Талааннаах тириэньэр, таһымнаах тэрийээччи, үрдүк кылаастаах судьуйа

Саха сиригэр үөрэх кыһатын салаатыгар тустуу сайдыытыгар элбэх көлөһүнүн тохпут, чахчы бэйэтин кылаатын киллэрбит уонна элбэх ситиһиилэри ситиспит киһинэн, СГУ тустууга сүрүн тириэньэрэ Николай Егорович Степанов буолар. Бу ахтыы суругум кини сырдык кэриэһигэр ананар…

Николай Егорович Степанов Ньурба оройуонун Акана нэһилиэгиттэн төрүттээх, от ыйын 1 күнүгэр 1946 с. күн сирин көрбүтэ. Ийэтэ – Марина Тимофеевна Петрова, аҕата – Степанов Егор Егорович-Моойук Уус, 1891 с. Аканаҕа төрөөбүт, төрүт уус Муоһааны киһитэ. Кини маска да, тимиргэ да олус уус киһи этэ диэн олохтоох дьон кэпсииллэр: “Моойук оҕонньор дьоҥҥо аккаастыыр диэни билбэт этэ. Ол иһин тыа дьоно улахан да, кыра да наадаҕа чугаһын-ырааҕын аахсыбакка кэлэн, киниэхэ эрэ тэриллэрин оҥоттороллоро. Оҕонньор аһара сымнаҕас майгылааҕа”. Моойук Уус 62 сааһыгар тыҥатынан ыалдьан өлөөхтөөбүт.

Соҕотох оҕолоро Николай дьонун туһунан маннык ахтан кэпсиир: “Мин ийэм Петрова Марина Тимофеевна дьоно Чиллэ үрэх уҥуор Амыр Тиикэн диэн сиргэ олорбуттар. Араспаанньалара Ивановтар диэн эбит. Ийэм хос эһээтэ Иванов Кугас-Охонооһой (Аппанаас) диэн Өлүөхүмэттэн кэлбит кэлии нуучча киһитэ эбит. Кинини Өлүөхүмэттэн Баай Байбал диэн атыыһыт киһи аҕалан олохтообут. Манна аҕалан кинини Кугас Аппанаас диэн сахалыы ааттаабыттар. Бу Кугас Аппанаастан тэнийбит оҕолор үксүлэрэ сырдык хааннаах, сырдык харахтаах, кугас баттахтаах, ураты соҕус дьүһүннээх буоланнар, харахха быраҕыллар дьоннор эбит. Ийэм аҕата Иванов Тимофей Иванович, кыра Тимэппий диэн. Тимэппий аҕата Кугас Аппанаас уола Уйбаан, ийэм эһээтэ буолар.

Мин ийэлээх-аҕам олус эйэлээхтик олорбуттара. Миигин оскуолаҕа үөрэттэрээри Чкаловтан дьиэлэрин көтүрэн, Аканаҕа көһөрөн аҕалбыттара. Аҕам 1953 с. өлбүтүн кэннэ, ийэм биһикки бэйэбит бас билэр дьиэлээх буолан абыраммыппыт. Ити саҕана элбэх ыал дьиэлэрэ суох буолан, ыалларга дьукаах киирэн олорор этилэр. Биһиэхэ хас да ыал дьукаах олоро сылдьыбыттара. Ийэм сүөһү тутар, хортуоска үүннэрэн эбинэр буолан, ыал буолан бэркэ олорбуппут. Ийэм барахсан наһаа көнө майгылааҕа, аҕыйах саҥалааҕа, сатаан дьону кытта этиспэт этэ, хараҕын уута кэлбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалара, оннук уйан сүрэхтээх, олус сырдык киһи этэ. Дьүөгэлэрэ кэпсииллэринэн, ийэм наһаа кыраһыабай дьүһүннээх, уурбут-туппут, чочуйбут курдук быһыылаах-таһаалаах, кугас баттахтаах, сырдык харахтаах, үрүҥ субалаах мааны дьахтар этэ. Кинини олус эрдэ кэргэн биэрэннэр үөрэммэккэ хаалбыт, илии баттыырыгар нэһиилэ аатын суруйар этэ. Ол да иһин буолуо, аҕыс кылааһы бүтэрээппин кытта, миигин куоракка үөрэттэрэ ыыппыта. “Мин хайдах эмэ гынан олоруом, эн хайаатар да үөрэхтээх киһи буол”, – диэхтээбитэ.

Аҕата уол олох кыра эрдэҕинэ, сэттэ сааһыгар өлбүт буолан, Коляны ийэтэ соҕотоҕун иитэн-такыйан атаҕар туруорбут.

Оскуолаҕа киирэр сааһа туолан, Коля Акана оскуолатыгар бастакы кылааска үөрэнэ киирбитэ.

Ол саҕана, кини тустуук буолар дьолугар, Акана оскуолатыгар математика учуутала П.Н. Соколов диэн киһи, уолаттары мунньан тустуу секциятын бастакынан арыйан үлэлэппитэ. Туспа дьарыктанар сир суох буолан, оҕолор кылаастан үөрэнэр паарталары көрүдүөргэ таһааран, аҕыйах таҥас мааты муостаҕа тэлгээн, тустуу хамсаныыларын уонна араас албастарын үөрэтэллэрэ. Бу манна сылдьан эдэр уол Коля кыра кылаастан саҕалаан, бастакынан тустуу диэн тугун этинэн-хаанынан билбитэ. Кыра эрдэҕиттэн хара үлэни билэн, кыайа-хото тута улааппыт уол буолан, Коля бэйэтин лаппа кыанар этэ, ол да иһин, уол тустууну олус сөбүлээн туран дьарыктаммыта. Нэһилиэк оройуон кииниттэн тэйиччи сытар буолан, уолаттар үксүн бэйэлэрин истэригэр тустуу тэрийэллэрэ, сайын ыһыахтарга тусталлара. Коля ити кэмҥэ сайын аайы чугас сытар нэһилиэктэр ыһыахтарыгар тиийэн хапсаҕай күрэҕэр улахан дьону кытта тустара, кыайара даҕаны, хоттороро даҕаны. Оччолорго кыайыы бирииһэ 3-5 солкуобай харчы буолара. Арай ахсыһы бүтэрбит сылыгар, Ньурбаҕа аатырар Бүтэйдээх ыһыаҕар тиийэн тустан, барыларын кыайталаан, сибиэһэй мүһэнэн наҕараадаланан турар. Бу эдэр уолга улахан ситиһии этэ.

1964 с. ахсыс кылааһы бүтэрэн баран, ийэтин баҕа санаатын толорон, Николай Дьокуускай куорат бастакы нүөмэрдээх физкультура учууталларын бэлэмниир училищеҕа (ЯПУ-1), физкультура салаатыгар туттарсан, орто үөрэххэ үөрэнэ киирбитэ.

Манна үөрэнэ киирээт, Николай тустуутун салҕаан, үтүөлээх тириэнэр Н.Н. Волков салалтатынан эрчиллэн барбыта. Кини эрчиллэр бөлөҕөр биллэр тустуу маастардара, Семен Алексеев, Алексей Мостахов, Юрий Васильев, Денис Кривошапкин, Владимир Никифоров, Анатолий Амбросьев, Валерий Колодезников, Валерий Петров, Николай Неустроев буолан бииргэ эрчиллибиттэрэ. Ити курдук эрчиллэ сылдьан, бастакы ситиһиилэр кэлбиттэрэ. Ол курдук, 1965 с. Чурапчыга буолбут Саха АССР уолаттарга күрэхтэһиитигэр аан маҥнай тустан иккис миэстэни ылары ситиспитэ. Салгыы Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатын састаабыгар киирэн Красноярскай куоракка Сибиир уонна Хотугу Илин зонаҕа улахан дьон күрэхтэһиитигэр күүстээх ыйааһыҥҥа тустан, иккис миэстэни ылан, пьедесталга тахсан турбута. Бу сыл Бүтүн Россиятааҕы “Спартак” общество көбүөрүгэр Волгоград куоракка бириистээх миэстэҕэ тиксибитэ. Итинник эдэр уол тустуунан эрчиллэн, кыайыы амтанын билэн үөрэ-көтө сырыттаҕына, 1965 c. иккис кууруска үөрэнэр кэмигэр, күн сирин көрдөрбүт, соҕотох таптыыр киһитэ, күҥҥэ тэҥниир соҕотох киһитэ, ийэтэ Марина Тимофеевна бу Орто дойдуттан ыалдьан суох буолбута… Николай кыра эрдэҕинэ аҕата, онтон аны ийэтэ өлөннөр, 19 сааһыгар чороҥ соҕотох хаалбыта… Ол да буоллар, Николай санаатын түһэрбэккэ, ийэтэ эппит сырдык баҕа санаатын толорор сыалтан, үөрэҕэр өссө күүскэ кыһанан туран үөрэнэ сылдьыбыта.

Итинник ситиһиилээхтик утумнаан тустуунан эрчиллэ уонна үөрэнэ сырыттаҕына, 1966 с. Николайы Сэбиэскэй армия кэккэтигэр сулууспалыы ыҥырбыттара. Хас да үчүгэйдик туста сылдьар уолаттары, Николай Степановы, Моисей Литвинцевы, Юрий Васильевы уо.д.а. Забайкальскай байыаннай уокурук тириэнэрдэрэ бэйэлэригэр армияҕа сулууспалата ылбыттара. Инньэ гынан, Николай Чита куоракка СКА-19 тиийэн сулууспатын саҕалыыр. Манна тиийэн бииргэ барбыт бэйэтин уолаттарын таһынан, Николай Габышев, Максим Тихонов, Константин Луковцев курдук саха тустуутугар биллэр уолаттары кытта бииргэ сулууспалыыр. Сулууспалыы сылдьан сотору кэминэн Забайкальскай байыаннай уокурук күрэхтэһиитигэр чемпион буолар. 1967 с. ЗабВО күрэхтэһиитигэр тустан иккистээн чемпион аатын ылар.

Николай этэҥҥэ сулууспатын бүтэрэн, дойдутугар төннөн кэлэн, Дьокуускайга педучилищеҕа үөрэҕин салгыыр уонна ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрэр. Хайаан да ийэтин сырдык кэриэһин толорон салгыы үрдүк үөрэххэ киирэн үөрэнэр санаатын бигэтик ылыммыта.

Биир түгэни быһа тардан ахтан ыллахха…

Николай куоракка Педучилище үөрэнэ кэлбитигэр, үөрэнэр группатын салайааччыта Масагутова Вера Петровна диэн үтүө санаалаах учуутал, кини оҕо сааһын уонна оскуолатааҕы олоҕун сиһилии билсэн баран, кинини тулаайах аҥаардаах уол эбит диэн санааттан, Коляны хара маҥнайгыттан олус сөбүлээн уонна бүөбэйдээн илдьэ сылдьыбыта. Ол курдук, үөрэнэ кэлээтин кытта, киниэхэ интэринээт уопсайыгар миэстэ биэрэн олордубута уонна аһыырыгар анаан “Романовка” остолобуойугар туспа талон биэрэрэ. Аны туран, Николай үөрэҕин бүтэрээтин кытта, салгыы үрдүк үөрэххэ үөрэнэ бардын диэн, Хабаровскай куоракка билэр дьонун кытта бэйэтэ кэпсэтэн, онно физкультура институгар үөрэнэ барарыгар аналлаах сурук (направление) оҥотторон биэрбитэ. Ону буоллаҕына, ол кэмҥэ манна Дьокуускай куорат аһаҕас түһүлгэтигэр Казахстан уолаттара Абилсент Айханов, Амангельды Габсатаров, Мусабек Капанов, Аманжол Бугубаев курдук уолаттар туста кэлэ сылдьаннар, Коля уолбут кинилэри кытта ыкса билсэн, бу уолаттар уолбутун дэлби агитациялааннар, кинилэр ыҥырыыларынан, уолбут Алма-Атаҕа үрдүк үөрэххэ үөрэнэ барар буолбута.

Ити курдук, 1969 с. Николай Алма-Ата куоракка тиийэн, Казахстаннааҕы физкультурнай интститут устудьуона буолбута. Бу манна киирии экзаменнарын барытын этэҥҥэ туттарсан баран, арай ууну харбааһыны олус ыарырҕаппыт эбит, хаһан да ууга харбаабатах уол буолан. Учууталлара ыраах Саха сириттэн кэлбит үөрэнээччи диэн санааттан аһынан, сөптөөх сыана туруорбуттар эбит. Манна үөрэнэ сылдьан Коля тустуутунан эрчиллэн, сыл буолан баран, Бүтүн Казахстан студеннарын оонньууларыгар, Чимкент куоракка тустан бочуоттаах иккис миэстэҕэ тиксэр. 1971 с. аатырбыт Сойуус үрдүнэн ыытыллар Караганда куоракка Сэбиэскэй Сойуус дьоруойа Нуркен Абдиров бирииһигэр Бүтүн Сойуустааҕы турнирга иккис миэстэни ылан, тустууга ССРС успуордун маастарын нуорматын эрэллээхтик толорор. Икки сыл устата Казахстан сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнинэн сылдьан араас таһымнаах күрэхтэһиилэргэ кыттыбыта.

Өссө сулууспатын бүтэрэн кэлэн педучилищеҕа үөрэҕин салгыы сылдьан, Николай куорат биир эдэркээн нууччалыы иитиллиилээх кыыһын Натальяны кытта ыкса билсибитэ. Алма-Атаҕа тиийэн биир сыл үөрэнээт, сайыҥҥы сынньалаҥҥа дойдутугар куоракка кэлэ сылдьан, бу кыыһыгар бэйэтэ этии киллэрэн, икки эдэр дьон сүрэхтэрин холбооннор, 1970 с. ыал буолан уруу тэрийэллэр. Аны уоллаах кыыспыт иккиэн бэйэлэрэ эрэ буоланнар, кимтэн да көмө көрдьүүр кыахтара суох сырыттахтарына, куоракка олорор үтүө санаалаах Ньурба киһитэ, Константинов Моисей Афанасьевич бэйэтэ тылланан, уоллаах-кыыс сыбаайбаларын бэйэтин чааһынай дьиэтигэр (ул. Гоголя, 30) тэрийэн ыыппыт. Ити курдук биир эмиэ эдэр саха ыала үөскээбитэ. Николай күһүн үөрэҕэр Алма-Ата барарыгар кэргэнин Натальяны илдьэ барар. Итиннэ тиийэн эдэр ыал бастакы уоллара Ньургустан күн сирин көрөр.

Ити курдук эдэр ыал ыраах Саха сириттэн тэйэн, оҕо төрөтөн быр-бааччы олорон, Николай үөрэҕин бүтэрэр кэмэ тирээн кэлбитэ. Туох барыта быалаах-туһахтаах диэбит курдук, ити кэмҥэ 1973 с. Алма-Атаҕа Сибиир, Орто Азия уонна Казахстан устудьуоннарын оонньуулара буолбута. Манна Саха сириттэн СГУ хамаандата кэлэн кыттыыны ылбыта. СГУ хамаандатын Г.А. Гусев, Г.Г. Сивцев уонна СГУ тустууга сүүмэрдэммит хамаандатын тириэньэрэ, биллиилээх маастар тустуук Анатолий Габышев салайан илдьэ кэлбиттэрэ. Бу кэлэ сылдьаннар кинилэр манна үөрэнэр Саха сирин устудьуоннарын кытта көрсүһүү тэрийбиттэрэ. Үөрэҕин бүтэрээри сылдьар Николай Степановы сөбүлүү көрөннөр, кинини СГУ физическай иитиигэ кафедратыгар үлэҕэ ыҥырбыттара. Ити курдук Николай үөрэҕин кэнниттэн ханна үлэлии барыахтааҕа эрдэттэн быһаарыллан хаалбыта.

Маннык түгэн эмиэ баара

Ол курдук, Николай үөрэнэр үөрэҕин салаата (институт) киниэхэ бэйэтин дьаһалын, атыннык чуолкайдаан эттэххэ, государственнай комиссия анаабыт (распределение) суругун туттарбыта. Ол сурук быһыытынан үөрэҕин бүтэрбит Николай Степанов Душанбе куоракка тиийэн Физкультурнай институкка ананан үлэтин саҕалыахтаах эбит. Хайыахтарай, уоллаах-кыыс ити куораты көрө уонна үлэлиир сирдэрин билсэ Душанбе куоракка айаннаабыттара. Кинилэр дьоллоругар, ити куоракка саха уола Борис Аргунов тиийэн үлэлии сылдьар кэмэ этэ. Манна даҕатан эттэххэ, Борис Аргунов сахалартан бастакынан Алма-Ата физкультурнай институтун үөрэнэн бүтэрбит киһи буолар. Ону ааһан, кини сахалартан бастакынан тустууга ССРС маастара буолар. Бу дойдуга олохсуйан үлэлээн, кэлин Таджикскай ССР үтүөлээх тириэньэрэ буолбута. Биһиги дьоммут иккиэн киниэхэ тиийэн түспүттэрэ уонна куораты кытта билсибиттэрэ. Уоллаах-кыыспыт бу дойду климатын олох сөбүлээбэтэхтэрэ, ол иһин, уһуну-киэни ырыта барбаккалар, Сахабыт сиригэр тиийэн үлэлиир эбиппит диэн, Дьокуускайга үлэлии тиийэн кэлбиттэрэ.

Ити курдук, Николай Егорович Степанов 1973 с. үрдүк үөрэҕин ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрэн Дьокуускай куоракка кэлэн, маҥнай РФМШ оскуолатыгар физкултуура учууталынан, онтон 1974 сылтан СГУ физическай иитиигэ кафедратын эдэр үлэһитэ буолбута. Эдэр үлэһиттэр маҥнай утаа 14-с уопсай дьиэҕэ студеннары кытта биир дьиэҕэ олорбуттара.

Салгыы Николай Егорович бэйэтэ кэпсиир: “1974 сылтан Саха государственнай университетыгар Физкултуура кафедратыгар тустуу салаатыгар тириэньэринэн үлэбин саҕалаабытым. Ол саҕана СГУ спортивнай базата суоҕун кэриэтэ этэ, эгэ тустуу саалата туспа баар буолуо дуо? Инньэ гынан аҕыйах ахсааннаах уолаттарбытын куорат саалатыгар Орджоникидзе уулуссатыгар турар “Спартак” общество дьиэтигэр, дьон аҕыйаабытын кэннэ тиийэн, киэһэ 20 чаастан дьарыктыыр этибит. Ол кэмҥэ СГУ тустууга хамаандата Саха сирин күрэхтэһиитигэр бириистээх миэстэҕэ тиксибэт, муҥутаан 5-7 миэстэҕэ тиксэр эбит этэ. Ити саҕана мин эрчийэр кэммэр биллэр тустууктар Михаил Дьячковскай, Владимир Иванов, Анатолий уонна Николай Алексеевтар, Илья Григорьев, Петр Лазарев, Алексей Афанасьев баар этилэр.

Аҕыйах сылынан “Юность” стадиоҥҥа икки этээстээх мас спортивнай саала тутуллан, тустууктар бэйэбит туспа эрчиллэр буолбуппут. Инньэ гынан, бэйэбэр кытаанах сыал-сорук туруорунаммын, СГУ тустуук уолаттары ыҥыртаан, кинилэр үөрэххэ кэлэн киирэллэригэр күүстээх үлэни ыыппытым.

Ол түмүгэр, СГУ тустууга хамаандата лаппа халыҥаан, күүһүрэн барбыта. Олор истэригэр биллэр тустууктар Валерий Скурихин, Николай Коркин, Захар Чукров, Семен Окладников, Сергей Дмитриев, Петр Бурцев, Максим Васильев – кинилэр бары Тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар киирэн үөрэммиттэрэ; Марк Сибиряков, Александр Тимофеев, Валентин Константинов, Михаил Каженкин, Валерий Керемясов, Алексей Максимов – бары БГФ; Алексей Стручков, Егор Неустроев, Вячеслав Климовскай – ИТФ; Дима Егоров – Физфак; Леонид Попов – Матфак; Владимир Винокуров, Борис Борисов, Егор Алексеев – Педфак.

Ити кэмҥэ соҕуруу араас таһымнаах күрэхтэһиилэргэ элбэхтэ барар-кэлэр буоланнар, уолаттар үөрэхтэригэр көтүтүүлэрэ элбэх буолара, сорохтор үөрэхтэрин лаппа ыарырҕатар түгэннэрэ эмиэ баар буолара. Ол аайы мин уолаттар үөрэхтэрин барытын үөрэнэр сирдэригэр тиийэн, үөрэтэр учууталларын кытта биирдиилээн көрсөн быһаарсарым, кэпсэтэрим. Уолаттарым бары этэҥҥэ үөрэхтэрин бүтэрэн, дьоҥҥо хайҕанар араас идэлээх үлэһит буолбуттара.

Ити кэмҥэ Саха сирин тустууга күрэхтэһиитигэр Н.Тарскай бирииһигэр СГУ хамаандата тоҕус төгүл бастаан, Россия Үрдүкү үөрэхтээһинин салаатыгар үстэ субуруччу бастаан, онтон Белоруссия Минскэй куоратыгар буолбут Сэбиэскэй Сойууска бастыыр иһин күрэхтэһиигэ бочуоттаах үһүс миэстэ буоламмыт, урукку өттүгэр ситиһиллибэтэх кыайыылары аҕаламмыт, СГУ салалтата тустууга элбэх болҕомтотун уурар буолбута. Күрэхтэһиилэргэ барарбытыгар үп-харчы көрүллэр буолбута, дьарыктанар, олорор усулуобуйабыт эмиэ тупсубута, тустуук уолаттарбыт СГУ эмтэнэр-сынньанар профилакторийга киирэн сынньанар буолбуттара. Ити курдук СГУ салайааччылара сыыйа тустууну өрө тутан барбыттара. Мин хойукка диэри оччотооҕу СГУ ректорыгар Ариан Ильич Кузьмиҥҥа, үөрэх проректорыгар Николай Антонович Гоголевка уонна уолаттарбын үөрэппит бары учууталларга махтана саныыбын. Кинилэр көмөлөрүнэн СГУ-га тустуу олус сайдыбыта.

Үлэни эрдэттэн былааннаан, инники соруктары сөпкө эрэ туруоруннахха, үчүгэй түмүк уонна ситиһии кэлиэхтээҕин мин бэркэ диэн өйдүүр этим. Ол иһин сайын аайы үөрэххэ киириэхтээх оҕолору кытта үлэбин күүскэ ыытарым. Бу ырааҕы ыралаан көрөр былааммар СГУ салалтата миигин олус өйөөбүттэрэ уонна көмөлөспүттэрэ. Оччолорго туох барыта кырыымчык кэмэ этэ, бобуу-хаайыы эмиэ баар этэ. Ону ол диэбэккэ тустууктарга үчүгэй услуобуйа тэрийэ сатаабыппыт. Ол курдук, олорор уопсай боппуруостарын, ыал буолбут уолаттарга туспа көмө, үөрэх боппуруостарын, ону таһынан бэрээдэк боппуруостарын эмиэ туспа ырытан көрөр этибит.

Ол да иһин буолуо, СГУ-га тохтоло суох уһун сылларга үлэлээбит кэмнэрбин, олоҕум саамай үчүгэй түгэнинэн ааҕынабын. Саамай киһи үөрэрэ диэн, эрчийбит уолаттарым бары үөрэхтэрин этэҥҥэ бүтэрэн, талан ылбыт идэлэринэн Саха сирин араас улуустарыгар ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Олор истэригэр, ССРС дьокутаата, Ил Түмэн дьокутааттара, улуус салайааччылара, ким эрэ бастыҥ учуутал буолан оҕолору сырдыкка-билиигэ үөрэтэр, ким эрэ науканан дьарыктанан үрдүк билиилээх учуонай буолбута, ким эрэ улуу тутааччы буолан дьиэ-уот, оскуола, оҕо дьиэтин, кулууп бөҕөнү тута сылдьар, ким эрэ МВД үлэһиттэрэ буоланнар, үрдүк эппиэтинэстээх үлэҕэ полковник-майор буоланнар, киһи эрэ киэн туттар дьоно буолан сылдьаллар, ким эрэ тыа хаһаайыстыбатын сүрүн үлэһитэ, сопхуос салайааччыта буолан дьон хайҕалыгар сылдьар, ким эрэ тириэнэр буолан, бэйэтин курдук тустуук оҕолору иитэ-такыйа сылдьар.

Ити курдук, эрчийбит уолаттарым олохторугар табылланнар уонна кинилэр үлэлэригэр ситиһиилэринэн мин астынабын уонна киэн туттабын!”.

Көрөргүт курдук, Николай Егорович Степанов СГУ үлэлиир кэмигэр бэйэтин тустууга сүрүн тириэнэр буоларынан эрэ муҥурдаммакка, ону ааһан, бэйэтин тэрийээччи тириэнэр буоларын чаҕылхайдык толору көрдөрбүт киһинэн буолар.

Саамай дьиктитэ, ол кэмҥэ үөрэҕин кыайбакка уурайбыт, бэрээдэги кэһэн университеттан үүрүллүбүт тустуук уолаттар суохтарын кэриэтэ этэ. Итиннэ Николай Егорович учуутал, тириэнэр, аҕа табаарыс быһыытынан сылаас сыһыаннарын туспа ырытан сыаналыырбытын саамай сөптөөҕүнэн ааҕабын.

Итини таһынан, Николай Егорович быһаччы бэйэтин көҕүлээһининэн уонна салайыытынан СГУ-га бастакынан тустууктар тутар ССО “Олимпия” диэн этэрээттэрэ тэриллибитэ буолар. Бу этэрээккэ араас факультет устудьуоннара баҕа өттүлэринэн киирэн, сайыҥҥы сынньалаҥнарын кэмигэр, биир ый устата тыа сирин сопхуостарыгар тиийэн, араас суолталаах бөдөҥ тутуулары ыытан кэлэллэрэ. Бу этэрээт тэриллибит сыала-соруга олус туһалаах этэ. Холобур, хамаанданы биир сиргэ түмүү, сайыҥҥы кытаанах үлэ кэмигэр, сөптөөх физическай күүһү-уоҕу эбинии, сибиэһэй салгыҥҥа сөптөөх иҥэмтэлээх аһынан хааччыйыы, бэрээдэги хонтуруоллааһын уонна саамай туһалааҕа, сайыҥҥы кэмҥэ итинник үлэлээн, устудьуоннар бэйэлэрэ балачча хамнас аахсаннар, олохторун тупсуута буолар.

1976 с. ССО “Олимпия” диэн маҥнайгы этэрээт тэриллибитэ. Тириэньэрбит Николай Егорович бэйэтин дойдутугар Ньурбаҕа тиийэн эрдэттэн кэпсэтии ыытан, дуогабар түһэрсэн, биһиги “Олимпия” этэрээппит биэс сылы быһа сайын аайы Ньурба оройуонун араас нэһилиэктэригэр (Маар, Чампанда, Дьэкимдэ, Акана, Маалыкай, Малдьаҕар, Дьаархан, Күндээдэ) тутууга үлэлээбиппит. Үксүн сопхуос сүөһүтэ турар хотоннорун (200 төбө), олорор дьиэлэри, оскуола уонна күрүө тутууларыгар үлэлээн сылдьыбыппыт.

“Олимпия” тутар этэрээтин салайааччылара:

1976 с. – Иванов Владимир Прокопьевич, (Ньурба, ИФФ), хамандыыр, Константинов Валентин Дмитриевич, (Горнай, БГФ), комиссар.

1977 c. – Степанов Николай Егорович (Ньурба, тириэньэр), хамандыыр, Местников Алексей Егорович (Уус-Алдан, хайыһардьыт), комиссар.

1978 c. – Степанов Николай Егорович (Ньурба, тириэньэр), хамандыыр, Тимофеев Михаил Устинович (Амма), комиссар,

1979 c. – Андреев Юрий Степанович (Ньурба, тириэньэр), хамандыыр, Тимофеев Михаил Устинович (Амма),

1980 c. – Андреев Юрий Степанович (Ньурба, тириэньэр), хамандыыр, Катаев Валентин Семенович (физик), комиссар.

Бу этэрээккэ элбэх уолаттар сайын аайы үлэлээннэр тутуу оскуолатын ааспыттара олохторугар билигин да туһалыы сылдьара чахчы баар суол, ол түмүгэр олохторугар улахан салайааччылар буола үүнэн тахсыбыттара.

Ол курдук, Лазарев Петр Васильевич, ФИЯ СГУ, полиция полковнига, СӨ Ис Дьыалаҕа миниистэрин солбуйааччыта (1999-2007 сс.), РФ Ис Дьыалаҕа министиэристибэтин үтүөлээх үлэһитэ, Амма улууһун бочуоттаах олохтооҕо; Иванов Владимир Прокопьевич, ИФФ СГУ, Анаабыр улууһун Аҕа баһылыһын бастакы солбуйааччыта, СӨ Ил Түмэн II ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр Департамент “Традиционные отрасли Севера” салайааччыта; Местников Алексей Егорович, Физфак СГУ, доктор технических наук, профессор СГУ-ХИФУ, кафедра сэбиэдиссэйэ, СӨ наукатын үтүөлээх үлэһитэ; Петров Никифор Николаевич, СХФ СГУ, Орто-Халымаҕа сопхуос дириэктэрэ, ССРС Верховнай сэбиэтин дьокутаата (1989-1991 сс.), “Саха-Булт” хампаанньа генеральнай дириэктэрэ, РФ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ; Коркин Николай Николаевич, СХФ СГУ, РФ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ; Константинов Валентин Дмитриевич, БГФ СГУ, полиция майора, МВД бэтэрээнэ, тустууга СӨ категориялаах судьята; Тимофеев Михаил Устинович, Матфак СГУ, декан ЭФ АГПУ, учуонай, СӨ Ил Түмэн III-IY ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна; Стручков Никифор Никифорович, СХФ СГУ, сопхуос дириэктэрэ; Неустроев Егор Петрович, ИТФ СГУ, генеральный директор СК ООО “Строй-Индустрия” тутуу хампааньатын генеральнай дириэктэрэ, СӨ үтүөлээх тутааччыта; Аммосов Василий Васильевич, СХФ ЯГУ, Уус-Алдан улууһун Курбуһах нэһилиэгин баһылыга; Стручков Алексей Романович, ИТФ СГУ, СӨ бочуоттаах тутааччыта, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Төҥүлү уонна Доллу нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо, Орто-Халыма улууһун Сыбаатай уонна Өлөөкө Күөл нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо; Егоров Дмитрий Афанасьевич, Физфак СГУ, “Радиофизика уонна электроника” кафедратыгар элбэх сыл университекка учууталынан үлэлээбитэ, Томскай госуниверситетын аспирана, учуонай, СӨ Үрдүк үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, өр сылларга Дьокуускай куорат администрациятыгар (мэрия) Дьиэ-олох Департаменын отделын салайааччытынан үлэлээбитэ, СӨ Ил Түмэн дьокутаатын көмөлөһөөччүтэ, Дьокуускай куорат тустууга федерациятын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, журналист, тустуу туһунан кинигэлэр ааптардара; Волков Валерий Николаевич, ИТФ СГУ, полиция полковнига, МВД бэтэрээнэ; Аржаков Олег Олегович, Матфак СГУ, ООО “Технопрогресс” тутуу тэрилтэтин генеральнай дириэктэрэ; Оконешников Афанасий Иванович, СХФ СГУ, СӨ АГиП отделын салайааччыта; Каженкин Андрей Андреевич, СХФ СГУ, элбэх сыл СӨ Ил Дархан уонна Правительстватын администрациятыгар үлэлээбитэ; Каженкин Михаил Михайлович, БГФ СГУ, СӨ тустууга үтүөлээх тириэнэрэ; Попов Леонид Иванович, Матфак СГУ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, почётный работник ДСО “Урожай” бочуоттаах үлэһитэ, успуорт бэтэрээнэ уо.д.а.

Бу маннык 15 сыл устата Николай Егорович дириҥ билиилээх учуутал, кыахтаах тириэнэр уонна туспа көрүүлээх тэрийээччи буола үүммүтэ.

Ити кэмҥэ СГУ хамаандата үс төгүл Бүтүн Россиятааҕы устудьуоннар оонньууларыгар бастаабыта. Сэбиэскэй Сойууска Минскэй куоракка 1984 с. Саха сирин устудьуоннара кыахтаахтык тустаннар бириистээх миэстэҕэ тиксибиттэрэ. Бу олус улахан ситиһии этэ.

Бу маннык ааттаах кыайыылар уонна үрдүк ситиһиилэр үчүгэй тэрээһинтэн, саҥа сүүрээннэри дьарыкка киллэриилэртэн, хамаанда састаабын сөпкө талан туруорууртан кэлбиттэрэ чахчы баар дьыала. Ол да иһин СГУ хамаандата күүһүрэн, кыайыылар сылтан сыл кэлэн испиттэрэ.

Бу маннык киэҥ далааһыннаах уонна улахан ситиһиилэрдээх үлэтин иһин, СГУ салалтата (ректор А.И. Кузьмин, партком П.П. Лимонов, профком бэрэссэдээтэлэ И.И. Соловьев) кини сыралаах үлэтин сөпкө сыаналаан, Николай Егорович Степановка 1984 с. саҥа таас дьиэҕэ (ул. Каландарашвили, 25/8) үс хостоох квартира биэрбитэ.

Формулировка: “За отличную подготовку членов сборной команды Якутского госуниверситета, завоевавшей первое место в летних студенческих играх областных советов ДСО и спортклубов ВУЗов РСФСР в г. Брянске. – Почётная грамота Н.Е. Степанову”. Приказ ЯГУ №119-ОК от 18.07.1984 г.

Олох барыта биир көнө суол курдук буолбат. Дойдубутугар уларыта тутуу кэмигэр дойду үрдүнэн элбэх уларыйыылар саҕаламмыттара. Успуорт салаатыгар эмиэ саҥа уларыйыылар киирбиттэрэ. Ол курдук, урукку “Урожай”, “Спартак”, “Водник” обществолары суох оҥорон, Сойуус үрдүнэн биир профсоюзнай общество тэрийбиттэрэ – ВДФСО диэн. Саха сирин уобаластааҕы профсоюзтарын ВДФСО салайааччыта Н.А. Санников туруорсуутунан, 1987 с. Николай Егорович Степанов бу саҥа тэриллибит обществоҕа көҥүл тустууга сүрүн тириэнэринэн үлэҕэ анаммыта. Саҥа дуоһунас инники өттүгэр саҥа хамсааһыннары уонна саҥа тэрээһиннэри ирдиирэ. Николай Егорович бу дуоһунаска ананан үлэлии сылдьан бэйэтин бары өттүнэн тэрийэр талааннааҕын уонна дьоҕурдааҕын толору көрдөрбүтэ. Ол курдук, Саха сиригэр аан бастаан “Саха сирин кыһыл көмүс кура” уонна Саха сирин олимпиецтарын бирииһигэр норуоттар икки ардыларынааҕы улахан далааһыннаах күрэхтэһиилэр тэриллэн ыытыллыбыттара. Бу икки күрэхтэһиини барытын саҥа тэриллибит Саха сиринээҕи ВДФСО иилээн-саҕалаан тэрийэн ыыппыта. Бу икки улахан суолталаах күрэхтэһиилэри быраабы ылан ыытарга, тэрээһин араас уустук боппуруостарын быһаарсыыга барытыгар Николай Егорович сүрүн оруолу ылбыта уонна бу күрэхтэһиилэри үрдүк таһымнаахтык тэрийэн ыыппыта.

Аны туран 90-с сылларга биир сомоҕо дойдубут ССРС эстэн, олохпутугар элбэх тосту уларыйыылар киирбиттэрэ. Ити да кэмҥэ Николай Егорович мээнэ олорон биэрбэтэҕэ, саҥа олох хаамыытын тутатына өйдөөн, 1991 с. олимпийскай чөмпүйүөннүүн Р.М. Дмитриевтыын булсаннар, Саха сиригэр бастакынан тустуу кулуубун тэрийбиттэрэ. Элбэх араас күрэхтэһиилэри тэрийэн ыыппыттара.

1995 с. “Ыччат, туризм, физкультура уонна успорт” саҥа миниистэрэ Виктор Петрович Ноговицын ыҥырыытынан Николай Егорович успуорт салайар үлэтигэр төннүбүтэ. ЗабВО-ҕа сулууспалыы сылдьар Саха сирин араас көрүҥнэргэ (тустуу, бокс, кик-бокс) кыттар кэскиллээх уолаттарын күрэхтэһиигэ кыттар усулуобуйаларын тэрийсиигэ күүскэ ылсан үлэлээбитэ.

Николай Егорович тустуук, тириэньэр, тэрийээччи эрэ буолбакка, кини Н.Н. Волков биир кэмҥэ эппит сүбэтин сөпкө ылынан, көбүөргэ судья быһыытынан үлэлээбитэ уонна 1988 с. Саха сириттэн иккис киһинэн Бүтүн Сойуустааҕы категориялаах судья аатын ылбыта. Ону ааһан кини өссө аһары баран, тустуу хаамыытын күрэхтэһиилэргэ сөпкө ыытар үлэҕэ, судья-секретарь (суруксут-судья диэн мин ааттыыбын) дуоһунаһыгар ылсан үлэлээбитэ. Бу олус бириинчик уонна олус уустук үлэ, мээнэ киһи ылсыбат үлэтэ буолар. Ол курдук, 1991-2002 сс. Дьокуускайга Российскай Федерация чемпионатыгар кылаабынай секретарь ыарахан үлэтин эҥкилэ суох салайбыта уонна бу маннык үрдүк эппиэттээх үлэни “туйгун” сыанаҕа толорбута. Ону тэҥэ ССРС чемпионатыгар Орджоникидзе, Махачкала, Москва, Ленинград, Минскэй, Чебоксары, Кемерово, Красноярскай куораттарга улахан эппиэттээх дуоһунаска судья үлэтигэр ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Кини чахчы ССРС, Россия күрэхтэһиилэригэр биэс тарбах иһигэр киирэр кылаабынай судья-секретарь буолар. Бу эмиэ улахан үлэ, улахан ситиһии буолар. Кини Саха сириттэн биир бастакынан аан дойду категориялаах судья аатын ылыыта да элбэҕи этэр.

Николай Егорович Степанов чахчы Саха сиригэр уонна Российскай Федерация тустуутун сайдыытыгар улахан өҥөлөөх уонна бэйэтин кылаатын чахчы киллэрбит киһибит буолар. Ону туоһулууллар кини аатыгар суруллубут ахсаана биллибэт араас үрдүк таһымнаах наҕараадалар.

Кини тустууга маастар, талааннаах тириэньэр, үчүгэй салайааччы, таһымнаах тэрийээччи уонна үрдүк кылаастаах судьуйа буолар.

Николай Егорович биһиги кэккэбититтэн күрэммитэ номнуо икки сыл буола охсубут…

Дмитрий ЕГОРОВ – Амид.

Дьокуускай.