар 52 киилэҕэ бастаабыта биллибитэ. Оннооҕор чемпионнаабытын туһунан наҕараадаламмыт диплома көстөн, музейга туттарыллыбыта.

Оттон, көҥүл тустуу кыайыылаахтарын туһунан урут хас да төгүл тахса сылдьыбыт ыйынньыкка сыыһа баара биллибитэ. Ол сыыһа, алҕас хаһан эрэ бар дьоҥҥо биллэн көнүөхтээҕэ биллэрэ. Көҥүл тустууну сэргиир, сөбүлүүр дьон итиннэ ыйыллыбыт дааннайдар кырдьыктаахтар, чахчылар диэн улаханнык эрэнэллэрэ чахчы. Кинилэр ыраах Саха сириттэн, ханнык эрэ биллибэт общественнай корреспондент бэйэтин ыстатыйатыгар Гавриил Дмитриев туһунан сыыһа дааннайы аҕалан суруйбут диэхтэрин сөптөөҕө. Хата, оннук түбэлтэ тахсыбатаҕа.

Билигин спорт уонна физическай култуура суолтата үрдээтэ. Ол биричиинэтэ, төрүөтэ өйдөнөр. Бастатан туран, спорт нөҥүө нэһилиэнньэ ортотугар чөл, чэгиэн, доруобай олох күүскэ пропагандаланар. Иккиһинэн, спорт ыччаты, ордук оскуола үөрэнээччилэрин, студеннары куһаҕан дьаллыктартан (арыгы, табаах, наркотик уонна да атыттартан) өрүү тэйэ тутан  мэлдьи харыстыы, көмүскүү турар. Спорт уонна физкултуура ити куһаҕан дьаллыктар ыччаттарга, ордук оскуола оҕолоругар куһаҕаннык сабыдыаллыылларыттан, дьайалларыттан, куруук араҥаччылыыллар, утараллар. Эбэтэр нууччалыы эттэххэ, куруук альтернатива буолаллар. Ол иһин, Саха сирин  спордун итиэннэ ону суруйан сырдатар, чэгиэн, чөл, доруобай олоҕу нэһилиэнньэ ортотугар киэҥник пропагандалыыр бэчээт, хаһыат үлэһиттэрин, суруналыыстары, специалистары уонна да атыттары улаханнык  өйүөххэ. Спордунан дьарыктанар араас саастаах дьоҥҥо, ол иһигэр бэтэрээннэргэ, доруобуйаларынан хааччахтаах дьоҥҥо сөптөөх өйөбүл оҥоһулларыгар уонна усулуобуйа тэриллэригэр күүс-көмө буолуохха.

Билигин спорт туһунан “Дьулурҕан” уонна кэлин “Кыым” хаһыат аналлаах сыһыарыылара сырдаталлар. Элбэх араас чахчылары, спорт устуоруйатын туһунан билиһиннэрэ тураллар. Дуобакка сахалар ситиһиилэрин туһунан атын дойду дуобаччыттара үчүгэйдик билэр буоллулар. Аҥардас дуобакка 17 гроссмейстер баар.

Аны Саха сирэ бэйэтэ араас таһымнаах улахан күрэхтэһиилэри ыытара элбээтэ. Ол курдук, Россия уонна аан дойду таһымнаах күрэхтэһиилэр быыстала суох ыытыллар буоллулар. Олору таһынан «Азия оҕолоро» аан дойду таһымнаах оҕолорго аналлаах улахан оонньуулары иилээн-саҕалаан ыыппыта ыраатта. 2024 сыллаахха хайы-үйэ ахсыс  оонньуулар ыытылыннылар. Ол гынан баран, баччааҥҥа диэри спорка аналлаах биир да  хаһыата да, сурунаала суох олоробут. Соторутааҕыта дылы спорт эрэ туһунан суруйар икки хаһыат баара. Улахан күрэхтэһиилэри ыытар региоҥҥа, спортивнай хаһыат хайаан да баар буолуохтааҕын олох бэйэтэ ирдиир. “Спорт Якутии” хаһыаты сөргүтэн хаттаан таһаарар буоллар, билигин баар балаһыанньаттан тахсыа этибит. Ол спорт министерствотыттан уонна республика салалтатыттан тутулуктааҕа биллэр. Барыта  үбүлээһин, үп-харчы боппуруоһуттан тутулуктааҕа өйдөнөр.

“Дьулурҕаны” уһун кэм устата Петр Семенович иилэн-салайан, үлэлэтэн кэллэ. Үлэтигэр бэриниилээҕин бар-дьоҥҥо көрдөрө сылдьар. Аны хас да спорт, көҥүл  тустуу туһунан кинигэлэри таһааран, спорду таптааччыларга бэлэх ууммута. Бэйэтэ көҥүл тустууну билэринэн Саха сиригэр, Россияҕа эрэ буолбакка – аан дойдуга биллэр специалиһа, эксперда буола үүннэ. Кинини  аан дойду ханнык баҕарар көҥүл тустуу биллэр специалиһын, экспердын уонна да атыттары кытта тэҥҥэ кэпсэтэр, быһаарсар кыахтаах киһинэн ааҕабын.

Сахалыы тыллаах “Дьулурҕаны” тахсыбыта 25 сылынан эҕэрдэлиибин! Итиэннэ киниэхэ билигин балысханнык сайда турар саҥа кэмҥэ, бэйэтин ааҕааччылара элбииригэр, республика олохтоохторун бэйэтин бэртээхэй суруйууларынан, үчүгэй, үтүө сонуннарынан үөрдэ-көтүтэ турарыгар, дьоҥҥо- сэргэҕэ доруобай, чөл, чэгиэн олоҕу салгыы пропагандалыы турарыгар баҕарабын! Өссө үрдүк чыпчааллары, дабааннары дабайарга дьулуһуохха!

Виталий СЛЕПЦОВ, РФ Прокуратуратын бочуоттаах үлэһитэ, прокуратура бэтэрээнэ.