Тааттаҕа ох саа успуордун төрүттээбитэ

// Манчаары оонньууларын көрсө

Төрөөбүт дойдутугар – Тааттаҕа ох саа успуордун төрүттээбит, успуорка олоҕун анаабыт, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна, ССРС успуордун маастара, “Урожай” ДСО бочуоттаах үлэһитэ, Таатта улууһун “ХХ үйэ бастыҥ спортсмена”, “Ох саанан ытыы бастыҥ тренерэ” ааттары сүкпүт энтузиаст дьоннортон биирдэстэрин Олег Ючюгяев туһунан кэпсиэхпин баҕаран, балтытыттан Галина Павловаттан интервью ыллым.

– Галина Ильинична, бүгүн Тааттабытын  кыраҕы харахтаах, күүстээх илиилээх охчуттары үүннэрэн таһаарбыт Олег Лукич туһунан кэпсэтиэхпит. Кини эн бииргэ төрөөбүт убайыҥ уонна тириэньэриҥ буолар.

– Убайым Олег Лукич успуорка дэгиттэр кыахтаах этэ. Оҕо эрдэҕиттэн тустуунан дьарыктаммыта, бэйэтин кыанара.

– Кини туох идэлээҕэй?

– Убайым анал идэтэ суоҕа. Тустуу кинини успуорду таптыырга уонна успуорка бэриниилээх буоларга хатаран таһаарбыта. Оччотооҕу уолаттар бары да кэриэтэ тусталлара. Этэргэ дылы, тыа сирин уолаттара холобур оҥостор тустууктардаах буоланнар, үгүстэрэ кинилэри ымыы оҥостон дьарыктаннахтара, олордохторо.

Сэттэ маастары иитэн таһаарбыта

– Успуорт тэрилтэтигэр үлэтин хаһан саҕалаабытай?

– Аармыйаттан кэлээт успуорт инструкторынан үлэҕэ киирбитэ. Улаханнык идэни ирдээбэт кэм этэ. Үлэҕэр сөп түбэһии улаханы быһаарара. Энтузиаст уонна фанат буоллахха, туох барыта ситиһиллэрэ. Бу этиллибит барыта  убайбар баара, ол курдук үлэтигэр бэриниилээҕэ. Туох да үлэттэн толлон турбата. Бастаан үлэлиир сылыгар эргэ оскуоланы көтүрбүттэрэ, ол мастарынан успуорт сааланы туппуттара. Бу улахан тутууну  маастардаан, туттаран үлэҕэ киллэрбитэ. Саала үрдүн аналлаах матырыйаалынан бэйэтэ саайбыта.

– Хас сыллаахтан ох саа тириэнэринэн үлэлээбитэй? Бу успуорт көрүҥүн дьарыктыырга ылсыбытай?

– Кэми кытта хардыылаан ох саа успуорда сайдан барбыта. Бастаан утаа ох саа куруһуога Пионердар дьиэлэрин иһинэн үлэлиирэ. Дьаныардаах дьарыктар элбэх ситиһиилэри аҕалбыттара. Ону тэҥэ үчүгэй көрдөрүү анал үлэҕэ мэктиэлээн, “Урожай” ДСО тренерэ буолар. Ити 1979 сыл күһүнүттэн ох сааны сайыннарарга туруммута. Бу успуорт көрүҥэ саҥа саҕалааһыннары эрэйэн, улахан хамсааһыннары ирдээбитэ. Онон, 1987 с., дьарыктыыр уонна саалаҕа үлэҕэ киллэрбит уолаттарынаан Александр Сыромятников, Дмитрий Попов, Иван Хатылыков, Петр Андросов буоланнар, тиири тутан үлэҕэ киллэрбиттэрэ. Маһын бэйэлэрэ кэрдэн, бэйэлэрэ суоран.

– Элбэх оҕо быыһыгар балтытын, эйигин уонна быраатын Александры, кыыһын Лаураны ох саанан ытыыга дьарыктаабыта. Эн успуорт маастараҕыҥ, Лаура хандьыдаат. Барыта хас маастары, хандьыдааты үүннэрбитэй?

– Хас биирдии успуорт көрүҥэр сүүһүнэн, тыһыынчанан оҕо дьарыктанарыттан, буоларын курдук, баҕалаах уонна дьаныардаах хаалар. Тренер быһыытынан бэйэтин ааҕан туран сэттэ маастары: Александр Сыромятниковы, Дмитрий Иван Хатылыковы, Любовь Аржакованы, Ньургустаан Федотовы, Петр Андросовы уонна миигин, ону таһынан 27 маастарга хандьыдааты, 25 бастакы успуорт разрядтааҕы иитэн таһаарбыта. Кини дьарыктыырыгар олимпийскай чөмпүйүөн Зебинисо Рустамованы уонна сахалартан бастакы маастар Маша Игнатьеваны холобурдаан үөрэтэрэ. Бэйэтэ станоктары айан онно дьарыктыыра. Бу чахчылар кинини киһи уонна тириэньэр быһыытынан чаҕылхайын кэпсииллэр. Убай быһыытынан биһигини чорбоппото, оҕолордуун тэҥҥэ тутара.

Мин оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар, сборга Бэрдьигэстээххэ успуорт оскуолатыгар дьарыктанарбыт. Бэрдьигэстээх – ох саа киинэ этэ. Ол курдук, саас дьиэбиттэн тахсан баран, күһүн хаар түһүүтэ биирдэ төннөрүм. Күрэхтэһиилэргэ кыттыыны перекидка быһаарара, түөрт иһигэр киирдиҥ да, айан суола аһыллыннаҕа ол. Сааскы, сайыҥҥы күрэхтэһиилэрбит Дербент куоракка ыытыллаллара. Дойду араас муннуктарыттан бэйэҥ саастыылаахтаргын кытта  илин-кэлин түсүһүү буолара. Дьарыктааҕы дьарыктаах кыайар буоллаҕа эбээт. Биһиги уолаттарбыт Петр Андросов (Таатта), Константин Бурцев (Уус Алдан), Альберт Кривошапкин (Горнай), Николай Сидоров (Горнай) кыайыы өрөгөйүн оччоттон билбиттэрэ. Хамаанданан Чебоксарыттан бастаан кэлэн турардаахпыт. Ити 1981 сыл этэ. Тренердэрбит Олег Ючюгяев, Прокопий Васильев барсаллара.

Убайым суруксут бэрдэ этэ

– Билигин Олег Лукич үөрэппит оҕолоруттан тириэнэринэн ким үлэлиирий?

– Туйах хатарааччыларынан Ньургустаан Федотов – “Азия оҕолоро” оонньууларын старшай, мин – Илларион Федосеев аатынан Тааттатааҕы оҕо успуордун оскуолатын, Петр Андросов доруобуйаларынан хаарчахтаах ыспарсымыаннар тириэньэрдэринэн үлэлиибит. Иитиллээччилэрэ Симон Дедюкин, Егор Татаринов, Света Егасова, Октябрина Яковлева билигин даҕаны ох саанан дьарыктаналлар.

– Күн бүгүн олоҕун успуорт сайдыытыгар анаабыт Олег Ючюгяев аата ааттанар дуо?

– Олег Лукич киһи буолан орто дойду олоҕор ананан кэлбититтэн, 37 сылын успуорка, ол иһигэр 18 сыл ох саа сайдыытыгар анаабыта. Убайым сүрдээх баай олоҕу олорбута. Сирдээҕи аналын толорон уол оҕо, эр киһи, аҕа, эһэ дьолун толору билбитэ буолар. Тириэньэр быһыытынан үлэтэ кини иитиллээччилэринэн салҕанар. Хас күрэхтэһии аайы соноҕос тыаһа бастыҥы быһаара, сирилэччи көтөр. Бииргэ төрөөбүттэр тапталлаах киһибит аатын үйэтитэ кини аатынан күрэхтэһии тэрийэн саҕалаабыппыт. Бастакы сырыыга барытын кэриэтэ бэйэбит уйуммуппут. Бастаан Дьокуускайга “Дохсуҥҥа” (2013 с., классика, блок), онтон Мындаҕаайыга Михаил Филатов күрэхтэһиитин кытта кыттыһан бииргэ (2016 с., төрүт саанан), Ытык Күөлгэ иккитэ уонна быйыл Чычымахха тэрийдибит. Быйылгы күрэхтэһиигэ таатталар Прокопий Моттуев – 1 миэстэни, Николай Эляков – 2 миэстэни, Симон Дедюкин 3-с, Леонид Васильев 2-с миэстэни ылары ситистилэр. Сыллата ох саанан дьарыктанааччылар элбээн иһэллэрэ үөрдэр.

Оттон аҕа, эһэ быһыытынан үһүс көлүөнэнэн олоҕо салҕанан, күннэтэ аата аатанар, кэпсэнэр. Биир дойдулаахтара, успуорду сэҥээрээччилэр, балта, эдьиийбит Татьяна Васильева хомуйан оҥорбут “Тапталлаах тааттатын аатын ааттата туруоҕа” диэн кинигэни ааҕан, кини олоҕун, үлэтин билсэ туруохтара турдаҕа. Убайым суруксут бэрдэ этэ, хайа үлэлиэҕиттэн “Үлэ күннүгэ” диэн анал тэтэрээттээҕэ. Манна сылынан ситиһиилэри суруйан иһэрэ. Бу күннүгэ кинигэҕэ барыта киирэн турар.

– Билигин төрүт саанан ытыы сайынна. Ох саа успуорда иккис тыынын ылла.

– Илии күүһүнэн ыраахха кыырайа көтүтэр оноҕостоох ох саа икки аналлааҕа. Сэриигэ уонна бултуурга туһаныллара. Олох сайдыытынан ох саанан ытыы успуорт көрүҥэр кубулуйбута биллэр. Ох саа успуорда үс көрүҥҥэ арахсар: классическай, блочнай, традиционнай, ол эбэтэр төрүт саанан ытыы. “Манчаары оонньууларын” спартакиадатыгар төрүт саанан ытыллар.

Ааппыт ааттыаныа

– Эһиил Тааттабытыгар “Манчаары оонньуулара” ыытыллаллар. Эн тириэньэр быһыытынан оҕолору онно бэлэмниигин. Урукку сылларга Олег Лукич иитиллээччилэрин “Манчаары оонньууларыгар” ситиһиилэрин сырдат эрэ.

– Олег Лукич иитиллээччилэрэ өрөспүүбүлүкэ, дойду таһымыгар тиийэ кыайыыны ситиспитттэрэ. Оччоттон баччаҕа дылы “Манчаары оонньуулара” кэтэһиилээх улахан күрэхтэһиибит буолар. Охчуттарга эрэ буолбакка, төрүт успуордунан дьарыктанааччылар, сэҥээрээччилэр долгуйа күүтэр оонньууларбыт.

Таатта охчуттарын “Манчаары оонньууларыгар” ситиһиилэрэ: Майа, 1979 с. – 5 миэстэ, Майа, 1983 – 2-с, Хатас, 1985 – 2-с, Амма, 1987 – 3-с миэстэ, Бэрдьигэстээх, 1990 – 3 миэстэ, биирдиилээн кыттыыга 1987 с. Аммаҕа Иван Хатылыков – 3 миэстэ, 2009 с. Бүлүүтээҕи оонньууларга  Петр Андросов – абсолютнай чөмпүйүөн буолан тураллар. Үөһээ Бүлүүгэ 2017 с. Ньургустаан Федотов – 2 миэстэ, Александра Сыромятников – 3 миэстэ, 2021 c. Горнайга Симон Дедюкин – 2 миэстэ, Тарбахова Руслана – 3 миэстэ, хамаанданан 6-с миэстэ буолбуппут.

Онон, таатталар, ох саа успуордун устуоруйатыгар киирэн турабыт. Билиҥҥитэ улуус үрдүнэн түөрт уон киһи дьарыктанар. Эһиил ыытыллар “Манчаары оонньууларыгар” көтүппэккэ элбэх күрэхтэһиилэргэ кыттан, ааппыт ааттаныа диэн эрэллээхтик, дьаныардаахтык дьарыктанабыт.

– Түмүккэ ох саанан хайдах киһи дьарыктанарый?

– Бу успуорт көрүҥэ киһини тулуурдаах, дьаныардаах гынар. Ытарга үчүгэй ньиэрбэ ирдэнэр. Ытааччы холку буолуохтаах. Тулуурдаах, сымнаҕас майгылаах оҕону тала сатыыгын.

– Олег Лукич төрөөбүт дойдутугар ох саа успуордун төрүттээбит уонна тарҕаппыт үтүөлээх. Кини успуортка эрэ буолбакка, хайа баҕарар үлэҕэ, дьарыкка дьулуурдааҕа, олорон ааспыт олоҕо кэпсиир, инникитин даҕаны кэпсии туруоҕа. Кэпсээниҥ иһин эйиэхэ, Галина Лукинична, махтанабын. Эһиилги оонньууларга ситиһиилэри баҕарабын.         

Вера КАНАЕВА.

Таатта.