Сырдыгынан эрэ сыдьаайан

Иннокентий дьоллоох оҕо сааһа кэрэ айылҕалаах, дьэдьэн сыттаах, аатырбыт балыктаах Таргылдьыма Эбэ, үтүө үлэһит дьоннордоох Тулуна сиригэр ыраас уутугар сөтүөлээн, сыырдарыгар-быллаардарыгар доҕотторун кытта оонньоон-көрүлээн ааспыта.

Төрөппүттэрэ Парасковья Ивановна, Филипп Николаевич колхоз туруу үлэһит дьонноро үс оҕолорун Аннаны, Филибы, Кешаны үлэҕэ сыһыаран ииппиттэрэ.

Аҕалара Филипп Николаевич Аҕа дойду сэриитин кэмигэр “Калинин” аатынан колхоз балыгы тууһуур биригээдэ биригэдьииринэн үлэлиир кэмигэр, былааннарын 251% толороннор, Уус-Алдан оройуона республикаҕа, Союзка бастыырыгар улахан тирэх буолбуттар, И.В. Сталинтан махтал телеграмма уонна харчынан бириэмийэ оройуон салалтатыгар кэлбитин докумуона архыыпка сытар. Ити үлэтин түмүгүнэн 1944 сыл ыам ыйын 10 күнүгэр С.Сидоров илии баттааһыннаах  “Тыылга уһулуччу үлэлэрин иһин” Саха АССР Верховнай Советын Президиумун Бочуотунай Грамотанан наҕараадаламмыта.

Эдьиийдэрэ Анна Филипповна ССКП чилиэнэ, “Коммунистическай үлэ ударнига”, “Партизан Заболоцкай” аатынан миллионер колхоз, кэлин совхоз бастыҥ доярката буолан, 1960 сыллаахха Москваҕа БСТХСБ-гар кыттыыны ылар чиэстэммитэ, кэлин осеменатор идэтин ылан, оройуоҥҥа хас да сыл “Соцкуоталаһыы кыайыылааҕа” знагынан, “Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Кеша убайа Филипп Филиппович Тулуна бөһүөлэгин биир бастыҥ тутааччыта, рабочайа, туруу үлэһит киһитэ этэ.

Кеша 11 саастааҕар аҕалара ыалдьан олохтон туораабыта, ол иһин, оччотооҕу ыарахан кэмҥэ дьиэ ис-тас үлэтин кыра эрдэхтэриттэн, аҕаларын суохтаппакка, оттоон-мастаан уолаттар бэйэлэрэ толороллоро, улахан дьону кытта тэҥҥэ от үлэтигэр, бултка, балыкка сылдьаллара, кыракый Кешаны улахан дьон: “Аҕалара суох”, – диэн куобах күрэҕэр илдьэ бараллара уонна үчүгэйдик ытарын иһин тоһуурга туруораллара.

Ол курдук, Кеша кыра эрдэҕиттэн улахан киһилии дуоспуруннаах, эппиэтинэстээх буола улааппыта. Оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр 1962 с. Москватааҕы И.В. Сталин аатынан физкультурнай институту бүтэрбит, педучилищеҕа үлэлээбит Егор Федорович Габышев Тулунаҕа үлэлии кэлбитэ, физкультураҕа, үлэ уруогар, черченияҕа, уруһуйга үөрэппитэ. Сүрдээх үчүгэй, дириҥ ис хоһоонноох оҕолору интэриэһиргэтэр уруоктары ыытара, наһаа ирдэбиллээх уонна эппиэтинэстээх буолары ирдиирэ. Кеша 8-с кылааска, оройуон хамаандатыгар киирэн, республикатааҕы черчение олимпиадатыгар Дьокуускайга куоракка киирэн күрэхтэспитэ. Егор Федорович Тулуна оҕолоро спорка, үөрэххэ ситиһиилээхтик дьарыктаналларыгар, үөрэнэллэригэр бөҕө акылаатын уурбут улахан буукубаттан суруллар учуутал буолар. Хайыһар техникатын сөптөөхтүк туруорбута, уһуннук халтарытан тэбии маастара этэ, “хаҥкылаан тэбии ньыматын киллэриэххэ, сайынын ролигы туһаныахха наада”, диэн элбэх идеялардаах буолара.

Хайыһарга Тулуна оҕолоро хайыһардьыт быһыытынан биллиилэрэ ол кэмтэн саҕаламмыта. Егор Федорович үлэ уруогар умсугутуулаахтык үөрэтэрэ, мастерскойга толору хааччыллыылаах үгүс станоктарга тугу баҕарар оҥоруохха сөбө. Кеша онно үөрэммит сатабылынан кэлин мас ууһа буолан, улаханнык туһаммыта. Спорка уһуйбут иккис киһинэн 1963 сыллаахха нуучча тылын учууталынан үлэлии кэлбит, оччолорго республика биир күүстээх дуобатчыта, Гаврил Маркович Атласов этэ. Дуобакка Кеша аҕатын уонна аҕатын быраатын Лэгэнтэйи кытта тэҥҥэ оонньуурун көрөн, Гаврил Маркович дуобат кистэлэҥнэригэр үөрэппитэ, угуйбута.

Ол курдук, Иннокентий 1 разрядтаах дуобатчыт буола үүммүтэ

Салгыы Мүрү орто оскуолатыгар Иван Христофорович Кондратьев, Фёдор Никонович Готовцев курдук, оскуола программатын ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэтэр, гимнастика уруоктарыгар бары снарядтары перекладинаҕа, брусьяҕа, бэрэбинэҕэ, опорнай ыстаныыларга, ядроны анньыыга, дискэни быраҕыыга, баскетболга, волейболга уһуйан үөрэтэр учууталларга үөрэммитэ, кинилэр олоххо идэтин таларыгар олук уурбуттара.

Иннокентий Филиппович хайыһарга  республикаҕа 1-кы миэстэни 4 төгүл, 2-с миэстэни – 4, 3-с миэстэни – 2, ДСО “Урожай” уобаластааҕы күрэҕэр 1-кы  миэстэни – 4, 2-һи-6, 3-һү – 1, оройуонугар 1-кы миэстэни – 4, 2-һи – 6, 3-һү – 1, учууталлар идэлээх сойуустарыгар 1 миэстэ – 2-тэ бастаабыта.

Дуобакка оҕолорго республикаҕа 1968 с. 3-с миэстэ, хамаанданан 1-кы, Уус-Алдан оройуонугар оҕолорго 5-тэ бастакы миэстэни, улахан дьоҥҥо 2-тэ бастаталаабыта. Велоспортка 1969 с. республикатааҕы 5-с сайыҥҥы спартакиадаҕа 75 км-даах дистанцияҕа 2-с миэстэни ылан, кмс нуорматын толорбута. Кырдьык даҕаны, 50, 60, 70, 80 сылларга оройуон хайыһардьыттарын, сүүрүктэрин ааттара республикаҕа, Чочур Мыраан туонатыгар дорҕоонноохтук иһиллэригэр кыттыһан ылбытынан киэн туттар.

1969-73 сс. Иннокентий Хабаровскайдааҕы физкультура институтугар үөрэммитэ, бары даҕаны спорка, үлэҕэ-үөрэххэ, олоххо дьулуурдаах, көхтөөх эдэр ыччаттары кытта бииргэ үөрэммит кэмнэрин дьылҕатын бэлэҕин курдук саныыр, куратордара Александр Петрович Вечеренко саха оҕолорун олус сөбүлүүрэ, өссө биир группаҕа хайыһарга олимпийскай чемпион Сергей Савельевы, ону сэргэ Сунтаартан Капитон Никифоровы, Бүлүүттэн Владимир Евсеевы кытта бииргэ үөрэммиттэрэ.

Тренер быһыытынан Найахыга аҕыс сыл, Курбуһахха үс сыл уонна бастаан Кэптэнигэ икки сыл учууталлаабыт кэмнэригэр эрчийбит оҕолорун аахтахха, 50-ча үрдүк разрядтаах оҕолору бэлэмнээбитэ. Ордук тахсыылаахтык Найахыга үлэлээбитэ. Физкультура учуутала Дмитрий Пантелеймонович Готовцевтыын хардарыта көмөсүһэн, бииргэ доҕордоһон бултаан-алтаан ааспыт кэмнэрин, элбэх күрэхтэһиилэргэ оҕолоро кыайыыларынан үөрбүт-көппүт түгэннэрин хаһан да умнубаттык сүрэҕэр иҥэрэ сылдьар. Бу кыра 200-тэн тахса оҕолоох оскуола, 800-тэн, 400-тэн тахса оҕолордоох оскуолалар иннилэригэр түһүүтэ улахан үлэ түмүгэр ситиһиллэрэ саарбаҕа суох. Элбэх оҕо оройуон чемпионнарынан, республика күрэхтэһиитин призердарынан буолуталаабыттара.

1979-86 сс. старшай тренер быһыытынан үлэлээбитэ. Бу сылларга республиканскай күрэхтэһиилэргэ үстэ-2-с миэстэ (1979, 1980, 1981 сс.), үстэ 3-с миэстэ (1982, 1983, 1984 сс.) буолуталаабыттара. Бастакы разряды толоруу элбээбитэ, ол курдук, холобур: 9 оҕо 1980 с. толорбута, 6-10 оҕо оройуон сборнай хамаандатын састаабыгар киирэр буолара. Бастыҥ хайыһардьыттарынан араас сылларга буолбуттара: Сивцев  Евсей, Сивцев Алеша, Рожин Вася, Рожина Рита, Соловьева Нюта, Матвеев Ваня, Мухин Рома, Лугинова Лида, Румянцев Толя, Мухина Шура, Парникова Аля, Соловьев Сеня, Сивцев Дима, Рожин Миша, Мухин Гоша, Колодезников Проня, Степанов Данил, Гоголев Афоня, Румянцев Федя, Назаров Сеня, Лугинова Люба, Сивцев Ганя, Мухин Сеня, Гоголева Надя, Филиппов Сеня, Данилова Соня, Федорова Надя, Лыткина Нюта, Румянцева Соня, Гоголева Наташа, Колесова Даша, Прибылых Саргы, Никифоров Ваня, Фёдоров Алеша, Аммосов Илья, Винокурова Маша, Гоголева Нюргуяна, Румянцева Лиза, Фёдоров Коля, Фомина Ирианна, Пахомов Сеня уо. д. а.

Оҕолор дьарыктара хас күн аайы сарсыарда 7 чааска зарядкаттан саҕаланара, кыра группалар нэдиэлэҕэ үстэ, ортоку группалар түөртэ, улахан группалар биэстэ дьарыктаналлара, күһүн-саас уончалыы күннээх сбордар ыытыллаллара, сайынын оздоровительнай лааҕыр тэрийэн, сылы быһа эргиччи дьарык тахсарын ситиһэллэрэ.

Сыл аайы күһүн, саас традиция курдук хонуктаах походтарга киэҥ сиринэн сылдьалларын оҕолор олус астынар, сөбүлүүр этилэр. Кырдьык сороҕор кус да, куобах да сиэн үөрэр-көтөр этилэр. Найахы сирэ-уота киэҥэ-куоҥа, кырыһыабайа, булда-алда дэлэйэ кэпсээҥҥэ сылдьар буоллаҕа.

Өссө 1975 сылтан саҕалаан Иннокентий Филиппович республика сборнай командатын кытта сороҕор участник, сороҕор тренер, сороҕор представитель быһыытынан 1986 сылга диэри сылдьыспыта. Бу ахсынньы ортотуттан саҕалаан хаста да Южно-Сахалинскайга, Хабаровскайга, Улан-Удэҕэ, Новосибирскайга, Омскайга, Томскайга, Иркутскайга, Мурманскайга, онтон республика иһигэр Ленскэйинэн, Алданынан, Өлүөхүмэнэн, Дьокуускай куоратынан күрэхтэргэ сыбыытаан аххан биэрэллэрэ. Оскуола физкультурнай-спортивнай үлэҕэ инники күөҥҥэ тахсарын ситиспиттэрэ.  Биир да тылы булан, туох да мэһэйи оҥорбокко үлэлэппит оскуолатын директордарыгар Евстафий Никитич Федоровка, Семён Семёнович Готовцевка, Пётр Егорович Готовцевка, Иван Николаевич Даниловка, завучтарыгар Вера Петровна Мухинаҕа, Мария Егоровна Соловьеваҕа, Мария Петровна Винокуроваҕа махтанар.

1983-86 сс. Иннокентий Филиппович Курбуһах интернат-оскуолатыгар үлэлии тиийбитэ, иккис тренеринэн педучилищены саҥа бүтэрбит Анастасия Семеновна Иванова анаммыта. Сүрдээх көхтөөхтүк үлэҕэ ылсыбыттара, 6 группаҕа 90-ча оҕону эрчийэллэрэ. Оскуола директора Бурнашев Гаврил Васильевич улаханнык өйөөбүтэ. Интернат уопсайыттан биир улахан хоһу биэрэн, лыжнай база оҥостубуттара, 100 пара хайыһары Тандаттан, Бэйдиҥэттэн, Бороҕонтон атыылаһан аҕалан, стеллажтаан, хас биирдии оҕону инвертарынан хааччыйбыттара. Дьарыктанар сирдэрэ дэриэбинэ иһигэр ыһыахтыыр площадкаттан саҕаланар буолан, эбиэттэн киэһэ утуу-субуу хараҥарыар диэри 100-чэкэ киһи хайыһардыы сылдьара сүрдээх көхтөөх атмосфераны үөскэтэрэ, бэйэтэ туһунан кэрэ көстүү буолан дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалбыт.

Бу сыл улахан дьон республиканскай күрэхтэһиилэригэр Анастасия Семеновна Иванова уонна Марина Пухова (10 кылаас) ситиһиилээхтик кыттыбыттара улахан үөрүү, ситиһии этэ. Онтон Анастасия үрдүк үөрэххэ киирэн, иккис тренерынан Гуляев Николай Михайлович кэлбитэ.  Иннокентий Филиппович бу үлэлээбит сылларыгар үчүгэй көрдөрүүнү ситиспиттэрэ: Марина Пухова, Вася Пухов, Саргы Лазарева, Коля Бурнашев, Артур Аммосов, Гоша Бурнашев, Алеша Васильев, Рома Васильев, Афоня Аммосов, Гоша Аммосов, Ксения Протопопова, Феня Аммосованы, Люда Бурнашева, Саргы Филиппова, Таня Крылова, Миша Винокуров, Рита Лазарева, Афоня Васильев, Ваня Винокуров, Олег Винокуров уо.д.а.

Бу сылларга спордунан дьарыктаныыга, материальнай базаны  тупсарыыга Иннокентий кыаҕа  баарынан көмөлөһөн, үлэлэспитэ. “Сардаҥа” совхоз директора Пухов Николай Гаврильевич өйөөһүнүнэн Уус-Күөлүгэр улахан спортивнай зал тутуута күөстүү оргуйбута, онно  спортивнай площадка ирдэнэрэ, ол иһин  Иннокентий Филиппович дьарыктыыр оҕолоруттан биригээдэ тэринэн Пухов Вася, Аммосов Артурга, Васильев Алеша, Бурнашев Гоша, Терентьев Павлик, Бурнашев Коля, Бурнашев Ганя буолан, пилорамаҕа спортзал муостатын маһын, чараас хаптаһыннарын хайыттарбыттара, эмиэ да нэдиэлэ окко субуотунньукка сылдьыбыттара, ыһыахтыыр сир спортивнай площадкаларын оҥорбуттара: беговой дорожка 400 м, уһуну ыстаныы, дискэни, ядроны анньар сектордара, футбольнай хонуу, “полоса препятствий” массыына көлүөһэлэринэн, многоцелевой перекладиналар, городки площадкалара, икки волейбол площадкалара, баскетбол площадката  уонна 200 м уһуннаах бетоннай лыже-роллернай дорожка оҥороннор, оҕолор лыжеролигынан дьарыктана сылдьыбыттара. Анаан Амматтан, Мэҥэ Хаҥаластан физрук уолаттар кэлэн көрөн баран, хайҕаан турардаахтар. Өссө эбиитин күһүн ыһыахтыыр сири тула уот остуолбатын туруоран, киэһээтин хайыһардыырга освещение оҥорбуттара. Онон хойукка диэри хайыһардыыр кыахтаммыттара.

Иннокентий Филиппович Найахыга да, Курбуһахха да үлэлиир сылларыгар оҕолору кытта улахан дьону холбуу хайыһардатан, эрчиллиигэ көҕүлээн илдьэ сылдьара. Ол курдук, Найахыга Кривошапкин А.А., Сивцева М.Е., Протодьяконова В.Г., Шелковникова К.М., Попов А.А., Пестеров А.Е., Сивцев Г.Г., Румянцев И.В., Шелковников Г.Р., онтон Курбуһахха Окоемов Н.А., Аммосова Е.К., Попова Р.Н., Аммосов Н.В., Гуляев Е.М., Аммосов Е.К., Пухова Р.С., Окоемов Е.Н., Гуляев Н.М. араас сылларга оройуоннарын, нэһилиэктэрин, совхозтарын чиэһин көмүскээбиттэрэ.

Курбуһахха үлэлиир сылларыгар интернат-оскуола профкомун бэрэссэдээтэлинэн, эбиитин нэһилиэк депутата оҥороннор, биир сайын оскуола директорын солбуйан, салгыы Совет бэрэссэдээтэлин солбуйтаран, үлэ бөҕөтүн үлэлэппиттэрэ. Интернат-оскуола буолан, сайыны быһа оҕолор хас эмэ сиринэн лааҕырынан үлэлииллэрэ, сынньаналлара, аһынан-үөлүнэн хааччыйыы, олохторун хонтуруоллааһын, ремонт үлэтин ыыттарыы буолбута.

1986 сылга саас райком кадрга отделыгар ыҥыраннар, ДСО “Урожай” бэрэссэдээтэлинэн, кэлин аата уларыйан “ДФСО идэлээх союз” бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар республика биир үчүгэй көрдөрүүлээх оройуонун аатын түһэн биэрбэккэ үлэлээбитэ.

Маассабай спорт тыа сиригэр сайдарыгар аналлаах материальнай-техническай базаны хаҥатыыга күүстээх үлэ барбыта. Ол кэмҥэ Дүпсүҥҥэ, Мындаабаҕа, Уһун Күөлгэ, Тулунаҕа Баатаҕайга, Курбуһахха спортивнай заллар, Кэптэнигэ стадион үлэҕэ киирбиттэрэ.  Оройуон иһинэн физкультурнай-маассабай үлэ тэтимнээхтик ыытыллыбыта. Элбэх комплекстнай күрэхтэһиини таһынан саахымакка, дуобакка, футболга, волейболга, гиирэнэн анньыыга табаарыстыы көрсүһүүлэр, турнирдар, квалификационнай күрэхтэһиилэр ыытыллаллара, Уус Алдан футболга командата Москва куоракка Россия тыатын сирин футболистарын финалыгар 3-с миэстэни уонна Москва куоракка Рабочай спартакиада финалыгар Шелковниковтар дьиэ-кэргэттэрэ ситиһиилээхтик кыттыбыттара. Бороҕоҥҥо спортивнай күрэхтэһиилэр агитзоналарынан уонна тэрилтэлэр икки ардыларыгар комплекснай спартакиада быһыытынан спорт 8-9 көрүҥэр сыл устата ыытыллара. Маны таһынан ГТО многоборьетын нормативтарын тутуу тэрилтэлэринэн, нэһилиэктэринэн ыытыллаллара.

Бииргэ үлэлээбит оройуннааҕы Спорткомитет салайааччыларын, спорду көҕүлээччилэри Румянцев В.В., Кондратьев И.Х., Жирков И.М., Слепцов В.П., Румянцев И.С., Никифоров А.А., Максимов А.Н., Москвитин Н.П., Данилов А.Н., оройуон салайааччырын Аммосов Н.Е., Мигалкин Г.Г., Новогодин Л.И., Бурнашев И.В., спорт инструктордарын Орлов И.Е., Шелковникова К.М., Портнягин В.И., Васильев С.В., Иванов В.И., Охлопков И.И., Черкашин П.П. кытта биир санаанан, өйдөһөн үлэлээбитин күндүтүк саныыр.

Спорт наставниктарыгар – бэтэрээннэригэр Татьяна Ильинична, Борис Маркович Ивановтарга, Варвара Николаевна Новогодинаҕа, Михаил Афанасьевич Бурцевка үтүө-мааны сүбэлэринэн, спортка бэриниилээхтэрин махтала улахан.

Иннокентий Филиппович үлэтин уларытан 1992-2002 сс. улуустааҕы киин балыыһаҕа массажист-быраас быыһынан үлэлээбитэ. Элбэх ыарыһахтарга, оҕолорго түргэнник үтүөрэллэригэр күүс-көмө буолбута, дьон махталын ылыан ылбыта.

2002- 2018 сс. мас ууһунан индивидуальнай предприниматель быһыытынан үлэлээн, сылаас илиитинэн оҥорбут араас бытовой маллара, дьиэтин ааннара элбэх ыалга, тэрилтэлтэлэргэ эрэллээхтик сулууспалыы сылдьаллар.

Иннокентий Филиппович – үлэ бэтэрээнэ, РСФСР спордун бэтэрээнэ, хайыһарга ССРС спордун маастарыгар кандидат, СӨ спордун маастара, велоспортка ССРС маастарыгар кандидат, нуучча дуобатыгар 1 разрядтаах, Россия физкультуратын уонна спордун туйгуна, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, “Урожай” ДСО бочуоттаах үлэһитэ, Уус-Алдан улууһун бочуоттаах олохтооҕо, Мүрү нэһилиэгин уонна 2-с Лөгөй  нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо, “Ытык Аҕа” бэлиэ хаһаайына.

Кэргэнэ Анастасия Гаврильевна идэтинэн математика учуутала, Найахы, Курбуһах, Мүрү 1 N-дээх осуолаларыгар үлэлээбитэ, СР үөрэҕириитин уонна ыччат политикатын туйгуна, Мүрү нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо уо.д.а. наҕараадалардаах, нэһилиэк бэтэрээннэрин сэбиэтигэр уонна “Күндүүнэ” бэтэрээннэрин ансаамбылын 10 сыл салайан кэллэ.

Мигалкиннар дьиэ-кэргэттэрэ 6 оҕолоохтор, 15 сиэннэрин көрсөн түбүгүрэллэр, сүрэхтэрин сылааһын оҕолоругар, сиэннэригэр иҥэрэллэр, үлэ үөрүйэхтэригэр угуйаллар.

Иннокентий Филипповиһы «Урожай» уобаластааҕы сэбиэтин бэтэрээннэрин ааттарыттан өрөгөйдөөх 75 сааһын туолбутунан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит! Кытаанах, чэгиэн-чэбдик доруобуйаны, эдэрдии эрчими, дьиэ кэргэҥҥэ нус-хас, этэҥҥэ олоҕу баҕарабыт.

Александр ПОПОВ, СР спорка Үтүөлээх үлэһитэ, спорт ветерана, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Наахара, Хара, Табаҕа уонна Чурапчы улууһун Болтоҥо нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо.