И.Д. Новгородов нэһилиэстибэтэ – билим баай кылаата

Иван Дмитриевич Новгородов (1899-1972) – Дүпсүн сириттэн төрүттээх биллиилээх археолог, этнограф, фольклорист, кыраайы үөрэтээччи, Саха мусуойун тутаах үлэһитэ, РСФСР уонна Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ.

Үнүбэрсиэт устуоруйа салаатын бүтэрбит сылбар, 1975 сыл күһүнүгэр өрөспүүбүлүкэ Киин архыыбар үлэҕэ киирбитим. Куорат тэрилтэлэригэр сыһыарыллыбыт архыыптар докумуоннарын бэрээдэктиир салааҕа үлэбин саҕалаабытым. Саҥардыы үлэлээн эрдэхпинэ, Киин архыып дириэктэрэ Д.С. Шепелев, бэйэтэ кырдьаҕас сэбиэскэй-партийнай үлэһит, миигин ыҥыран ылбыта уонна сорудах биэрбитэ:

“Иван Дмитриевич Новгородов архыыбын дьаарыстааҥҥын, бэрээдэктээҥҥин, уоппус оҥороҥҥун, туспа пуонда тэрийэҥҥин, экиспэртиисэни аһараҥҥын архыыпка туттар”, – диэн.

Соторутааҕыта И.Д. Новгородов нэһилиэнньиктэриттэн кини архыыбын, кумааҕыларын атыылаһан ылбыттарын истэр этим. Кураанах турар кабинекка ол кумааҕылары толору кутан кэбиспиттэрин сөҕө көрбүтүм. Иннэ-кэннэ биллибэт курдук ыһыллан хаалбыт өрөһөлөнө сытар кумааҕылары дьаарыстыыр үлэттэн бары салланнар аккаастаммыт этилэр. Уонна биир сүрүн биричиинэтинэн – туох да төлөбүрэ суох эбии үлэни ким да ылыныан баҕарбатаҕа.

Сылтан төһө эбит ордук кэми хабан, бэйэм тус үлэбиттэн иллэҥ бириэмэни ордорон, сороҕор өрөбүллэри тилэри ылсан туран үлэлээммин, И.Д. Новгородов суруйбут уонна муспут кумааҕыларын, докумуоннарын уонна матырыйаалларын хас биирдиитин күнүн-сылын тутуһан, бэрийэн, наардаан чөмчөппүтүм. Барыта 500-чэ ахсааннаах дьыала биирдиитэ кинигэ курдук тиһиллибитэ. Хаста да төхтөрүйэн илиинэн пуонда уоппуһун толорбутум, суруйбутум. Онтон экиспэртиисэ хамыыһыйатын кытаанах бэрэбиэркэтин аһардаммын, туспа пуондалаан архыыпка туттарбытым. Анал пуонда уоппуһун киирии тылыгар И.Д. Новгородов олоҕун илгэтин бастакынан толору суруйбутум, кэлин кини олоҕун көрдөрөр суруйууларга ол тирэх буолбута.

Онон ити хос үлэбин хара саҕаланыаҕыттан бүтэриэхпэр диэри балтараа сыл ааспыта. Ити кэм иһигэр Иван Дмитриевич олоҕун усталаах-туората харахпар бу баардыы элэгэлдьийэн ааспыта, өйбөр-санаабар умнуллубаттык иҥэн хаалбыта. Кини олоҕун илгэтэ бэрт уустук кэмнэри хабан ааспыта. Өйүн саҥа тутан эрэр эдэр киһи Гражданскай сэрии кэмигэр Саха уобалаһын норуотун быраабатын тиһигэр суруксутунан үлэлээбитэ. Ол үлэтэ кэлин кини олоҕор охсуулаах буолбута. Иркутскай куорат үнүбэрсиэтин бүтэрэн, аспирантураҕа үөрэнэр кэмигэр үрүҥҥэ сулууспалаабыта биллэн, үөрэҕиттэн уурайарга күһэллибитэ. Кини суруйбут күннүктэрин ааҕа олорон, хайдахтаах курдук кини өйө-санаата тууйуллан, саҥарар саҥата сарбыллан, суруга-бичигэ суоруллан, күннээҕи түбүгү эрэ бэлиэтиириттэн астымматын илэ-бодо өйдөөн кэлэҕин.

Ити гынан баран, Иван Дмитриевич билимҥэ суолталаах ыстатыйалара лоп-бааччы ылыннарыылаах тылынан суруллубут, элбэх фактическай матырыйаалга олоҕурбут, түмүктүүр этиилэрэ дириҥ толкуйтан тахсыбыт уратылаахтар. Үгүһү билэринэн уонна киэҥник эҥсэн суруйарынан, Саха сирин историктарынан убаастанар, ытыгыланар эбит этэ. Ол иһин даҕаны, кини алгыһын ылаары кэлин аатырбыт учуонайдар А.П. Окладников, Г.П. Башарин уо.д.а. бэйэлэрин үлэлэрин аахтаран, сыана быстара биэрэллэрэ. Кини сыанабылыгар хайдах эрэ аҕалыы сыһыаннаһан, өйөөн-убаан, үөрэтэ соҕус тыллаах-өстөөх суруйар идэлээҕэ. Түмүк уонна хос бэлиэтээһиннэрэ нууччалыы тылынан, киһи сөҕүөн курдук, бүтэһиктээхтик, уу тэстибэттии ыпсарыллыбыт буолара.

И.Д. Новгородов архыыбын пуондатын туһанааччыларга үлэлэрин чэпчэтэр туһуттан айымньылаах баай нэһилиэстибэтин маннык тыыран уоппустаабытым: 1) И.Д. Новгородов айбыт, суруйбут матырыйааллара; 2) Киниэхэ туһуламмыт суруктар; 3) РСФСР уонна САССР Үрдүкү Сэбиэттэрин президиумнарын бочуотунай кырааматалара, эҕэрдэ суруктар, уруйдуур аадырыстар; 4) Тус бэйэтин олоҕун илгэтин докумуоннара; 5) номуука суолталаах ыстатыйалар, кинигэлэр сыанабыллара; 6) Туора дьонтон тиксибит матырыйааллар.

Саамай бөдөҥ салаанан бастакыны бэлиэтиибит. Манна И.Д. Новгородов фольклорга, этнографияҕа, кыраайы үөрэтиигэ, устуоруйаҕа муспут үлэлэрэ, ыстатыйалара, хомуурунньуктара тиһиллэн киирбиттэрэ, идэтийэн туран үлэлиир устуоруктар кыраҕы харахтарын иитигэр киириэҕэ. Уос номохторун кытта түмпүтэ чинчийээччилэр болҕомтолорун тардыан эмиэ сөп. Төрүччүлэрин үөрэтэр дьон бу салааны хаһаннар, хайаан да көрүөхтэрин наада эбит.

Этнография уонна археология саҥа салааларын И.Д. Новгородов Саха сиригэр атаҕар туруорааччылартан биир бастыҥнара диэтэхпитинэ сыыһыахпыт суоҕа дии саныыбын. Биллиилээх учуонайдарбыт Е.Д. Стрелов, Г.В. Ксенофонтов кэннилэриттэн, сороҕор тэҥҥэ да диэххэ сөп, археология хаһыыларын анаан-миҥээн ыыппыта. Барыта 60-ча хаһыыны оҥорбута, булумньутун мусуой пуондатыгар туттарбыта. Хаһыы үлэтин отчуотун үгүс өттө бу салааҕа киирбитэ. Кини үлэлиир кэмигэр кыраайы чинчийэр мусуой билим хабааннаах, улахан суолталаах ыстатыйалар хомуурунньуктарын бэйэтэ тутан-хабан, эрэдээксийэлээн таһаарбыта. Новгородов ити курдук төрөөбүт кыраайы үөрэтиигэ, чинчийиигэ туһуламмыт үлэни Саха сирин үрдүнэн иилээн-саҕалаан утумнаахтык ыыппыт үтүөлээҕин хайаан да бэлиэтиибит. Холобур, Саха судаарыстыбаннай тыйаатыра төрүттэниитин чопчулуур кэккэ докумуоннары булбута, бэйэтин илиитинэн бэлиэтээһин оҥорбута. Бу киэҥ салааҕа хаһан да бэчээккэ тахсыбатах, ол эрэн сонун этиилээх ыстатыйалар, докумуоннар баалларын чинчийээччилэр булуохтара уонна туһаныахтара.

И.Д. Новгородов төрөөбүт сирин-уотун мэлдьи өрө тутар, бүтэйдии таттаран ыалдьар дьиҥнээх патриот этэ диэн тоһоҕолоон этэр бырааптаахпын. Мүрү күөл туһунан элбэх үһүйээннэри хомуйбута. Ытык Эбэ кини кэмигэр ыараабыт туругун ыарыылаахтык ылынан, чэбдигирдэр уонна ырааһырдар үлэни ыытарга тыл көтөҕөрө. Мүрү күөлүн былыыгын чинчийэргэ ыҥырара. Былыргы тутуулар, таҥара дьиэлэрэ, аҕабыыттар, кулубалар, кинээстэр тустарынан сиһилии суруйбута. Ону таһынан, Абалаах күөлүн эмтээх былыыгын таба туһанан, дьон-сэргэ сүһүөх ыарыытын кыайа тутар санаторийын тутарга бэйэтин этиитин сурукка түһэрбитэ.

Аныгы бэчээт кээмэйигэр сөп түбэһиннэрэн, хас биирдии дьыаланы, оннооҕор туспа тыырыллыбыт, бэйэтэ туспа ааттаах дьыала бөлөҕүн толору эридьиэстиир түгэн суоҕа биллэр. Ол эрээри, Иван Дмитриевич дьиҥнээх историк үрдүк аатын иҥэриммит буолан, бэйэтэ архыып матырыйаалларыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһарын хайаан да бэлиэтиири наадалааҕынан ааҕабын. Кини кумааҕыларын бэрийэ сылдьан, туспа дьон суруйбут, муспут докумуоннара бөлөҕүнэн сылдьарын араарбакка, туора туппакка Иван Дмитриевич пуондатыгар биир уоппус иһигэр атын салаанан киллэрбитим.

Бастатан туран, кинини кытта бииргэ үлэлэспит, үөлээннээҕэ Сэһэн Боло хомуйбут матырыйааллара хас да архыыпка харалла сыталлар. Сорох ордубут докумуоннары Иван Дмитриевич кимиэхэ да биллэрбэккэ, сыа-сым курдук тутан, харыстаан илдьэ сылдьыбыт. Ордук мөккүөрдээх түгэннэргэ баһырҕай тыллаах, тустаах дьоҥҥо омсолоох докумуоннар бааллара. Сэрии бүппүтүн кэннэ Сэһэн Боло үрдүнэн ыарахан күннэр бүрүүкээбиттэрэ. Кинини былыргыны түөрэр, баай төрүттээх диэн сорохтор үөҕэн барбыттара. Иван Дмитриевич ол күүгэн курдук үллүбүт мөккүөрдээх хампаанньаҕа кыттыспатаҕа. Сэһэн Боло туһунан докумуоннары, ыстатыйалары харыстаан бэйэтин архыыбар хаалларбытын пуондатыгар холбообутум.

Иккиһинэн, кини Саха сиригэр төрөөбүт дириҥ силистээх-мутуктаах, олохтоох нууччалартан төрүттээх Пантелеймон Васильевич Попов докумуоннарын ыспакка-тохпокко илдьэ сылдьыбыта. Бу дьон иккиэн истиҥ сыһыаннаахтара. Иван Дмитриевич кинини “бессеребреник” диэн ааттаан ытыгылыыра. П.В. Попов 1957 с. Дьокуускай куората төрүттэммитэ 325 сыллааҕы үбүлүөйүгэр анаан «План города Якутска в 1917 г. Историко-графическай атлас» диэн альбом бэлэмнээбитэ. Ол сыралаах үлэтин Новгородов үрдүктүк сыаналаабыта уонна бэчээттээн таһаарарга этии киллэрбитэ да, туолбатаҕа. Дьэ, ол альбому ыһыллыбыт кумааҕылартан булан ыламмын, кимиэхэ да тиксэрбэккэ, эмиэ туспа бөлөххө сыһыары тутан уоппустаабытым. Кэлин 2009 с. Национальнай архыып туспа альбомунан отой аҕыйах ахсаанынан бэчээттээн таһаарар үлэтигэр сүрүн өттүн толорбутум.

Үсүһүнэн, Дьокуускай куоракка былыр улуустартан киирэн элбэх атыыһыт эргинэн кыаҕырбыттара. Олор истэригэр сахалартан бастакынан бастакы гильдиялаах атыыһыт, коммерция-советнига Н.Д. Эверстов-Сэрбэкэ баара. Кини архыыбын Иван Дмитриевич булан ылан, эмиэ бэйэтин архыыбар сытыарбыт этэ. Ол докумуоннары биири да энчирэппэккэ, кини пуондатыгар укпутум. Олортон билиҥҥи коллекционердары ымсыырдар кыраныысса таһыгар тахсарга бэриллибит Н.Д. Эверстов пааспара баарын ыйабын.

Түмүктээн эттэххэ, Иван Дмитриевич Новгородов ааспыт үйэ 20-30-с суостаах сылларыгар хаарыллыбыт буолан, үлэтин түмүгүнэн кинигэ суруйан таһаарар кыаҕа суоҕа. Дириҥ суолталаах кэккэ ыстатыйалары суруйарынан уонна хас да хомуурунньуктары таһаарбытынан муҥурдаммыта. Хата, айымньылаах үлэтин усталаах туоратыгар муспут баай архыыба кэннигэр хаалар кэриэһэ буолбутун элбэх көлүөнэ учуонайдара, кыраайы үөрэтээччилэрэ, чинчийээччилэрэ киэҥник туһанан, кинигэ-ыстатыйа суруйан, дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕаталлар. Иван Дмитриевич Новгородов аата ол иһин умнуллубат. Кини сүдү баайа, биһирэмнээх нэһилиэстибэтэ норуотугар өлбөккө-сүппэккэ мэлдьи эргиллэн кэлэ туруохтара, дьиҥ чахчыларынан бигэргэтэн саха норуотун устуоруйатын чопчулуохтара.

Пантелеймон ПЕТРОВ – Хардыы, кыраайы үөрэтээччи.

2024 сыл.