ХХ үйэ күүстээҕэ Хаптаһын Сэмэн
Учууталым Оготоев Петр Васильевич – Тааттаттан төрүттээх эрээри, Уус Алдан Сыырдааҕынан, Кэптэнитинэн уһуннук үлэлээбит киһи. Бэйэтэ төһө да нуучча тылын учууталынан үлэлээтэр, саха фольклоругар быһаччы сибээстээх “Элэс Боотур” олоҥхото хас да омук тылынан тылбаастанан турар.
Маны таһынан былыргы саха бухатыырдарын туһунан элбэх суруйуулаах. Чуолаан, Лөгөй Кэптэнитигэр олорор кэмигэр Лөгөйтөн төрүттээх, XIX-XX үйэлэргэ төрөөн, олорон ааспыт Мас Мэхээлэ, Хаптаһын Сэмэн туһунан суруйуулардаах.
С.А. Петухов – Хаптаһын Сэмэн туһунан матырыйаалы аан бастаан 1967 сыллаахха “Ленинскэй тэрийээччи” диэн оройуон хаһыатыгар бэчээттэтэн турар. Ону иилэ хабан суруналыыс Григорий Нынныров өрөспүүбүлүкэ хаһыатыгар “Эдэр коммуниска” таһаартарбыт.
Хаптаһын Сэмэн Уус Алдан улууһун Лөгөй (уруккута Сыҥаах) нэһилиэгин Даалытыгар төрөөбүт. 1917 сыллаах биэрэпискэ 35 саастаах диэн сурулла сылдьарынан сылыктаатахха, 1882 сыллаахха төрөөбүт киһи. 90 сааһыгар 1972 сыллаахха өлбүтэ.
Хаптаһын, биир дэриэбинэлээҕим буолан, оҕо эрдэхпиттэн көрөн улааппытым. Сэмэн эдэр сааһыгар наар Нам баайдарыгар хамначчыттаабыт. Төрөөбүт-үөскээбит дойдута – Даалыттан 3 биэрэстэлээх “Илимиттэ” диэн тыымпы күөллээх сир. Оҕонньор лаппа кырдьыар диэри наар бу эргин сылдьан бултаабыт, балыктаабыт. Хатырык отуута бэрт өргө диэри турбута. Кыһынын туут хайыһарынан сылдьан, көхсүгэр мас манааҕытыгар сүгэн, туһахтарыттан куобах, улар бөҕөтүн киллэрэрин көрөр этибит. Хаһан да көлөлөммөт, кыһыннары-сайыннары сатыы сылдьара.
Сэмэҥҥэ, сөҕө көрбүтүм диэн, сүнньүгэр лапта мээчигин саҕа үллэ сылдьар күүс эттээх этэ. Сирэйигэр биир да бытыгы үүннэрбэккэ утары үргээн кэбиһэр идэлээҕэ. Оччолорго уһуллар быратыас тииһи аан бастаан киниэхэ эрэ көрбүтүм. Онтукайын, оҕолору дьээбэлээри гыннаҕына, устан ылара.
Сэмэн бэркэ дуобаттыыра, сылдьыбыт киһини дуобаттаппакка эрэ ыыппата. Билиҥҥи үйэҕэ төрөөбүтэ буоллар, дэгиттэр спортсмен буолуо эбит дии саныыбын. Күүстэээх да, дуобатчыт да, сүүрүүк да. Киниэнэ буолан баран, сүүрүүтэ да киһиттэн атын – түөрт атах буолан баран сүүрүү.
Билигин Хаптаһын Сэмэн дойдутугар Даалыга эрэ, оҕонньор бирииһигэр түөрт атах буолан сүүрүүгэ күрэхтэһии ыһыах аайы ыытыллар. Бирииһин Сэмэн уола С.С. Петухов туруорар.
Хаптаһын Сэмэн кэпсээҥҥэ киирэрдии, суолга тустубут киһитэ Суздалов Нам Хамаҕаттатыттан төрүттээх эбит. “Хамаҕатта – мин дойдум” диэн Г.И. Кривошапкин кинигэтигэр сурулларынан, П.П. Суздалов (1903-1970 сс.) аҕыс бииргэ төрөөбүт ини биилэртэн иккис уол эбит. Бу дьон бары да кыайыгас үлэһит, тэтиэнэх дьон эбиттэр. Хаптаһын Сэмэн Суздаловтан сааһынан 21 сыл аҕа эбит. Бу П.П. Суздалов Нам оройуонун МТС-гар өр сыл дириэктэринэн үлэлээбит.
Оҕонньору 90-чата чугаһаан эрдэҕинэ, бука, Хаптаһын Сэмэн туһунан П.В. Оготоев ыстатыйата өрөспүүбүлүкэ хаһыатыгар тахсыбытын кэннэ буолуо, куораттан тэлэбиидэнньэлэр Даалыга кэлэн анаан-минээн тахсан киинэҕэ устан барбыттара. Үөһээ өттүн сыгынньах олордон, эргитэ сылдьан устубуттар этэ. Оччолорго да оҕонньор этэ-сиинэ уостубатах буолан, бука, уһуллахтара буолуо. Ол киинэ матырыйаала баара буолаарай диэн, “Саха” НКИХ-тэн ыйыталаһа сылдьыбыппыт да, булбатаҕым. “Бары киинэ матырыйааллара соҕуруу хайа эрэ куоракка харалла сыталлар” диэбиттэрэ.
Семен Андреевич Петухов кэргэнэ Варвара Дмитриевналыын сааһыран баран уоллаах-кыыс оҕону төрөппүттэрэ. Уола Сэмэн (1948 с.т.) сааһын тухары харыс да халбарыйбакка, Даалыга олорор. “Партизан Заболоцкай” холкуоска, сопхуоска сүөһү көрүүтүгэр таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, элбэх наҕараадалардаах. Кыыстара Ксения (1952 с.т.) Горнайга Даадар суруйааччы уолугар Винокуров Лаэрт диэн киһиэхэ эргэ баран уоллаах, кыыс оҕоломмуттара. Кыыһыттан Максим диэн уол сиэн баар дииллэр…
Семен НАФАНАИЛОВ.
Уус Алдан, Кэптэни.