Киэҥ билиилээх, сүрдээх дуоспуруннаах, дьоһуннаах киһи этэ

Николай Петрович Босиковы Уус Алдаҥҥа тустууну төрүттээбит киһинэн ааттыахха сөп. Ол курдук, Найахытааҕы машинно-тракторнай станцияҕа (МТС) үлэлии сылдьан иллэҥ кэмигэр бэйэтин баҕатынан механизатордары спорт бу саҥа көрүҥэр дьарыктаабыта. Ити 1956 сыллаахха.

Эһиилигэр кини көҕүлээһининэн Бороҕоҥҥо оройуон улахан дьоҥҥо көҥүл тустууга бастакы күрэхтэһиитэ тэриллибитэ. Онно Николай Петрович бэйэтэ тэрийээччи, комментатор, судьуйа уонна спортсмен быһыытынан кыттыбыта. Бэйэтин ыйааһыныгар бастаабыта. Итиэннэ Уус Алдан хамаандатын тэрийэн куоракка, республика иккис чемпионатыгар киирэн кыттыбыттара. Ити чемпионакка кини 62 кг ыйааһыҥҥа Владимир Варламов кэнниттэн иккис миэстэни ылбыта.

Санатан эттэххэ, 1957 сыллаахха Николай Босиков Саха сирин ыччаттарга фестивалыгар көҥүл тустууга бастаабыта. Ону тэҥэ хапсаҕайга республика чемпионатыгар иккис буолбута. Кини үөрэҕин быыһыгар бэйэтэ быыс булан тустуунан эрчиллэр этэ. Иркутскайга үөрэнэ да сылдьан тустуутун бырахпатаҕа. Уобалас күрэхтэһиилэригэр ситиһиилээхтик кыттыбыта. Онтон дойдутугар кэлэн, 1961-1962 сылларга Саха АССР тустууга чемпионаттарыгар миэстэлэспитэ.

1964 сыллаахха профсоюзтар спортивнай обществоларын тустууга республикатааҕы күрэхтэһиилэригэр иккис миэстэлэммитэ уонна бастыҥ техникатын иһин анал бирииһинэн наҕараадаламмыта.

Бу сыл Дьокуускайга тэриллибит РСФСР чемпионатыгар бэһис миэстэни ылан уонна Дагестаҥҥа тиийэн разрядтаах спортсменнар күрэхтэһиилэригэр миэстэлэһэн, көҥүл тустууга ССРС спордун маастарын нуорматын толорбута. Онон Николай Босиков уус алданнартан Сэбиэскэй Сойуус спордун маҥнайгы маастара. Маны таһынан Николай Петрович, оччоллорго Саха сиригэр тэриллэр классическай тустууга эмиэ ситиһиилэрдээх.

Иллэҥ кэмигэр тустуунан дьарыктанарын таһынан, Саха государственнай университетыгар общественнай тренер быһыытынан үлэлээбитэ. Хаста даҕаны республика хамаандатын соҕуруу салайан илдьэ бара сылдьыбыта. Холобура, 1969 сыллаахха биллиилээх бөҕөс Владимир Андросов Йошкар Олаҕа ыытыллыбыт ССРС тыа сирин спортсменнарыгар бастаабытыгар, тренер Николай Петрович дипломунан наҕараадаламмыта.

Сааһыран да баран, тустуутун бырахпатаҕа. Саха сиригэр тэриллибит бэтэрээннэр күрэхтэһиилэригэр эриэ-дэхситик кыттыбыта. Итиэннэ бэйэтигэр, оччолорго саҥа үөдүйэн эрэр бэтэрээн-маастардар аан дойдутааҕы чемпионаттарыгар кыттарга, күүһүн холоһорго сыал-сорук туруорар. Уонна 1994 сыллаахха Римҥэ (Италия), 1997 сыллаахха Мартинига (Швейцария) иккис миэстэлэнэн, бэйэтин кыаҕын тургутан көрөн, баҕа санаатын сиппитэ.

Николай Петрович олоҕун тухары чөл, чэгиэн-чэбдик олоҕу тутуспута. Өрүү этин-хаанын эрчийэ, тэрилтэтин иһигэр сүүрүүгэ, хайыһарга күрэхтэһэ сылдьыбыта.

Мин тустуу бэтэрээннэриттэн анкета ылар үгэстээхпин. Оннук анкетаны 1997 сыллаахха Н.П. Босиков эмиэ толорбута. Онно кини, тустууга тренеринэн биир дойдулааҕын Василий Гаврильевич Румянцевы билинэбин диэбитэ.

Ханнык биллиилээх бөҕөстөрү кытта тустубуккунуй диэн ыйытыыга, кэлин РСФСР, Европа чемпиона, ССРС призера буолбут осетин Руслан Плиевтиин “Спартак” общество күрэхтэһиитигэр Орджоникидзе куоракка тэҥнэспитин, Союз биир биллиилээх бөҕөһө, кэлин аатырбыт тренер Хасан Хутбеевка очконан хотторбутун, онтон бэтэрээннэр көбүөрдэригэр, эдэригэр аан дойду чемпионатын призера буола сылдьыбыт японец Мазааки Хаттаны кыайбытын суруйбута.

Онтон бастыҥ иитиллээччилэрин кимнээҕий диэн ыйытыыга, университекка тренердии сылдьан спорт маастардара Иван Охлопковы, Владимир Андросовы, Николай Григорьевы, Семен Алексеевы, уо.д.а. биллиилээх бөҕөстөрү эрчийбитин эппитэ.

Студенныы сылдьыаҕыттан 1963 сылтан республика хаһыаттарыгар суруйар эбит. Онтон ылата “Кыымҥа”, “Эдэр коммунистка”, “Бэлэм буолга” кини суруйуулара сыл аайы кэриэтэ бэчээттэммиттэр.

Спортсменнарбыт ситиһиилэрин, нэһилиэнньэҕэ физическэй культураны уонна спорду ахсаабат пропагандист быһыытынан элбэхтик кэпсээбитэ-ипсээбитэ, суруйбута. Өссө урут-уруккуттан Николай Петрович сахалар тустуулара – курдаһан тустуу диэн үгүстүк суруйара, мунньахтарга тыл этэрэ, спорка аналлаах научнай-практическай конференцияларга ити тиэмэнэн кыттара. Курдаһан тустууга күрэхтэһиилэри тэрийэргэ туруорсара. 2010 сыллаахха Өлүөхүмэҕэ ыытыллыбыт Саха Республикатын норуоттарын V спортивнай оонньууларын кэмигэр курдаһан тустууга республика бастакы чемпиона Дмитрий Токосов аатынан турнир тэриллиитин биир көҕүлээччитэ этэ.

– Студенныы сылдьан 1963 сыллаахха ориентирование күрэхтэһиитин туһунан бэлиэтээһини суруйан хаһыакка бэчээттэппитим, – диэбитэ Николай Петрович.  – Онтон ыла Баһылай Кустуктуров угуйуутунан республика хаһыаттарыгар суруйар буолбутум. Кини оччолорго радиоҕа үлэлиирэ. Уоппускабар сылдьан 1975 сыллаахха Минскэйгэ ыытыллыбыт көҥүл тустууга аан дойду чемпионатын тиийэн көрбүтүм. Онно Павел Пинигин чаҕылхай кыайыыны ситиһэн, сахаларга улахан үөрүүнү бэлэхтээбитин туһунан хаһыакка суруйбуппун, профессор Авксентий Мординов хайҕаабыта.

Кырдьык, олимпийскай чемпион Павел Пинигин ити аан дойдуга бастакы чемпионнааһынын Николай Босиков Саха сирин сүрүн хаһыатыгар «Кыымҥа» хас эмэ нүөмэринэн киэҥник сырдаппыта, спорду таптааччыларга үөрүүлээх сонуну бастакынан тиэрдибит киһинэн буолар.

Тустуу эйгэтэ – уу сахалыы тыллаах буолуохтаах диирэ Н.П. Босиков. Итиэннэ тустууга сыһыаннаах терминнэри сахалыы хайдах сөптөөхтүк саҥарыахха сөбүн туһунан бэйэтин санаатын «Дьулурҕаҥҥа» үс нүөмэринэн суруйбутун аахпыт буолуохтааххыт.

Николай Петрович сааһырыар диэри тустуу күрэхтэһиилэрин көтүппэт этэ. Уруккутун курдук, көбүөргэ тустуу хайдах бара турарын бэйэтин репортеругар кэпсии-ипсии сылдьарын бэлиэтии көрүөххэ сөп этэ. Ыйыталаһан көрдөххө, ол кэпсээннэрин, репортажтарын кассетанан мунньа сылдьабын диэбиттээх. Ону сыһыаннаах дьон сөргүтэн, үйэлээх матырыйаал оҥороллоро буоллар, дэлэлээх үчүгэй буолуох этэй?! Кини уу сахалыы, этэргэ дылы, олоҥхо тылыныы тыыннаах куолаһын билиҥҥи дьоҥҥо иһитиннэрэн, аатын-суолун үйэтитии биир көрүҥэ буолуо этэ дии саныыбын.

Эдэр сылдьан республика хаһыаттарыгар Николай Босиков тустууктары, тустууну түһэрбит хаартыскаларын дөрүҥ-дөрүҥ көрөр буоламмын, куоракка олохсуйа кэлэн баран, биирдэ көрсөн, көҥүллэтэн Мерзлотка таһыгар баар дьиэтигэр тиийэ сылдьыбытым.

Николай Петрович квартиратыгар бэйэтэ дьоҕус хостоох этэ. Учуонай киһи диэх курдук, онно барыта кумааҕы, кинигэ, сурук-бичик уйата этэ. Онно кини миэхэ бэйэтин, дьиэ кэргэнин хаартысканан альбомнарын көрдөрбүтэ. Минскэйгэ аан дойду чемпионатыгар, Тбилисигэ норуоттар икки ардыларынааҕы турнирга, соҕуруу уонна Саха сиригэр улахан күрэхтэһиилэргэ бэйэтэ фотоаппаратынан түһэрбит хаартыскалара элбэх этилэр. Биир дойдулааҕа буоларым быһыытынан, үлэбэр, суруйууларбар элбэх сүбэни-аманы биэрбитэ. Тустуу историятыттан бэйэтин санаатын, чуолкайдааһыннары эппитэ.

Ол, кини дьиэтигэр көрсүһүү кэнниттэн биһиги ыкса билсибиппит. Биирдэ эмэ телефонунан кэпсэтэр, тустуу күрэхтэһиилэригэр көрсүстэхпитинэ бэйэ-бэйэбитин эҕэрдэлэһэр этибит. Мин көрдөһүүбүнэн кини “Дьулурҕан” хаһыат биир көхтөөх көмөлөһөөччүтэ буолбута. Тустууну, спорду таһынан, Саха сирин былыргы историятын сэҥээрэрэ. Биир тылынан, киэҥ билиилээх, сүрдээх дуоспуруннаах, дьоһуннаах киһи этэ.

Мин аҕам Дүпсүнтэн төрүттээх, Остуойкаттан. Ону Николай Петрович биирдэ көрсөн: “Эн, аҕаҥ аҕата Павлов Петр Кузьмич Остуойка буолбатах. Ити кэлин ыал буолан баран, олохсуйбут, үлэлээбит дойдута. Кини – Бээди. Онно Орто Эбэ диэн алаас киһитэ. Биирдэ эмэ массыыната булан тиийэ сылдьыах, мин эһэҥ дьонун сирдэрин-уоттарын, өтөхтөрүн оннун ыйан, көрдөрөн биэриэм”, – диэбитэ.

Ону мин, кини ити этиитин толорботохпуттан билигин кэлэн хомойо саныыбын. Аҕабыт ити туһунан биһиэхэ хаһан да кэпсээбэт этэ, бэйэбит даҕаны сураспат этибит. Дьиҥэ, оройуон хаһыатыгар үлэлии сылдьан хаста даҕаны ити Орто Эбэ сайылыкка, фермаҕа сылдьан турабын.

Петр ПАВЛОВ, “Дьулурҕан” хаһыат редактора, Россия Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Саха Республикатын Бэчээтин туйгуна, Уус Алдан улууһун, Мүрү нэһилиэгин бочуоттаах гражданина, үлэ бэтэрээнэ.