Хатыламмат хайыһардьыт хардыылара

2019 сыллаахха Саха сирин хайыһарга Федерацията (салайааччы С.С. Иванов) «Семен Черноградскай хатыламматах ситиһиилэрэ» диэн таблица оҥорбута. Олортон быйыл муус устарга кини 15 ситиһиитэ хатыламматахтара 55 сылын туоллулар. Ол ханныктарый?

1966 сыл кулун тутар 26-28 күннэригэр Уус Алдантан Мүрү орто оскуолатын үөрэнээччитэ Сеня Черноградскай республика күрэхтэһиитигэр аан бастаан кыттан, 5 уонна 10 км чемпионнаабыт, ол иһин биир грамотанан наҕараадаламмыт.

Муус устар 5-9 күннэригэр кинини өрө таһааран юниордарга сүүрдүбүттэр. 15 км сири мас хайыһарынан 55 мүн. 45 сөк. кэлэн, иккис призер В.Назаровы 3 мүнүүтэттэн ордугунан хаалларбыт. Сарсыныгар 20 км сиргэ иккис призер А.Резьбову 2 мүн. ордугунан кыайан эмиэ чемпионнаабыт. 4:10 км эстафетаҕа 17 саастаах үөрэнээччи Саха сирин эр дьонугар бастыҥ бириэмэни уонна Бурятияттан кэлбит спорт маастара К.Белоусовы кытта тэҥ бириэмэни көрдөрбүт. Онон 15 күн иһигэр республика 5 төгүллээх чемпиона буолбута быйыл 57 сылын туолла (!).

1966 сыл ахсынньы 22-24 күннэригэр Дальнай Восток күүстээх хайыһардьыттарын күрэхтэһиитэ Улан Удэ куоракка ыытыллыбыт. Балаҕан ыйыгар 18 сааһын туолбут юниор 15 км сүүрүүгэ 101 киһиттэн 10-с бириэмэни көрдөрөн, юниордарга иккис буолбут. 22 маастартан – 17-н кэннигэр хаалларан, аан бастаан ССРС спордун маастарын нуорматын толорбут. Онуоха Москваттан иҥэрии кэлбэтэх. Сарсыныгар юниордар 20 км сүүрүүлэригэр кини сахалартан бастакынан Дальнай Восток уонна Бурятия чемпиона буолбут.

1967 сыл кулун тутар 30-31 күннэригэр Саха сирин профсоюзтарын Кыһыҥҥы Спартакиадатыгар кыттаары Читаттан, Кемеровоттан, Магадантан, Ангарскайтан уонна Бурятияттан 20-н тахса маастардар кэлбиттэр. Юниордар эр дьоннору кытта бииргэ стартаабыттар. С.Черноградскай 15 км сири 53 мүн. 40 сөк. кэлэн – икки кандидат, биир маастар кэннилэриттэн 4-с бириэмэлэммит. 24 маастартан 23-н кыайан, иккис сылын маастары толорбут да, иҥэрии эмиэ кэлбэтэх.

1968 сыл муус устар 4-8 күннэригэр Саха сиригэр биирдиилээн уонна хамаанданан бастыыр иһин күрэхтэһиигэ Сибиир уонна Дальнай Восток күүстээх хайыһардьыттара: Анатолий Коновалов, Михаил Башкиров, Сергей Петровых, Геннадий Галимов уо.д.а. Дьокуускайга ыҥырыллыбыттар. 15 км сүүрүүгэ Алдантан бочуоттаах маастар Игорь Москвин 57 мүн. 08 сөк. кэлэн, эр дьоҥҥо бастаабыт. Юниор С.Черноградскай 55 мүн. 58 сөк кэлэн, 23 маастары барыларын хотон, маастар нуорматын үс сыл субуруччу толорбут соҕотох хайыһардьыппыт буолар. Киниэхэ 64321 нүөмэрдээх Сэбиэскэй Сойуус маастарын дастабырыанньата ити сыл сайыныгар туттарыллыбыт.

1966-1967-1968 сылларга юниордар ортолоругар алта дистанцияҕа уонна 2 эстафетаҕа бастаан, республика ити сыллардааҕы 8 төгүллээх чемпиона буолбут.

1968 сыл муус устар 13-18 күннэригэр Камчаткатааҕы Петропавловскай куоракка оччолорго үгэс буолбут Камчатка-Магадан-Саха сирэ-Сахалин матчевай көрсүһүүлэрэ ыытыллыбыт. Онно 4:10 км эстафетаҕа аҥардас Камчатка 9 хамаанданы туруорбут. Олимпийскай сыл буолан, Москваттан дойду сүүмэрдэммит хамаандата кэлбит. Күүтүллүбүтүн курдук, эстафетаҕа ССРС хамаандата хара маҥнайгыттан бастаабыт. Иккис миэстэҕэ Камчатка, үһүскэ Саха сирэ тахсыбыттар. Маныаха бастакы этапка сүүрбүт Амматтан спорт маастара Егор Григорьев 37 мүн. 35 сөк. кэлэн төрдүс киһинэн аҕалбытын, иккис этапка сүүрбүт юниор Черноградскай 35 мүн. 10 сөк. кэлэн, Саха сирин хамаандатын үһүс миэстэҕэ таһаарбыт, ону кандидат Дмитрий Зайцев уонна маастар Александр Бородулин ол курдук түмүктээбиттэр.

Бириэмэлэрин ырыттахха, 19 саастаах саха уола ааспыт нэдиэлэҕэ Гренобллааҕы Олимпиадаҕа 50 км сүүрүүгэ үрүҥ көмүһү ылбыт ССРС эр дьоҥҥо соҕотох призера Анатолий Наседкинтан 1 мүн. 47 сөк. хаалан – 2 үтүөлээх, 2 бочуоттаах, 4 көннөрү маастардар кэннилэриттэн 9-с бириэмэни көрдөрбүт. Саамай түргэнник Магадантан бочуоттаах маастар Владимир Головченко 33 мүн. 13 сөк. кэлбит.

Камчатка күрэхтэһиитин протокола Москваҕа тиийбитигэр, Семен Черноградскайы Сэбиэскэй Сойуус финалыгар ыҥырар телеграмма кэлбитин, остуол тардарыттан сайын буолбутун кэннэ булбуттар этэ…

Семен Ильич «эдэрбэр ситтэрбэтэх баҕа санаабын сааһыран баран толордум» диэн астынар. Кини 50 сааһын туолан баран, Финляндияҕа тиийэн 42 км марафоҥҥа VII миэстэ буолар. 24 дойду 606 хайыһардьыттарыттан иннигэр – 5 финн, 1 швейцарец эрэ түспүттэр.

1999 сыллаахха Россия хайыһардьыттара Германияҕа 55 км алтыс уонна 47-с, Финляндияҕа 42 км сэттис, 75 км 19-с, Эстонияҕа 63 км 9-с, Австрияҕа 65 км 12-с, Францияҕа 76 км 17-с, Италияҕа 60 км 23-с, Швейцарияҕа 42 км 28-с, Швецияҕа 90 км 57-с буолбуттар. Балартан Германияҕа 55 км, Финляндияҕа 42 уонна 75 км классическай ньыманан сүүрбүттэр.

Онон 8 марафон түмүгүнэн Россия бастыҥ көрдөрүүлээҕэ, Германияҕа 55 км көҥүл ньыманан VI буолбут В.Чернов 24 саастааҕа, ол эбэтэр, Семен Ильичтан 26 сылынан эдэр киһи. Бу күрэхтэһиигэ тиийэн кыттарыгар кыаҕы биэрбит хайыһар республикатааҕы федерациятыгар уонна оччотооҕу үөрэх миниистиригэр Е.И. Михайловаҕа – Семен Ильич махтала муҥура суох.

Манна даҕатан эттэххэ, хайыһардьыт Семен Черноградскай республика 26 төгүллээх чемпиона, Сахатын сирин спорка чиэһин 14 сыл көмүскээбитэ, ол иһигэр икки сыл РФ хамаандатын састаабыгар.

Хайыһарга ананан төрөөбүт киһи бэйэтин кэмигэр Бурятияҕа да, Японияҕа даҕаны барар түгэннэр көстүбүттэрин кэннэ, сүрэҕэ ылымматаҕа, төрөөбүт дойдутун ордорбута. Бастакы президеммыт М.Е. Николаев сүбэһитэ М.В. Мучин эппитин курдук, “Семен Ильич туттуллубатах кыахтара тумул кэннигэр хааллылар” быһыылаах. Республика чемпионаттарыгар 1966-1976 сылларга эстафетаҕа сүүрбүтүттэн, 10-гар “күн бастыҥ бириэмэтин” көрдөрбүт. Арай, 1972 сыллаахха  Олимпийскай оонньуулар 4 төгүллээх чемпионнарыттан Александр Тихоновтан 10 сөк., олимпийскай чемпион Федор Симашовтан 9 сөк. хаалан, “күн үһүс бириэмэлээҕэ” буолан турар.

Петр ПАВЛОВ.