Күүстээх дьон тустарынан: Мас Мэхээлэ

Сурукка киирэр аатынан Михаил Семенович Карамзин дьүһүннээх үтүөтэ, уҥуохтаах көнөтө, саһаан курдук үрдүктээх буолуон биир бөрсүөк тиийбэтэ үһү. Кини 1-й Лөгөй нэһилиэгэр Илин Сылаас аҕатын ууһугар төрөөбүт, кэлин ыал буолан олорбут сирэ – иккис Лөгөй нэһилиэгэ, Хаптаанньа үрэххэ кыстык балаҕаннара, Таргылдьыма тоҕойугар сайылык дьиэлэрэ бааллара дииллэр.

Мас Мэхээлэ курдаһан да, хапсаҕайдаһан да тустууга чугас эргиннээҕи бөҕөстөрү тулуппатах, атаҕынан эмиэ кыанар – мас бөҕө, кус быһый киһи эбит.

Былыр, граф Игнатьев Саха сиригэр кэлиитин саҕана, өссө ол бэлиэтэммит кэм отучча сылын инниттэн, Элиэнэ өрүс устун борохуотунан бурдугу, чэйи, арыгыны, сатаҕай таҥаһы, иһити-хомуоһу сайын ахсын таһаллара. Тыа сирин улуустарыттан куоракка киирэн атыылаһар, мэнэйдэһэр дьоннор үксээбиттэр, кинилэри куоратчыттар диэн ааттыыллара.

Илин улуустар кулубалара куоратчыттарын батыһыннарын, байтаһын сүөһүлэрин тэһииннээн, хаһаас арыгыларын ындыыланан, күбүрүнээтэр тойоҥҥо, атыыһыкка, судьуйаҕа анал-анал бэрик кэһиилээх, илии тутуурдаах киирэллэрэ. Кулубалар, кинээстэр, чаччыыналар уонна куорат сүүлүктэрэ түмсэр, мустар сирдэригэр омоллоон олоҕо, дьэргэстэй ыһыаҕа өрөкүйэрин курдук кэпсииллэрэ. Тыа киһитин эрэйдээҕи кыһыл атаҕынан хаарга хаамтарбыт, харчытыттан матарбыт хаарты-түөкүн манна сибиэн буолан сиэтэлиирэ үһү.

Кылыкынай тойон – Степан Иннокентьевич Васильев кулуба чыыннанан күннээн сылдьан аатын-суолун халыҥатаары Мас Мэхээлэни куораттыырыгар илдьэ киирэн, атын улуус ааттаахтарын кытта туһуннарара диэн кэпсииллэр. Дьокуускай түһүлгэтигэр Бороҕон аатырбыт бөҕөһүгэр “Мас Мэххэлэ” диэн аат иҥэриллибитэ дииллэр.

Граф Игнатьев саха сиригэр ыалдьыттыан эрэ иннинэ, Иркутскай куораттан биир үрдүк сололоох сенатор тойон кэлэ сылдьыбыт. Ол тойон Сибииргэ киэҥник сураҕырбыт, эдэр сааһын үтүөтүн тустууга анаабыт, Петербурга тиийэ аатырбыт цирк бөҕөһүн илдьэ аҕалбыт. Сибиир бөҕөһүн кытта күөн көрсөрүгэр Мас Мэхээлэ сүүрбэ биэһин туолбут. Дьокуускай куоракка уон улуус кулубаларын түмсүүлэригэр тэриллибит түһүлгэҕэ тустан тэҥнээҕин булбатах, күөгэйэр күнүгэр сылдьар уол оҕо эбитэ үһү.

Дьокуускай күбүрүнээтэрэ ол тустууну Аччыгый баһаарга тэрийбитэ үһү. Икки чулуу бөҕөһү таҥаһынан сабаннар, утарыта киллэрэллэр. Биһиги киһибит уҥуоҕунан сабырыйа көстөр үрдүк көрүҥнэммит. Оттон Сибиир бухатыыра сымара таастан чочуллубут курдук бөлтөрүспүт быччыҥнардаах, өссө талыы, үскэл киэптээх буолан биэрбит.

Мас Мэхээлэ Сибиир бөҕөһүн тоҥолохторуттан харбаат, хаҥас уонна уҥа атахтарынан икки харахтаах өйдөөн-дьүүллээн көрбөт түргэнинэн хатайдыы тэбэн, били бэйэлээҕи сүһүөҕүн хамсатан, түөрэҥнэтэн тэмтэритэн барбыт. Ол сылдьан Мас обургу киһитигэр сыста түһэн баран, өттүктээн саайар. Сибиир бөҕөһө тас иэнинэн түһэн иһэн, нөҥүө хойуостанан саннын лаппаакытынан баттаппатах. Сахалыы билэр городовойдар: “Кэтэҕэ сиргэ тиийбэтэ”, “Саннын лаппаакытынан уурдарбата” диэн, салгыы туһуннараары айдааны тардаллар.

Күбүрүнээтэр тойон дьаһалынан бөҕөстөрү салгыы туһуннараллар. Мас Мэхээлэ иккиһин киирсиитигэр, киһитин күүһүн-күдэҕин, тустар кыаҕын сыаналаабыт бөҕөс киэбинэн, тутуһуохча тутуспакка, сыстыахча сыстыбакка эргийэ көтө сылдьан, тоҥолохторуттан садьыйталаан, наадалаах түгэни тэрийэр түбүгэр түһэр. Үмүөрүһэн турааччылар биир түгэҥҥэ өйдөөн көрбүттэрэ, Мас Мэхээлэ киһитин икки такымыттан өрө көтөҕөн таһааран иһэн, хаппыт буорга тас иэнинэн түһэрэр.

Иркутскайтан кэлэ сылдьар сенатор Мас Мэхээлэни саннын таптайа-таптайа хайҕаабыт: “Боронсуус омук түһүлгэтигэр аан дойду ааттаахтарын кытта туһуннарыахха сөп эбит”, – диэн. Кэнэн муҥнаах Мас Мэхээлэ нууччалар аны атын сиргэ илдьэ барыахтара диэн куттанан, тустар сааһа ааһыар диэри Дьокуускай куоракка үктэммэтэх.

Мас Мэхээлэ туһунан суруллар бу номох Лөгөй, Тулуна, Бээрийэ (уруккута Үгэлээх) нэһилиэктэрин кырдьаҕастарын кэпсээннэриттэн оҥоһулунна. “Саха былыргы кэпсээннэрэ уонна сэһэннэрэ” диэн 1977 сыллаахха бэчээттэммит кинигэҕэ “Мас Мэхээлэ тустуулара” диэн кэпсээн киллэриллэн турар. Онно киллэриллибит кэпсээннэр бу номоххо туһаныллыбатылар.

Михаил Семенович Карамзин олус былыргы киһи буолбатах. Биллэрин курдук, Сибиир губернатора граф Игнатьев, историктар бэлиэтээбиттэрин курдук, Саха сиригэр 1886 сыллаахха кэлэ сылдьыбыта. Мас Мэхээлэ ол кэмҥэ 26 саастааҕа үһү. Ол аата, 1860 сыл диэки төрөөбүт эбит.

Уруккута Үгэлээх нэһилиэгин кырдьаҕаһа Михаил Бурнашев (Салып) кэпсииринэн, Мас Мэхээлэ эдэр сааһыгар, 43-һүн туолан баран, иһинэн таарымталанан (муҥурдааҕынан ыалдьан) өлбүт. Түөрт уонча саастаах сылдьан, Ыччат Алданын киһитэ Спиридонов атыыһыт уһаайбатыгар 25 буут ыйааһыннаах сымара тааһы көтөҕөн, чиэппэрдээх бытыылка испииринэн, солко курунан, суккун таҥаһынан бириэмийэлэммитэ үһү. Тимир, биитэр сибиниэс буолбатах, мөчөкө тааһы көтөҕөрү табыгаһа суоҕун киһи барыта билэр. Онон сабаҕалаатахха, Мас Мэхээлэ бөдөҥ-садаҥ, улахан кыахтаах уонна күүстээх киһи эбит. Сыҥаах киһитэ Суккурдуур, Хороттон Бөҕө Лөкүө, Дүпсүнтэн Көөтөс Мас Мэхээлэни кытта тустан, күүстэрин боруобалаһан кыайтарбыттара былыргы номоххо элбэхтик кэпсэнэр.

Мас Мэхээлэ ийэтэ Маарыйа Илин Курбуһах Ньалбарайдар (Ермолаевтар) кыыстара. Михаил ийэтин өбүгэлэриттэн биһиги кэммитигэр Наум Ермолаев диэн көҥүл тустууга ССРС спордун маастара буолан баран, эдэр сааһыгар 1975 сыллаахха өлбүтэ.

Мас Мэхээлэ биир уоллааҕа, Никита Михайлович Карамзин нэһилиэк бастакы колхозтааҕа, кини Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ кыргыс толоонугар охтубута.

Федор ВАСИЛЬЕВ, суруналыыс.

Уус Алданнааҕы “Ленинскэй тэрийээччи” хаһыат балаҕан ыйын 4 күнэ, 1982 с.