Иван Ярыгинныын тустубут саха бөҕөһө

Өссө иллэрээ сыл, Бэчээт дьиэтигэр биир көрсүһүүгэ Саха сирин Суруналыыстарын сойууһун салайааччытынан үлэлии сылдьыбыт кырдьаҕас биир идэлээҕим Иван Васильевич Борисов: “Иван Ярыгины кытта туста сылдьыбыт саха киһитин туһунан билэҕин дуо?”, – диэн тургутар аҥардаах ыйыппыта. Итиэннэ кини туһунан хаһыакка сырдатыаҥ этэ, эдэр ыччат билбэт, диэн сүбэлээбитэ.

Онон мин, билигин дойдутугар Тааттаҕа бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор 76 саастаах Николай Николаевич Колодезниковы кытта телефонунан кэпсэтэн, кини Дьокуускайга кэллэҕинэ көрсүөх буолан баран, ол кыаллыбатаҕынан, бэйэтин ахтыытын суруйан ыытарыгар көрдөспүтүм. Онон, мантан аллараа, ССРС Гражданскай оборонаҕа туйгуна, Таатта улууһун бочуоттаах гражданина, СР тыа хаһаайыстыбатыгар үтүөлээх үлэһитэ, СР автотранспорка бочуоттаах үлэһитэ Николай Николаевич суруйуутун кытта билсиҥ.

…1962 сыллаахха Ытык Күөл орто оскуолатын кэнниттэн Иркутскайга политехническай институкка үөрэххэ киирэн, горнай факультет маҥнайгы куурсун бүтэрэн баран, армияҕа ыҥырыллыбытым. Онон 1963-1967 сс. Кыһыл Знамялаах Тихоокеанскай флокка (КТОФ) подводнай ракетнай крейсергэ радиотелеграфистар хамаандаларын старшинатынан түөрт сыл түөрт ый сулууспалаабытым.

Армия кэнниттэн Иркутскайга тыа хаһаайыстыбатын институтугар көһөммүн, инженер-механик үөрэҕин 1973 сыллаахха бүтэрбитим. Бу идэбинэн төрөөбүт улууспар Петр Алексеев аатынан сопхуоска кылаабынай инженеринэн үлэбин саҕалаабытым. Салгыы «Сельхозтехника» холбоһугун управляющайынан, ОАПХ солбуйар председателинэн, онтон сопхуостар ыһыллыбыттарын кэннэ, Гостехнадзор инспекциятын начальнигынан, барыта тыа сиригэр механизация эйгэтигэр 46 сыл үлэлээбитим.

“Сахам сиригэр иккитэ тустубутум”

Оттон көҥүл тустуунан дьарыктаныым Ытык Күөл оскуолатыгар (1958 с.) ахсыс кылаастан саҕаламмыта. Спорт улахан энтузиастара: дириэктэрбит Турнин Алексей Егорович, бастакы тренербит Бравин Дмитрий Григорьевич кыһамньыларынан үөрэнээччилэр бука бары спортивнай секцияларга дьарыктанар этибит. Оччотооҕуга уолаттары үксүлэрин да тустууга боруобалыыллар быһыылааҕа. Бравин Д.Г. дьаһалынан тустууга иккис тренеринэн бииргэ үөрэнэр, интернакка хоско бииргэ олорор уолум, дэгиттэр кыахтаах спортсмен Андрей Прокопьев үлэлиирэ. Андрей Андреевич хомойуох иһин, ыарахан ыарыыттан олохтон эрдэ туораабыт доҕорбун, Илларион Федосеев тустууга бэйэтин бастакы тренеринэн ааҕара, махталынан ахтара.

Оскуола, оройуон күрэхтэһиилэригэр миэстэлэһэр, сороҕор бастыыр этим. Оччолорго 87 кг диэри ыйааһыҥҥа тустарым. Оскуоланы бүтэрэр сылбар (1962 c.) республикаҕа үөрэнээччилэр спартакиадаларыгар оройуон таһыгар аан маҥнай тахсан, Дьокуускайга мас тардыһыытыгар уонна хапсаҕайга кыттан иккиэннэригэр иккис миэстэ буолан турардаахпын. Мантан ураты Сахам сиригэр көҥүл тустууга “Урожай” спортивнай общество өрүс илин эҥэринээҕи зонатыгар (1968 c.) иккис уонна Чурапчыга Н.Н. Тарскай кэриэһигэр эмиэ зона түһүлгэтигэр (1973 c.) бастаабытым. Хамаанданан алта чемпионнанан, таатталар бастаабыппыт. Улахан маастардарбыт үгүстэрэ түмсэн тустубуттара: Илларион Федосеев, Дмитрий Ючюгяев, Аркадий Аманатов, Константин Луковцев, Владимир Андросов, уо.д.а.

“Нуучча сиригэр тустууларым”

Армияҕа сулууспалыыр уонна институкка үөрэнэр кэмнэрбэр көҥүл уонна классическай тустууларга ССРС спордун маастарыгар кандидат буолбутум. 97 кг диэри ыйааһыҥҥа тустарым, кэлин 100 кг диэри оҥорбуттара. Төрөөбүт Сахам сиригэр мантан ураты тустубатаҕым, уон сыл нуучча сиригэр тустубутум. Тустуунан дьарыктаммытым устатыгар анал идэлээх, эбэтэр бастайааннай тренергэ сылдьыбатаҕым. Муораҕа үстүү ыйдаах автономнай, бойобуой походка баран кэлэр подводник-матрос тустарыгар усулуобуйа ордук уустук курдуга.

Көҥүл тустууга Камчатскай байыаннай флотилияҕа 1963, 1964 сс. бастаабытым. КТОФ-ка 1964 с. иккис буолбутум уонна классикаҕа 1964, 1965 сс. иккис, үһүс буолбутум. Флот тустууга күрэхтэһиилэригэр 36-40 хамаанда кыттар буолан, сороҕор биэс күн устата бараллара. Дивизия, эскадра күрэхтэһиилэрэ элбэхтик ыытыллар этилэр.

Сулууспа кэнниттэн Иркутскай СХИ-гэ үөрэнэ кэлбитим биир дойдулааҕым, убайбыт, Тааттаттан бастакы маастарбыт, классическай тустууга Саха сириттэн эмиэ бастакы маастарбыт, сахалар ааттарыттан Союз, Россия түһүлгэлэригэр элбэхтик кыттыбыт талааннаах бөҕөспүт Владимиров Калистрат Елисеевич агроном үөрэҕин бүтэрэр сыла эбит этэ. Кини Иркутскай уобаласка институкка, тустууктарга улахан аптарытыата миигин хамаандаҕа тута ылалларыгар көмөлөспүтэ. Калистрат Елисеевич үөрэҕин бүтэрэн, 1968 сылтан дойдутугар “Коммунизм” сопхуоска кылаабынай агрономунан, дириэктэринэн ситиһиилээхтик үлэлээбитэ.

Институт, уобалас сүүмэрдэммит хамаандаларыгар үстэ Красноярскайга Сибиир уонна Дальнай Восток чемпионатыгар 1970 с. үһүс, 1971 с. төрдүс миэстэлэри ылбытым. Студеннар Союзка “Буревестник” спортивнай обществотыгар түөртэ уонна “Урожайга” (Прохладнай куоракка) биирдэ кыттыбытым.

Сэбиэскэй кэм буолан үрдүк үөрэххэ босхо үөрэнэн, спордунан дьарыктанан дойду элбэх куораттарыгар күрэхтэһиилэргэ барбах эрэ, бэлэмҥэ наар ТУ-104 самолётунан айаннаан элбэх чулуу тустууктары, дойду куораттарын көрбүтүм. Төһө да тустуу кыайыылаахтарыгар урукку кэмҥэ бириис – грамота, жетон, лиэнтэ буоллар, күрэхтэһиилэргэ спонсор, төлөбүргэ көмө көрдөнүү диэн кыһалҕа суоҕа.

 “Дьылҕам умнуллубат түгэнэ”

1971 сыл кыһын Красноярскайга Иркутскай уобаластан Сибиир уонна Дальнай Восток зонатын күрэхтэһиитигэр тиийэн аатырбыт тустуук Иван Ярыгины маҥнай көрбүтүм. Онно түбэһэн тустубуппун – дьылҕам умнуллубат үтүө түгэнэ эбит диэн билигин саныыбын. Күрэхтэһии “Строитель” диэн Спорт дыбарыаһыгар ыытыллыбыта. Аан маҥнай төгүрүк көбүөргэ тустубуппут. Мин бу иннинэ төгүрүк көбүөрү көрө илик этим. Ааспыт сыл Иван Ярыгин Советскай Союзка хаардыы хааман бастаабыт бухатыыры илэ-бодо көрөөрү күрэхтэһии кыттыылаахтара бары интэриэһиргииллэрэ көстөрө, кинилиин кэпсэтэллэрэ, ыйыталаһаллара, кини барыларыгар үөрэ-көтө эппиэттиирэ, автограф биэрэрэ.

Иван Ярыгин баскетболистка майгынныыр быһыылаах-таһаалаах (193 см) уҥуохтаах, мандатнай комиссияҕа ыйааһыҥҥа тахсан турбута – 97 кг буолбута. 23 саастаах эбит этэ. Тренерэ Д.Г. Миндиашвили: “Ваня кэргэннэнэн, мөлтөөн-ахсаан сылдьар, сэрэнэн тутаарыҥ-хабаарыҥ”, – диэн уолаттары элэктээбитэ.

Тустууктар киэҥ саалаҕа разминкалана сырыттахтарына, Ярыгин сүүрэн кэлэн өрө ойон үөһэ турар баскетбол корзинатын атаҕынан тэбэн баран, сальто оҥорон тура түһэн, баар дьону барыларын сөхтөрбүтэ.

Миигиттэн: “Сахаҕын дуо?”, – диэн ыйытан баран, үчүгэй баҕайытык кэпсэппитэ. Хоту ЛЭП линиятыгар үлэлээбитин, Саха сирин туһунан үчүгэй өйдөбүллээҕин сэһэргээбитэ. Манна автобазаҕа суоппарынан баарбын диэбитэ. Бу идэтигэр Абакан куорат автооскуолатыгар үөрэммит эбит. Оччотооҕу кэпсэтииттэн, кинини Саха сирин кытта туох эрэ үтүө түгэн сибээстиирин курдук өйдөөн хаалбыппын. Холку баҕайы, дьоҥҥо бэрт борустуой сыһыаннаах уол курдук көрбүтүм.

Күрэхтэһии саҕаламмытыгар көбүөр кытыытыгар бастакы эрээккэ кини кэргэнэ Наташа диэн эдэркээн кыыс олорорун билбиппит. Иван көбүөргэ холку баҕайытык туттан, эрчиллиигэ сылдьар курдук холкутук утарсааччыларын барыбытын биир “кочерга” (үксүн классиктар тутталлар) албаһынан таһаҕас оҥостубакка, кэргэнин иннигэр уурталаабыта. Күрэхтэһиигэ тустарын көрдөххө, холку курдуга да, албаһы көрүөх бэтэрээ өртүгэр оҥорон хам тутаттаабыта. Дьэ, уһулуччу кыахтаах киһи этэ. Миигин бэйэтэ оонньотон, икки мүнүүтэҕэ тиэдибитэ буолуо. Тустан бүтэн баран көрбүтүм, мин эмиэ кэргэнин таһыттан туран кэлбитим…

Улуу спортсмен, нуучча бухатыыра Иван Сергеевич Ярыгин саха тустууктарыгар, саха норуотугар истиҥ сыһыаннааҕа, Роман Михайлович Дмитриевтиин улахан доҕордуулар этэ. 1972 сыл Мюнхеҥҥэ иккиэн олимпийскай чемпион буолуохтарыттан, улахан спорка майгыннаһар киһи ааҕан сиппэт ситиһиилэрэ салҕанан барбыттара.

И.С. Ярыгин 1980-1992 сс. Советскай Союз көҥүл тустууга сүүмэрдэммит хамаандатын кылаабынай тренеринэн үлэлиир кэмигэр саха тустууктарыгар, Саха сирин спордугар көмөтө, өйөбүлэ улахан этэ. Тустууктар махтанан кинини “Вождь северных народов” диэн ааттаабыттара да мээнэҕэ буолбатах. Иван Сергеевич олохтон эрдэ барбатаҕа буоллар, Россияҕа, ол иһигэр Саха Республикатыгар тустуу сайдарыгар элбэҕи оҥоруохтааҕа хааллаҕа…

Петр ПАВЛОВ. 2020 сыл.